2024 жылдың соңына қарай Қазақстанда цифрлық жеке куәлік туралы заңнама толық бекітіліп, 2025 жылдың басынан бастап қолданысқа енді. Бұл өзгеріс «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне цифрлық құжаттарды заңдастыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң арқылы рәсімделді. Құжатқа сәйкес, енді азаматтар eGov Mobile, Kaspi, Halyk немесе басқа да қауіпсіз цифрлық платформалар арқылы жеке куәлігін электронды форматта көрсете алады. Бұл тек мемлекеттік органдар үшін ғана емес, банк, әуежай, аурухана, қонақ үй, пошта, нотариус секілді қызмет көрсетушілер үшін де толық заңды құжат саналады.
Цифрлық куәліктің артықшылығы неде?
Цифрлық жеке куәлік азаматтарға көптеген құжаттық процедураларды жеңілдетіп, уақыт үнемдеуге мүмкіндік береді. Оның басты артықшылықтары:
• Жылдамдық – смартфондағы бірнеше батырманы басу арқылы куәлікті көрсетуге болады.
• Жоғалту қаупі жоқ – физикалық құжат сияқты жоғалып кетпейді немесе бүлінбейді.
• Қауіпсіздік – QR-код немесе биометрикалық сәйкестендіру арқылы тек иесі ғана қолдана алады.
• Көп функционалдығы – eGov Mobile қосымшасы арқылы басқа да құжаттармен (жүргізуші куәлігі, вакцинация паспорты, туу туралы куәлік) бірге сақталады.
Бұл өзгеріс қызмет көрсету саласындағы бюрократияны қысқартып, құжат сұрау кезіндегі ұзақ процестерді жеңілдетіп отыр.
Қоғам қалай қабылдауда?
Халықтың цифрлық жеке куәлікке көзқарасы екіге бөлініп отыр. Жас буын, әсіресе қала тұрғындары оны ыңғайлы әрі заманауи шешім деп қабылдауда. Смартфонсыз өмірді елестете алмайтын буын үшін бұл – логикалық даму кезеңі.
Алайда, ауылдық жерлердегі азаматтар мен егде жастағы адамдар арасында цифрлық сауаттылықтың төмендігі, интернеттің әлсіздігі сияқты мәселелер бар. Бұл өз кезегінде цифрлық құжаттың толыққанды қолданысқа енуін тежеп отыр.
Сауалнамаларға сүйенсек, 2025 жылдың бірінші тоқсанында ел халқының шамамен 60%-ы цифрлық жеке куәлікті кем дегенде бір рет пайдаланған. Бұл көрсеткіш уақыт өте артады деп күтілуде.
Қауіпсіздік мәселесі: деректер кімнің қолында?
Цифрлық құжат мәселесінде ең өзекті сұрақтардың бірі – дербес деректердің қауіпсіздігі. Мемлекет цифрлық жеке куәлік eGov Mobile платформасы арқылы тек цифрлық қолтаңба және жеке сәйкестендіру коды (ЖСН) арқылы расталатынын, барлық ақпарат Ұлттық ақпараттық технологиялар орталығының қорғалған серверлерінде сақталатынын мәлімдеді.
Бірақ хакерлік шабуылдар қаупі, деректердің үшінші тарапқа өтіп кетуі сияқты тәуекелдер толығымен жойылған жоқ. Осы себепті құқық қорғаушылар ақпараттық қауіпсіздікті заңмен қатаң бақылау қажеттігін алға тартуда. Жаңа Киберқауіпсіздік туралы заңмен бірге бұл аспект заңды деңгейде күшейтілді.
Қағаз құжаттар жойыла ма?
Жаңа заңда қағаз құжаттардың толығымен жойылатыны туралы нақты талап жоқ. Дегенмен, мемлекет цифрлық форматқа біртіндеп көшу арқылы 2030 жылға қарай қағаз құжат айналымын 90%-ға дейін қысқартуды көздеп отыр.
Қазірдің өзінде кейбір қызмет түрлері (мысалы, емханаға тіркелу, теміржол/әуе билетін сатып алу, банк картасын ашу) қағазсыз іске асырыла бастады. Сонымен қатар, цифрлық құжаттың қағаз нұсқамен тең заңдық күші бар екені ресми түрде бекітілді.
Демек, қағаз құжаттар әлі де біраз уақыт қатар қолданылады, бірақ олардың дәуірі біртіндеп аяқталып келеді.
Болашаққа қадам ба, әлде бақылаудың жаңа түрі ме?
Цифрлық жеке куәлікті жақтайтындар мұны жаһандық тренд, технологиялық серпіліс ретінде көреді. Алайда кейбір сарапшылар бұл өзгерісті азаматтарды бақылаудың жаңа формасыдеп бағалайды. Әсіресе, жеке өмірге қол сұғылмау, мәліметтердің үнемі тіркеліп отыруы сияқты мәселелер алаңдатады.
Мұндай пікірлерге жауап ретінде ҚР Цифрлық даму министрлігі деректер азаматтың рұқсатынсыз қолданылмайды деп кепілдік береді. Сонымен қатар, пайдаланушы әрбір кірген жүйені көре алатын “цифрлық із” мониторингі де енгізіліп отыр.
Қазақстан әлемдік трендке ілесіп келе ме?
Иә, Қазақстан цифрлық жеке куәлік жүйесін енгізу арқылы Еуропа мен Азияның бірқатар дамыған елдерінің тәжірибесін негізге алды. Мысалы:
• Эстония — 2002 жылдан бері цифрлық куәлік қолданады, барлық мемлекеттік қызмет онлайн.
• Сингапур — MyInfo жүйесі арқылы бір реттік тіркеу мен биометрикалық сәйкестендіру енгізілген.
• Корея — 2023 жылы қағаз куәліктен толықтай бас тартты.
Қазақстан да осы бағытта жүйелі түрде ілгерілеп келеді. Ең бастысы — технологияны енгізумен бірге қоғамдық түсіндіру, цифрлық сауаттылықты арттыру жұмыстары қатар жүргізілуі керек.
