Ішкі істер органдарына жүктелген міндеттер мен функцияларды орындауда әкімшілік-құқықтық құралдармен жүзеге асырылатын әкімшілік қызмет маңызды рөл атқарады. Бұл қызмет жеке тұлғаны, оның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, қоғамдық тәртіп пен қоғамдық қауіпсіздікті сақтауға, құқық бұзушылыққа қарсы күреске тікелей бағытталған. Оның тиімділігіне көп жағдайда құқықтық тәртіп жағдайы байланысты.

Қазақстанның егемендігін шиеленістіру жағдайында оның әлемдік қоғамдастық пен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының өміріндегі рөлі мен маңызы жыл сайын артып келеді. Республикада шетелдік фирмалардың барлық жаңа өкілдіктері ашылуда,бірлескен кәсіпорындар құрылуда туристер көптеп келеді.

Осы тақырыпты қараудың өзектілігі адамның өзі азаматы болып табылатын мемлекеттен тыс жерлерге еркін шығу, сондай-ақ елге кедергісіз қайтып келу мүмкіндігі тоталитарлық режим өмір сүруін жалғастыратындарды қоспағанда, барлық мемлекеттердің ұлттық заңнамасында бекітілген жалпы қабылданған Халықаралық дәстүр болып табылады. КСРО-ның өмір сүру кезеңінде кеңестік азаматтардың шетелге еркін шығу құқығы конституциялық нормалармен кепілденген жоқ және мұндай шығуды жүзеге асыру өте қиын болды.

Осының салдарынан біздің елімізге шетел азаматтарының ағыны ұлғайды,бұл олардың құқықтық жағдайын реттеп, халықаралық байланыстардың қолайлы дамуына ықпал ететін, сондай-ақ шетелдіктердің біздің елде болуы кезінде қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ететін осындай құқықтық актіні қабылдауды талап етті.

ҚР Конституциясының 21-бабы, ҚР аумағында заңды түрде жүрген әрбір адам оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жерін еркін таңдауға құқығы бар. Әркімнің Республикадан тыс жерлерге шығуға құқығы бар,сондай-ақ әрбір азаматтың елге кедергісіз қайтып келуге құқығы бар.

Қазақстанның басқа шет мемлекеттермен өзара саяси, экономикалық, ғылыми — техникалық және мәдени байланыстарын нығайту халықаралық байланыстар режимін жеңілдетуге, заңдар мен практиканы халықаралық стандарттарға, пактілер мен шарттарға сәйкес келтіруге ықпал етеді.

Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан аумағында болу үшін белгіленген ережелерін сақтауын бақылауды қамтамасыз ету ішкі істер органдары функцияларының бірі болып табылады.

1.  Қазақстан Республикасында азаматтардың болуын құқықтық реттеу.

Қазақстан Республикасының шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы Заңдары ҚР Конституциясына негізделеді және оған сәйкес шетел азаматтарының негізгі құқықтары мен міндеттерін, олардың Қазақстан Республикасына келуінің, оның аумағында болуы мен жүріп-тұруының және Қазақстан Республикасынан кетуінің тәртібін айқындайды.

Қазақстан Республикасында шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың әкімшілік – құқықтық жағдайын сипаттау үшін ең алдымен заңдарға сәйкес шетелдік және азаматтығы жоқ адам деп танылатын адамдардың осы санаттары ұғымының өзіне енгізілгенін айқындау маңызды. «Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы» ҚР Президентінің  қазіргі қолданыстағы  Жарлығы   шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың ұғымына келесі анықтама береді.

Осы Жарлықтың 2-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына жататындығын дәлелдеуі бар адамдар Қазақстан Республикасының шетелдік азаматтары болып танылады. Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына тиесілілігінің дәлелдемелері жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп танылады.

КСРО Одағы құрылғаннан кейін, 1924 жылдың 29 қазанында, КСРО ОСК одақтық азаматтық туралы ережені бекітті. Бұл жағдайда шетелдіктің түсінігі берілген жоқ, ал КСРО азаматтығының ұғымы былайша айқындалған:»әрбір адам КСРО азаматы деп танылады, өйткені ол шетелдік азамат болып табылатыны дәлелденбейді». Бұл анықтамадан, егер адам өзінің қандай да бір шет мемлекетке тиесілігін дәлелдей алса, онда ол шетелдік деп танылғандығы белгілі болды.

Көші-қон полициясы келесі мәселелерді реттейді:

• шетелдік азаматтарға Қазақстан Республикасында уақытша және тұрақты тұру құқығына арналған құжаттарды ресімдеу;
• шетел азаматтарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша жүріп-тұруы және транзиттік жол жүруі;
• шетел азаматтарының Қазақстан Республикасында болу мерзімдерін ұзарту және қысқарту;
• шетел азаматтарын, қабылдаушы ұйымдардың лауазымды адамдарын және шетел азаматтарын Ережені бұзғаны үшін Қазақстан Республикасына жауапкершілікке тартқан адамдарды тарту, сондай-ақ шетел азаматтарын Қазақстан Республикасынан шығарып жіберу;
• шетел азаматтарының өтініштерін қабылдау және қарау;
• шетел азаматтарын дербес есепке алуды жүргізу;
• Қазақстан Республикасында азаматтарды құжаттандыру және тіркеу. Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ адамдарға ішкі істер органдары жеке басын куәландыратын мынадай құжаттарды береді:
  • шетелдіктің Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты;
  • азаматтығы жоқ адамның куәлігі.

Шетел азаматы немесе азаматтығы жоқ адам тұрақты тұруға рұқсат алу үшін келген жері бойынша қалалық, аудандық ішкі істер органдарына (бұдан әрі — ҚАІІІО), ал Астана, Алматы қалаларында және облыс орталықтарында полиция департаментіне келесіні (бұдан әрі — ПД) ұсынады.):

• өтініш-сауалнама;
• кету парағы не шетелге тұрақты тұруға кетуге рұқсатты растайтын басқа құжат ретінде бола алатын оның азаматтығы мемлекетінің жазбаша келісімі;
• Өмірбаян;
• шет мемлекеттің паспорты немесе азаматтығы жоқ адамның құжаты;
• шетел азаматын медициналық куәландыру туралы ресми анықтама;
• белгіленген үлгідегі Қазақстан Республикасында болу кезеңінде төлем қабілеттілігін растау туралы құжаттар;
• мемлекеттік баждың төленгені туралы түбіртек;
• көлемі 35х45 миллиметр (бұдан әрі-мм) екі фотосурет.

Шетел азаматын тұрақты тұруға қалдыру туралы материалдармен бірге істі қалалық, аудандық ішкі істер органдары облыстардың және Астана, Алматы қалаларының ІІД көші — қон полициясы басқармасына (бұдан әрі-ІІД КҚПБ) жібереді, олар ұлттық қауіпсіздік органдарымен келісілгеннен кейін рұқсат алу мүмкіндігі туралы ІІД бастығы бекіткен дәлелді қорытынды шығарады.

Қазақстан Республикасында ел азаматтарын тұрақты тұруға қалдыру туралы өтініштер көші-қон полициясының аудандарында, қалаларында немесе облыстық бөлімшелерінде қаралуы мүмкін.

Оң шешім қабылданған жағдайда оларға екі данада карточка жасалады, оның біреуі қалалық, аудандық органда сақталады, ал екіншісі ІІД КҚПБ-ға жіберіледі.

Материалдарды қарау мерзімі бір айдан аспауға тиіс. Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға қалдыру туралы материалдар жеке номенклатуралық істерге қалыптастырылады, олар ресімдеу орны бойынша сақталады.

Тұруға ықтиярхат және азаматтығы жоқ адамның куәлігі иесінің қалауы бойынша мемлекеттік немесе орыс тілінде толтырылады.

Шетелдіктің тұруға ықтиярхаты Қазақстан Республикасында шетелдік азаматтарға беріледі, 16 жасқа толған аумағында тұрақты тұратын ҚР паспорттың қолданылу мерзімі, оның азаматтығы.

Шетел азаматының тұруға ықтиярхаты ҚР аумағында иесінің жеке басын куәландырады және мынадай мәліметтерді қамтиды:

• Тегі, Аты, Әкесінің аты;
• туған күні мен жері;
• азаматтығы;
• тұрғылықты жері;
• берген орган;
• берілген күні — қолданылу мерзімі;
• қолы.

Азаматтығы жоқ адамның куәлігі 16 жасқа толған, ҚР аумағында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдарға 10 жыл мерзімге беріледі және республика аумағында және одан тыс жерлерде иесінің жеке басын растайды. Ата-анасыз, қорғаншыларсыз және қамқоршыларсыз шетелге шыққан кезде азаматтығы жоқ адамның куәлігі 16 жастан кіші адамдарға берілуі мүмкін. Азаматтығы жоқ адамның куәлігі мынадай мәліметтерді қамтиды::

• Тегі, Аты, Әкесінің аты;
• туған күні мен жері;
• жынысы;
• ұлты (иесінің қалауы бойынша көрсетіледі));
• азаматтығы;
• құжатты берген органның атауы;
• берілген күні, қолданылу мерзімі;
• тұрғылықты жері көрсетілген мөртабан.

Жеке басты куәландыратын құжаттарды бергені үшін «салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексінде (Салық кодексі) белгіленген мөлшерде мемлекеттік баж алынады. Тұруға ықтиярхатты және ҚР азаматтығы жоқ адамның куәлігін алып қою, сақтау, жою

Қазақстан Республикасында тұратын шетелдіктің жеке басын куәландыратын құжаттар қолданылып жүрген заңдарда көзделген жағдайларда ғана қабылдануы мүмкін.

Жарамсыз құжаттар тәлкіленеді, егер:

• тұлғаны анықтау мүмкін емес;
• оларға заңсыз    өзгерістер   енгізілген    немесе    оларға   жеке    басын сәйкестендіруге байланысты өзгерістер енгізу қажет;
• оларда Ережеде көзделген жекелеген жазбалар жоқ немесе бұл жазбалар шындыққа сәйкес келмесе;
• олардың қолданылу мерзімі өтіп кеткен;
• олар иесінің құқықтық мәртебесіне сәйкес келмейді.

Жеке басын куәландыратын жарамсыз құжаттарды уәкілетті органдар алып қоюға және жоюға жатады.

Жойылуға жататын тұруға ықтиярхат және азаматтығы жоқ адамның куәлігі көші-қон полициясы органдарында арнайы жәшіктерде немесе сейфтерде сақталады.

Тұруға ықтиярхаттар мен азаматтығы жоқ адамдардың куәліктерін жою мынадай тәртіппен жүргізіледі:

• айына кемінде бір рет көші-қон полициясының қызметкері құжаттың түрі мен құжаттың нөмірі, оның иесі туралы мәліметтер және құжатты жою себебі көрсетілген жою туралы акті жасайды.;
• құжаттарды жою туралы актілер жеке номенклатуралық іске қалыптастырылады;
• жою өртеу жолымен немесе жойылатын құжатты одан әрі пайдаланудың мүмкін еместігін қамтамасыз ететін басқа да тәсілмен жүргізіледі.

№1 нысандағы өтініштерде актінің нөмірі, құжаттарды жою күні мен себептері көрсетіледі. Егер құжаттарды басқа ішкі істер органдары берсе, онда жойылған құжаттар туралы хабарлама жіберіледі, олардың негізінде Ф- 1 өтініштерінде актінің нөмірі, құжаттарды қашан және кім жойған, сондай- ақ оларды жою себебі көрсетіледі.

Шетелдіктің жеке басын куәландыратын құжаттарды заң актілерінде белгіленген жағдайларда және тәртіппен тергеу органдары, анықтау органдары немесе сот алып қоюы мүмкін.

ҚР шегінен тыс жерлерге тұрақты тұруға кететін «тұруға ықтиярхаты» және азаматтығы жоқ адам құжаттары бар шетелдік азаматтар тұрғылықты жері бойынша тіркеуден шығару кезінде өз құжаттарын көші-қон полициясы органдарына тапсырады. Әділетминінің «АӨО» РМК шетел азаматтарына жаңа құжаттарды дайындаған кезде олар бұрын алған барлық құжаттарды жарамсыз деп тану туралы мәліметтер базасына енгізеді. /9/.

Жарамсыз құжаттарды жою туралы актілер Әділетминінің «АӨО» РМК дерекқорына түзету енгізу үшін ай сайын ІІМ КҚПД жіберіледі.

Көші-қон қызметінің ұйымдастырушылық мәселелері:

Көші-қон бөлімшелері жұмыс істеуге және халыққа қызмет көрсетуге ыңғайлы ІІО-ның Азаматтар үшін жеке есігі бар үй-жайларында орналастырылады. Үй-жайлар күзет-өрт сигнализациясы құралдарымен жабдықталады. Оларда МО бөлімшесі бастығының бөлмесі және штаттық санына байланысты жеке басын куәландыратын құжаттарды алуға, іздестіру жұмысын  тіркеуге  арналған  материалдарды  ресімдеуге  байланысты функционалдық міндеттерді жүзеге асыратын қызметкерлерге арналған жеке бөлмелер, сондай-ақ қолданыстағы және мұрағаттық картотеканы сақтауға арналған үй-жай көзделуі тиіс.

Бұдан басқа, қабылдауды күтетін Азаматтарға арналған бөлме болуы тиіс, ол қажетті жиһазбен, бланкілерді толтыру үлгілерімен, сондай-ақ басқа да көрнекі құралдармен және анықтамалық материалдармен жабдықталады. МО бөлімшелері ұйымдастыру техникасымен, ішкі және қалалық (аудандық) телефон байланысымен, көшіру-көбейту аппаратурасымен қамтамасыз етіледі.

Көші-қон бөлімшелерінің жұмысын және ХП аппараттарында және «ақпараттық-өндірістік орталық» РМК қатаң есептілік бланкілерін есепке алу, сақтау және жұмсау жағдайын тексеруді тоқсан сайын ҚР ІІМ, ҚР ІІМ «АӨО» РМК, ІІББ, ІІБ, ҚАІІБ арнайы тексеру комиссиялары ҚР ІІМ 08.12.1999 ж.

№618 Бұйрығымен көзделген тәртіпте жүргізеді.

Бұдан басқа, комиссия мүшелері актілерде ф-1 өтініштерінің толық және сапалы толтырылуын және оларға тиісті белгілер мен мәліметтердің уақтылы енгізілуін тексеруге және көрсетуге міндетті. Тексеру аралығындағы кезеңде берілген ф-1 өтініштері алфавиттік тәртіппен жалпы картотекадан бөлек сақталуы тиіс және тексерілгеннен кейін ғана картотекаға құйылуы тиіс. Тексеру нәтижелері Ф-1 өтініштерінің картотекасына құйылатын нөмірлері бар актімен ресімделеді.

Осылайша, көші-қон полициясының қызметі ҚР заңнамалық және ведомстволық нормативтік актілерімен реттелген. МП бөлімшелерінің жұмысы азаматтардың жұмыстан бос уақытта мәселелерді шешуге мүмкіндігі болатындай етіп ұйымдастырылады. Осы мақсатта азаматтарды қабылдау күндізгі уақытта ғана емес, кешкі уақытта да, сондай-ақ жалпыға бірдей белгіленген демалыс күндерінің бірінде жүргізілуі тиіс. Азаматтарды қабылдау еркін әңгімелесу мүмкіндігін қамтамасыз ететін жағдайларда жұмыс бөлмелерінде жүргізіледі.

Шетел азаматтарын Қазақстан Республикасына іскерлік мақсатпен және турист ретінде шақыру үшін мемлекеттік емес ұйымдар ішкі істер органдарына, азаматтардың тұрғылықты жері және ұйымның орналасқан жері бойынша мынадай құжаттарды ұсынады::

• белгіленген нысандағы шақыру-хат үш данада;
• мемлекеттік баждың төленгені туралы түбіртек.

Жекелеген елдердің азаматтарын іскерлік мақсатпен және турист ретінде шақыру үшін мемлекеттік емес ұйымдар тікелей Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Консулдық қызмет департаментіне және оның Қазақстан Республикасының аумағындағы өкілдіктеріне әуежайлардағы консулдық пункттерді қоспағанда өтініш жасайды.

Жеке істері бойынша шетел азаматтарын шақыру үшін жеке тұлғалар мен шақырушы ұйымдар олар орналасқан жердегі ішкі істер органдарына мынадай құжаттарды ұсынады::

• еркін нысандағы өтініш;
• екі данада белгіленген нысандағы өтініш-сауалнама;
• мемлекеттік баждың төленгені туралы түбіртек.

Шақырылған адамдар мен шақырушы адамдар мен ұйымдар қолда бар есептер бойынша Қағидалардың талаптарын сақтау және қамтамасыз ету тұрғысынан тексеріледі.

Шетел азаматына Қазақстан Республикасынан қандай жағдайларда шығуға рұқсат етілмейді:

• егер оны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін негіздер болса-іс бойынша іс жүргізу аяқталғанға дейін;
• егер ол қылмыс жасағаны үшін сотталған болса — жазасын өтегенге немесе жазадан босатылғанға дейін;
• егер ол өзіне сот салған міндеттемелерді орындаудан міндеттемелер орындалғанға дейін жалтарса;
• Қазақстан Республикасының   заңнамасында   белгіленген   өзге   де негіздер бойынша тоқтатылады.

Шетел азаматының Қазақстан Республикасынан шығуы Қазақстан Республикасы азаматтарының, басқа да жеке және заңды тұлғалардың елеулі мүдделері байланысты мүліктік міндеттемелерді орындағанға дейін кейінге қалдырылуы мүмкін.

Шетел азаматтары Қазақстан Республикасының шетел азаматтарының болуы үшін ашық аумағы бойынша еркін жүріп-тұра алады. Шетелдік азаматтарды қабылдаушы заңды және жеке тұлғалар республиканың басқа өңірлеріне 10 күннен астам мерзімге бару туралы шығу пунктін, осы тармақта болу мерзімі мен мекен-жайын көрсете отырып, бұрынғы және жаңа болу орны бойынша ішкі істер органдарына бұл туралы хабарлайды.

Шетелдік азаматтар Қазақстан Республикасының аумағына кеткен кезде шетелдік азаматтардың болуы үшін уақытша жабық, қабылдаушы ұйымдар ішкі істер органдары арқылы оларға тиісті рұқсат-рұқсаттама ресімдейді.

Шетел азаматтарының болуы үшін уақытша жабық Қазақстан Республикасының аумағына шетел азаматтарының келуіне Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті (бұдан әрі — Қазақстан Республикасының ҰҚК) рұқсат етеді.

• Қазақстан Республикасына қазақстандық қабылдаушы ұйымдардың желісі бойынша келгендерге-осы ұйымдардың жазбаша өтініштері негізінде;
• тұрақты шетелдік өкілдіктер желісі бойынша, жеке істері бойынша келген, сондай — ақ Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын адамдарға- олардың жеке өтініштері негізінде беріледі.

Қазақстан Республикасының аумағында 72 сағаттан астам мерзімге транзитпен өтетін және мәжбүрлі аялдауға мәжбүр болған шетелдік азаматтар тоқтаған сәттен бастап бір тәулік ішінде ішкі істер органдарында Қазақстан Республикасында болуға рұқсат ресімдеуге міндетті. Қазақстан Республикасының аумағында шетел азаматтарының мәжбүрлі тоқтауын ресімдеу мынадай жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:

 

• дүлей апаттар немесе поездың, автокөлік құралының, кеменің немесе ұшақтың қозғалысын кідіртуге әкеп соққан өзге де себептер кезінде;
• қандай да бір бөліктерінің бүлінуі немесе жол-көлік оқиғасы салдарынан бүлінген автокөлік құралын жөндеу үшін;
• науқастанған жағдайда, дәрігердің қорытындысы бойынша науқастың одан әрі жүруі оның денсаулығына қауіпті болып табылады. Бұл жағдайда науқас болған жағдайда онымен бірге жүретін отбасы мүшелері немесе бірге жүретін адамдар қалуы мүмкін.;
• тораптық пунктте көліктің бір түрінен екіншісіне ауысуды кідірткен кезде.

Мәжбүрлі тоқтату шетелдік азаматтарға мәжбүрлі тоқтауды туғызған себептер жойылғанға дейінгі уақытта орын алған қала немесе басқа елді мекен шегінде ғана болуға құқық береді. Әуе және темір жол көлігі қызметтерін пайдаланатын және мәжбүрлі аялдау жасаған шетел азаматтарын тіркеуді Көліктегі ішкі істер органдары немесе аумақтық ішкі істер органдары жүзеге асырады.

Мәжбүрлі тоқтауды ресімдеу үшін шетел азаматы ішкі істер органдарына аялдауға рұқсатты ресімдеу туралы жазбаша өтініш береді.

Тіркеудің қолданылу мерзімі мәжбүрлі тоқтауды туғызған себептерді жою үшін қажетті уақытпен анықталады.

Ауруханалардағы шетел азаматтарының паспорттарын тіркеу олар шыққаннан кейін ресімделеді. Олардың отбасы мүшелеріне немесе олармен бірге жүретін адамдарға паспорттарды тіркеу шетелдік азаматты емдеу үшін қажетті медициналық мекеменің анықтамасында көрсетілген мерзімге мәжбүрлі тоқтаған сәттен бастап бір тәулік ішінде ресімделеді. Республика аумағында 72 сағаттан аспайтын мерзімге аялдауға мәжбүр болған шетел азаматтарының Қазақстан Республикасынан шығуына ішкі істер органдарында транзиттік визаны ұзартпай рұқсат етілуі мүмкін.

Қызмет келесі функциялармен анықталады:

• шетелдік азаматтарға Қазақстан Республикасында уақытша және тұрақты тұру құқығына арналған құжаттарды ресімдеу;
• шетел азаматтарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша жүріп-тұруы және транзиттік жол жүруі;
• шетел азаматтарының Қазақстан Республикасында болу мерзімдерін ұзарту және қысқарту;
• шетел азаматтарын, қабылдаушы ұйымдардың лауазымды адамдарын және шетел азаматтарын Ережені бұзғаны үшін Қазақстан Республикасына жауапкершілікке тартқан адамдарды тарту, сондай-ақ шетел азаматтарын Қазақстан Республикасынан шығарып жіберу;
• шетел азаматтарының өтініштерін қабылдау және қарау;
• шетел азаматтарының дербес есебін жүргізу.
  2. Осы Ереженің күші, егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде өзгеше белгіленбесе, азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады.

Қазақстан Республикасының визаларын ресімдеу және беру тәртібі визаларды беру мәселелерін реттейтін Қазақстан Республикасының жекелеген нормативтік құқықтық актілерімен регламенттеледі.

Қазақстан Республикасында босқын мәртебесін алу туралы өтініш білдірген шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың келуі мен болуы, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасынан кетуі көші-қон саласындағы заңнамамен регламенттеледі

Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына қатыстылығының дәлелдемелері бар адамдар Қазақстан Республикасында шетелдік азаматтар деп танылады.

Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына тиесілілігінің дәлелдемелері жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп танылады.

Қазақстан Республикасында жеке істері бойынша болатын, сондай-ақ іскерлік мақсаттармен, оқуға және турист ретінде келген шетел азаматтары Қазақстан Республикасының аумағында жұмысқа орналаса алмайды, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайлардан басқа, визада көрсетілген келу мақсатымен байланысты емес өзге де қызметпен айналыса алмайды. Шетелдік жұмыс күшін лицензиясыз тартуға (әкелуге), сондай-ақ Қазақстан Республикасына уақытша келген шетелдік азаматтардың еңбек қызметін тиісті рұқсатсыз жүзеге асыруына тыйым салынады.

Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Нұсқаулықта көзделгеннен өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері қолданылады.

Туысқандары мен таныстарының, ұйымдардың, кәсіпорындар мен мекемелердің шақырулары бойынша шетел азаматтарының Қазақстан Республикасына келу тәртібі.

Шетел азаматтарын қызметтік істер бойынша, оқуға, емделуге, жұмысқа, іскерлік мақсаттармен және турист ретінде Қазақстан Республикасына шақыру үшін мемлекеттік емес ұйымдар ішкі істер органдарына, азаматтардың тұрғылықты жері және ұйымның орналасқан жері бойынша мынадай құжаттарды ұсынады::

• белгіленген нысандағы шақыру-хат үш данада;
• мемлекеттік баждың төленгені туралы түбіртек.

Шетел азаматтарын Қазақстан Республикасына оқуға шақыру кезінде мемлекеттік емес оқу орындары шақыру-хатты білім беру саласындағы орталық атқарушы органмен келіседі.

Жеке істері бойынша шетел азаматтарын шақыру үшін жеке тұлғалар мен шақырушы ұйымдар олар орналасқан жердегі ішкі істер органдарына мынадай құжаттарды ұсынады:

• еркін нысандағы өтініш;
• екі данада белгіленген нысандағы өтініш-сауалнама;
• мемлекеттік баждың төленгені туралы түбіртек.

Шақырылған адамдар мен шақырушы адамдар мен ұйымдар қолда бар есептер бойынша олардың белгіленген ережелердің талаптарын сақтау және сақталуын қамтамасыз ету тұрғысынан тексеріледі.

Материалдар белгіленген тәртіппен Ұлттық қауіпсіздік органдарымен келісіледі.

Оларды ұлттық қауіпсіздік органдарында қарау мерзімі үш тәуліктен аспауға тиіс.

1. Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы болу тәртібін бақылауды жүзеге асырудың сервистік моделінің ерекшеліктері.

Көші-қон полициясы бөлімшелерінің қызметкерлері:

• кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың лауазымды адамдарына, теміржол, теңіз, өзен, авиациялық және автокөлік кассаларының қызметкерлеріне, автошаруашылықтардың жүргізуші құрамына, сондай-ақ қонақ үйлердің, кемпингтердің, санаторийлердің, демалыс үйлерінің, турбаздардың әкімшіліктеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасына шетелден келген қонақтарды шақырған қазақстандық азаматтарға Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы қолданыстағы заңнаманы түсіндіреді.;
• аудан, қала аумағында тұратын, сондай-ақ белгіленген ережелерді бұзған шетел азаматтарының есебін жүргізеді;
• Қазақстан Республикасына келген шетел азаматтарының паспорттарын тіркеуді ресімдейді;
• шетел азаматтарын қабылдайтын және оларға қызмет көрсететін лауазымды адамдардың Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы заңнама талаптарын орындауын тексеруді жүзеге асырады;;
• қабылдаушы ұйымдар өкілдерінің қатысуымен шетел азаматтарының болуын бақылау мәселесі бойынша жатақханаларды, студенттік қалашықтарды, Қонақ үйлерді, кемпингтерді, санаторийлерді, демалыс үйлерін, турбазаларды тексеруді ұйымдастырады;
• Ішкі істер органдарында тіркелген тұрақты тұратын және уақытша болатын шетел азаматтарын тексеруді жүргізеді;
• жедел ақпарат алған кезде заңсыз мигранттар, сондай-ақ белгіленген қағидаларды бұзатын шетелдік азаматтар болуы мүмкін мекенжайларды тексереді;
• Қазақстан Республикасында болу ережелерін және заңсыз көші-қон фактілерін бұзатын шетелдік азаматтарды анықтау мақсатында патрульдеуді жүзеге асырады, көші-қон бақылау бекеттерінде қызмет атқарады;
• 48 сағат ішінде қалалық, аудандық органның басшылығы арқылы қоғамдық қауіпсіздік бөлімшелеріне олардың белгіленген ережелерді сақтауын бақылауды ұйымдастыру үшін қызмет көрсетілетін аумақта тіркелген шетел азаматтарының тізімін ұсынады.;
• әкімшілік практиканы жүзеге асырады, шетел азаматтарын шығарып жіберу туралы шешімдердің орындалуын қамтамасыз етеді;
• Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген өз құзыреті шегінде криминалдық полиция қызметімен өзара іс-қимыл жасай отырып, ішкі істер органдарынан жасырынған, сондай-ақ қылмыс жасағаны үшін мемлекетаралық іздестіру жарияланған шетел азаматтарын іздестіруге және ұстауға қатысады;
• шетел азаматтарының болуын бақылау және заңсыз көші-қонға қарсы күрес мәселелері бойынша ұйымдастыру-әдістемелік жұмысты жүзеге асырады;
• шетел азаматтарының болуын бақылауды жүзеге асыру және шетел азаматтарының заңсыз көші-қонының жолын кесу жөніндегі жұмыстың нәтижелерін қорытады және талдайды. Белгіленген мерзімде Қазақстан Республикасы Ішкіісминінің көші-қон полициясы департаментіне белгіленген нысан бойынша жұмыс нәтижелері туралы есеп береді. Атқарушы органдардың құрылымдық бөлімшелерін хабардар ету үшін материалдар дайындайды;
• өз құзыреті шегінде заңсыз көші-қон арналарын анықтау, шетел азаматтарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы заңсыз өтуін ұйымдастыратын және оған ықпал ететін адамдарды анықтау жөнінде шаралар қабылдайды;
• Ішкі істер органдарының басқа қызметтері қызметкерлерінің осы Нұсқаулықтың талаптарын орындауын бақылауды жүзеге асырады.

Қабылдау-тарату орындарының қызметкерлері:

• жеке басын, азаматтығын анықтау, құжаттандыру және кейіннен оларды тиісті органдар мен мекемелерге (көші-қон, медициналық, әлеуметтік және өзге де) беру мақсатында белгілі бір тұрғылықты жері, құжаттары жоқ адамдарды ұстайды және қабылдау-тарату орындарында ұстайды;);
• құжаттары жоқ және белгілі бір тұрғылықты жері жоқ адамдарды анықтау бойынша іздестіру іс-шараларын жүзеге асырады. Белгіленген ережелерді бұзған шетел азаматтарын және заңсыз көшіп-қонушыларды анықтайды, оларды белгіленген тәртіппен қабылдау-бөлу орындарына орналастырады;
• жеке басын куәландыратын құжаттарсыз немесе қолдан жасалған құжаттармен ұсталған адамдардың жеке басын және азаматтығын анықтау жөнінде шаралар қабылдайды;
• көші-қон полициясының заңсыз көші-қонның алдын алу және заңсыз көші-қон арналарын анықтау жөніндегі қызметін жедел қамтамасыз етуді жүзеге асырады;
• Қазақстан Республикасында заңсыз жүрген шетел азаматтарының, оның ішінде террористік және экстремистік ұйымдар мүшелерінің болуы мүмкін орындары, заңсыз көшіп-қонушыларды өткізу бағыттары, әдістері мен құралдары, сондай-ақ осы қызметке қатысы бар адамдар туралы мәліметтер алу  үшін  жедел  әдістерді  қолдана  отырып,  шетелдік азаматтармен, сондай-ақ қабылдау-бөлу орнында ұсталатын басқа да адамдармен жұмыс жүргізеді.

Учаскелік полиция инспекторлары:

• Қызмет көрсетілетін аумақта тұрақты тұратын шетел азаматтарының есебін жүргізеді, олардың нақты тұруын тексереді. Тексеру нәтижелері туралы қалалық, аудандық органның басшылығына баянатпен баяндалады, онда тексеру күні, тексерілетін шетелдік азаматтың тегі, аты, әкесінің аты және тұрғылықты мекенжайы, оның тұруға ықтиярхатының нөмірі мен қолданылу мерзімі көрсетіледі. Тұратын шетел азаматтарының саны едәуір болған кезде тексеру нәтижелерін бақылау карточкаларында көрсетуге жол беріледі.;
• құқық бұзушылықтың алдын алу және анықтау мақсатында шетел азаматтары жұмыс істейтін ұйымдардың учаскесінде орналасқан әкімшілікпен және кадрлар бөлімдерімен байланыс жасайды.;
• қонақ үйлердің, кемпингтердің, демалыс үйлерінің, санаторийлердің, жатақханалардың және олардың болатын басқа да орындардың лауазымды адамдарының шетелдік азаматтарды тіркеу тәртібін сақтауын тексеруді жүзеге асырады. Жүргізілген іс-шаралардың нәтижелері, анықталған бұзушылықтар туралы Ішкі істер органының бастығына баянатпен баяндайды.;
• белгіленген ережелердің бұзылуы анықталған жағдайда әкімшілік хаттамалар жасайды және оларды қалалық, аудандық ішкі істер органдарының басшыларына баяндайды.;
• ай сайын көші-қон полициясы бөлімшелеріне шетел азаматтарының белгіленген болу ережелерін сақтауын бақылау бойынша және заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимыл бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстардың жай- күйі туралы хабарлайды. Әкімшілік жауапкершілікке тартылған шетел азаматтарының тізімін жібереді;
• Ішкі істер органдарынан жасырынған шетел азаматтарын іздестіруге қатысады.

Көліктегі ішкі істер органдарының қызметкерлері:

• темір жол, әуе және су көлігімен жүретін шетел азаматтарының Қазақстан Республикасының аумағында болу және жүріп-тұру ережелерін сақтауын бақылауды жүзеге асырады;;
• Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзитпен өтетін шетел азаматтарының поездар, кемелер станциядан (порттардан, айлақтардан) тыс жерлерге және әуежайларда оларға бөлінген орындардан тыс авиажолаушылар — шетел азаматтарының өз еркімен шығуының жолын кеседі.;
• шетелдік азамат поездан немесе ұшақтан қалған барлық жағдайлар туралы, сондай-ақ поездарда, кемелерде, станцияларда және аэровокзалдарда шетел азаматтарының құқық бұзушылық жасағаны туралы немесе оларға қатысты ішкі істер желілік органының кезекшісіне дереу баяндайды. Осындай ақпаратты алған кезде кезекшілер болған жағдай туралы бөлім басшылығына баяндайды және Ұлттық қауіпсіздік органдарына және мүдделі ведомстволарға хабарлайды;

• құқық бұзушылыққа жол берген немесе жабық жерде жүрген шетелдік азамат анықталған кезде:

паспортты, визаны, шақыру туралы куәлікті (жеделхатты), тіркеуді немесе Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхатты тексереді;

шетел азаматының Қазақстан Республикасында және осы пунктте болуының заңдылығын, тіркеудің, визаның, таңдалған бағыт бойынша жүруге ішкі істер органының рұқсатының болуын белгілейді; тәртіп бұзушыны желілік ішкі істер органына жеткізеді;

• темір жол вокзалдарының, станцияларының, теңіз және өзен порттары мен әуежайларының қызметкерлеріне Қазақстан Республикасының шетел азаматтарының болуы туралы заңнамасының талаптарын, сондай-ақ шетелдік азаматтардың отырғызу кезінде немесе жол жүру кезінде құжаттарын тексеру тәртібін түсіндіреді;
• аумақтық ішкі істер органдарының келісімі бойынша Қазақстан Республикасынан шығарып жіберілетін шетел азаматтарын Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу пункттеріне дейін алып жүреді.;
• заңсыз көші-қон фактілерін анықтау, заңсыз көшіп-қонушыларды, сондай-ақ осы қызметке қатысы бар адамдарды өткізу маршруттарын, әдістері мен құралдарын белгілеу жөнінде жедел жұмыс жүргізеді;
• жедел-қызметтік іс-әрекеттің нәтижесінде Қазақстан Республикасында заңсыз болатын шетелдік азаматтар, сондай-ақ шетел азаматтарын Қазақстан Республикасының аумағы арқылы заңсыз өтуге ықпал ететін адамдар туралы мәліметтер алған жағдайда бұл туралы көші-қон полициясы бөлімшелеріне және ішкі істер органдарының басқа да мүдделі қызметтеріне жазбаша хабарлайды.

Полицияның патрульдік-бекеттік нарядтары:

• посты аумағында шетел азаматтарының мекен-жайлары мен тұратын орындарының орналасу ерекшеліктерін, патрульдеу бағытын (оқу орындары, жатақханалар, кәсіпорындар мен ұйымдар, қонақ үйлер, Кемпингтер, турбазалар), сондай-ақ олардың пайда болуы мүмкін орындарын (Мейрамханалар, Барлар, Концерт залдары, стадиондар, жағажайлар) білуге, аталған объектілерде қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге ерекше назар аудару;;
• жанжалды жағдайға қатысатын немесе шетелдік азаматтардың болуы үшін жабық жерде пайда болған құқық бұзушылыққа жол берген шетелдік азамат анықталған кезде:

шетел азаматтарынан паспортты, тұруға ықтиярхатты немесе жеке басын куәландыратын басқа құжатты тексеру;

шетел азаматының Қазақстан Республикасында және осы елді мекенде болуын және тіркелу мерзімін, болуының заңдылығын тексеру;

тәртіп бұзушыны қалалық, аудандық ішкі істер органына жеткізу (полиция бөлімшесі);

• жеке басын және Қазақстан Республикасында болуының заңдылығын куәландыратын құжаттары жоқ шетелдік азаматтар анықталған кезде оларды жеке басын анықтау үшін қалалық, аудандық ішкі істер органына (полиция бөлімшесіне) жеткізуге;

Қоғамдық тәртіпті сақтау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, заңдылықты сақтау және елде құқықтық тәртіпті нығайту қоғамдық қауіпсіздік бөлімшелерінің негізгі қызметі болып табылады және бұл іске азаматтардың қатысуынсыз ойластырылмайды. Азаматтар мен қоғамдық бірлестіктерді қолдауға сүйену–құқық қорғау органдарының құқық бұзушылықтардың алдын алу және жолын кесу, оларды тудыратын себептер мен жағдайларды жою жөніндегі тиімді қызметінің міндетті шарттарының бірі.

Азаматтар құқық қорғау органдарына, оның ішінде ішкі істер органдарына, қоғамдық тәртіпті сақтауға және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жеке, ерікті негізде, келісім-шарт бойынша, сондай-ақ қоғамдық бірлестіктер арқылы да жәрдемдеседі.

Шетелдіктің анықтамасын талдай отырып, шетелдіктің түсінігі екі белгіні біріктіреді деп айтуға болады. Біріншіден, бұл ҚР – да тұрақты немесе уақытша тұратын, бірақ оның азаматы емес, екіншіден, бұл адам міндетті түрде басқа мемлекеттің азаматтығында болуға тиіс. Практикада екінші Белгіні растау және тану үшін тұлғада адамның нақты шетелдік мемлекетке тиесілігін растайтын қолданыстағы паспорттың болуы талап етіледі.

Ішкі істер органдарының шетел азаматтарының Қазақстан Республикасына келуінің белгіленген тәртібін қамтамасыз ету саласындағы қызметі белгіленген заңнаманы бұзушылықтарды уақтылы алдын алуға және кесіп өтуге және кінәлілерді жауапқа тартуға бағытталған. Ол мемлекеттік аппараттың мемлекеттік сапқа, меншікке, жеке адамға, азаматтардың, оның ішінде шетелдік құқықтары мен заңды мүдделеріне қол сұғылмаушылықты, оларды құқыққа қарсы қол сұғушылықтан қорғауды, қоғамдық тыныштықты, мемлекеттік ұйымдардың жұмыс істеуі үшін қалыпты жағдайларды, азаматтардың еңбегі мен демалуы, олардың ар-намысын, адами қадір- қасиетін, қоғамдық имандылықты құрметтеуді қамтамасыз ету жөніндегі атқарушы-өкімдік қызметінің құрамдас бөлігі болып табылады.

Шетелдіктер болатын және жұмыс істейтін жерлерде қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, олардың Қазақстан Республикасында болу ережелері мен заңнамалық нормаларын сақтау, сондай-ақ шетелдіктер тарапынан құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында ішкі істер органдары осы дәріс барысында біз Сізбен бірге талқылаған белгілі бір міндеттерді орындайды.