АЙМАҚТЫҚ ЕРЕКШЕЛІК: ТҮРКІСТАН ӨҢІРІНДЕ АУЫЛ ТҰРҒЫНДАРЫН АЛДАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ

Түркістан өңіріндегі ауыл тұрғындары қаржы пирамидаларының басты нысанына айналып отыр. Себебі ауылдық жерде адамдардың көпшілігі бір-бірін жақсы таниды, сенімге негізделген қатынас орнаған. Осы сенімді алаяқтар тиімді пайдаланады. Олар көбіне ауылда беделді, сөзі өтімді адамдарды тартып, қалған тұрғындарды соған сендіреді. Мысалы, мешіт имамы, ауыл ақсақалы немесе мектеп мұғалімі сияқты адамдардың аты-жөні аталған кезде, тұрғындар күмәнданбайды. Алаяқтар осыны пайдаланып, «бұл сенімді жоба», «бәрі халал», «ақшаңды өсіріп аласың» деген уәделерді айтады. Қарапайым ауыл адамы үшін бұл ұсыныс «оңай табыс көзі» болып көрінеді. Бірақ шын мәнінде бұл – қаржы пирамидасының классикалық қақпаны.

«Жылдам пайда» уәдесі және тұрмыстық қиындықтар

Ауыл тұрғындарының қаржы пирамидаларына енуінің тағы бір себебі – тұрмыстық қиындықтар. Көптеген ауылда жұмыс аз, жастар қалаға кетіп жатады, ал ауылда қалғандар күнделікті табысқа тәуелді. Осындай жағдайда «100 мың теңге салсаң, айына 50 мың пайда аласың» деген ұсыныс тұрғындарға өте тиімді болып көрінеді. Әсіресе, малын сатқан, егіннен азын-аулақ пайда көрген азаматтар ақшасын бірден осындай «жобаларға» салып жібереді. Тіпті кейде әйелдер алтын бұйымдарын өткізіп, қарттар зейнетақыларын қоса беретін жағдайлар тіркелген. Мұндай уәделердің қысқа мерзімде орындалуы мүмкін емес екеніне көпшілік мән бермейді. Қысқасы, тұрмыстық тапшылық пен артық табысқа деген үміт адамдарды алаяқтарға сенуге мәжбүрлейді.

«Халал» ұғымын теріс пайдалану

Түркістан өңірінде қаржы пирамидаларын жүргізушілердің айлакерлігі – «халал» ұғымын теріс пайдалануында. Олар «шариғатқа қайшы емес», «пайызсыз табыс», «ортақ кәсіп» деген сөздермен сендіреді. Діни сенімге берік тұрғындар бұл сөздерге күмән келтірмей, қаржысын салып жібереді. Кейбір жағдайларда алаяқтар діни рәсімдерді де қолданады: мысалы, жиналыстарын мешітке жақын жерлерде өткізеді немесе уағызшыларды тартады. Мұның барлығы ауылдық ортада үлкен сенім қалыптастырады. Бірақ нәтижесінде тұрғындар қаржысынан айырылып қана қоймай, діннің атын жамылған алаяқтықтың құрбанына айналады.

Әлеуметтік қысым мен топтық психология

Ауылда бір адам қаржы пирамидасына кірген соң, қалғандары да соған ереді. Бұл – топтық психологияның әсері. Мысалы, көршісі, туысы немесе ауылдасы қатысып, алғашқы кезде аз-маз табыс алып шыққанын көрсетсе, басқалар да бірден сенеді. «Ол кірді, біз неге кірмейміз?» деген ой қалыптасады. Алғашқы айналымда ақша төленетіні белгілі, алайда кейін жаңа қатысушылар азайған кезде жүйе құлайды. Осы сәтте бүкіл ауыл бірдей шығынға батады. Әсіресе, кіші ауылдарда бұл әлеуметтік қысым өте күшті болады: «бәрі кіріп жатыр» деген ойдан шығу қиын.

Қаржылық сауатсыздықтың ауыр салдары

Түркістан өңіріндегі ауыл тұрғындарының қаржы пирамидаларына алдануының негізгі себептерінің бірі – қаржылық сауатсыздық. Қарапайым тұрғындардың көпшілігі банктік жүйе, инвестиция, пайыздық мөлшерлеме, инфляция сияқты ұғымдарды терең түсінбейді. Осы олқылықты алаяқтар тиімді пайдаланады. Олар «банктен гөрі бізде пайдалы», «ақшаңды өсіріп береміз» деп сендіреді. Қаржылық білімнің жеткіліксіздігі ауыл тұрғындарын қорғансыз етеді. Қаржы пирамидасына түскен соң, олар шығынға батып, тіпті қарызға кіріп кетеді.

Жергілікті мысалдар мен зардаптар

Түркістан облысының бірнеше ауданында ауыл тұрғындарының қаржы пирамидаларына алданып, миллиондап шығынға батқан жағдайлар болған. Әлеуметтік желілерде бұл туралы деректер жиі жарияланады: бір отбасы барлық малын сатып, ақшасын пирамидаға қосса, енді бірі балаларын оқытуға жинаған қаражатын жоғалтқан. Мұндай трагедиялар ауыл тұрғындарының ғана емес, бүкіл қоғамның сеніміне сызат түсіреді. Бір ауылда бірнеше отбасы зардап шексе, ол бүкіл қауымға ауыр тиеді. Бұл жағдайлардан кейін адамдардың бір-біріне деген сенімі де азаяды.

Алданудан сақтану жолдары

Ауыл тұрғындарын алдаудың алдын алу үшін ең бастысы – қаржылық сауаттылықты арттыру. Әсіресе, ауыл әкімдері, мұғалімдер, имамдар тұрғындарға қаржы пирамидаларының белгілерін түсіндіріп, нақты мысалдар келтіруі қажет. Мемлекеттік органдар тарапынан да ауылдық жерлерге арнайы ақпараттық кампаниялар жүргізілуі маңызды. «Тегін ірімшік тек қақпанда болады» деген қарапайым қағида ауыл тұрғындарының санасына сіңуі керек. Сонда ғана алаяқтардың арбауына түсу деңгейі төмендейді.

Түркістан өңіріндегі ауыл тұрғындары қаржы пирамидаларының ең осал нысаны болып отыр. Себебі тұрмыстық тапшылық, қаржылық сауатсыздық, сенімге берік орта және «халал» деген ұғымды теріс пайдалану оларды қорғаусыз қалдырады. Қаржы пирамидалары – жеке адамның ғана емес, тұтас ауылдың әл-ауқатына соққы береді. Сондықтан мұндай қасіреттерді азайту үшін тек құқық қорғау органдары ғана емес, бүкіл қоғам болып күрес жүргізуі қажет.