ГИДРОТЕХНИКАЛЫҚ САЛЫНЫМДАРДАҒЫ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ

Қазақстанда ГТС қауіпсіздігінің мониторингі бірнеше ведомстволармен жүргізіледі. Негізгі құқықтық база ҚР Су кодексімен реттеледі. Осы Кодекстің 50 бабына сәйкес, су қорын күзету және пайдалану саласына мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады:

• су қорын пайдалану және күзету бойынша бас мемлекеттік инспектор, оның орынбасары, сондай-ақ тиісті ведомствоның аға мемлекеттік инспекторлары мен мемлекеттік инспекторлары;
• тиісті бассейндердің су қорларын пайдалану және күзету бойынша бас мемлекеттік инспектор, оның орынбасары, тиісті бассейндердің су қорларын пайдалану және күзету бойынша басқармаларының аға мемлекеттік инспекторы мен мемлекеттік инспекторлары;

ҚР Су Кодексінің 32 бабына сәйкес, су шаруашылығының иелері Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес олардың техникалық жағдайының қауіпсіздігіне жауапкершілікте болады. Су шаруашылығының иелері техникалық жағдайының қауіпсіздігін қамтамсыз етуіне бақылауды су қорын пайдалану және күзету, төтенше жағдайлар мен өндірістік қауіпсіздік бойынша салалардағы өкілетті органдар жүзеге асырады.

Жеке меншік иелерімен пайдаланатын ГТС қауіпсіздігіне бақылау жүргізу қызметі, осылайша ҚР ауыл шаруашылық министрлігінің су ресурсы бойынша Комитетімен және төтенше жағдайларғ мембақылау бойынша Комитетімен және ҚР төтенше жағдайлар бойынша Министрлігінің өндірістік қауіпсіздігімен жүзеге асырылады. Су ресурстарымен және олардың су бассейндік шаруашылық инспекциясы бойынша Комитетінің қызметіне су объектілерін пайдалану режимін, сондай-ақ су объектілерінде тикелей орналасқан су шаруашылығы салынымдарын пайдалану ережесін бекіту жатады. Төтенше жағдайлар мен өндірістк қауіпсіздікке мембақылау бойынша Комитеті, өз кезегінде ГТС объектілерінде төтенше жағдайларды ескерту және жою, апаттылықтың алдын алынуын және жоюын ұйымдастыру бойынша мемлекеттік бақылау жүзеге асырылады. Осылайша, ГТС қауіпсіздігіне мониторингдің біріңғай жүйесі, сондай-ақ Қазақстанда гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша арнайы заңнама жоқ. Бүгінгі күні Су Кодексі осы саладағы негізгі құқықтық база болып табылады. Сонымен қатар, плотина қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жатанын жекелеген ережелер, табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар бойынша жалпы заңнамаға, азаматтық қорғанысқа, өндірістік қауіпсіздікке енгізілген. Бұл гидротехникалық салынымдардың қызмет көрсету қауіпсіздігін толық көлемде пайдалануына кедергі жасайды.

ГТС өте қауіпті, техникалық жағынан қиындатылған жне капиталды құрылыстың әйгілі объектісіне жататыны анық. Сонымен, Қазақстан Републикасының гидротехникалық салынмдары негізгі бөлігі өткен ғасырдың 50-80 жылдары салынса, ал кейбіреулері 30-40 жылдары салынған, олардың көбінің техникалық жағдайы, ескіруіне, негізгі конструкциялардың уақытша бұзылуына және күрделі жөндеу жұмыстарының жүргізілмеуіне орай тиісті пайдалану талаптарына сәйкес келмейді. Нәтижесінде еліміздегі су шаруашылығы объектісінің көбі нақты ескіруі шамамен 60% құрайды, осының нәтижесінде гидротехникалық салынымдардың сенімділігі мен қауіпсіздігі төмендеген. 30-35 жастағы салынымдардың жасыа қарағанда платина апаты тез өседі. Осы жоспарда 1975 жылы салынған ірі су тораптары потенциалды қауіпсіздікті ұсынады.

Гидротехникалық салынымдардың пайдалану қауіпсіздігін жүзеге асыру мен ұйымдастырудың негізгі мәселесі болып табылады: гидротехникалық салынымдардың меншік иесінде және пайдаланатын ұйымда гидротехникалық салынымдардың пайдалану ережесімен және су шаруашылығы салынмдарының қауіпсіздігі саласындағы басқа да нормативтік құжаттармен қарастырылған салынымның техникалық жағдайына ұдайы мониторинг жүргізетін, ағымдағы, жоспарлы-алдын алу, қайта жөндеу және күрделі жұмыстарын, тасқын өту жағдайында салынымдарды жұмысқа дайындау, қысқы мерзім кезіндегі жұмыстарды және басқа іс шараларды жүргізетін пайдаланудың білікті қызметтердің жоқтығы; меншік иелерінде (пайдаланатын ұйымда) гидротехникалық салынымдардың қауіпсіз пайдалануды жүзеге асыру үшін жеткілікті қаражат ресурсының жоқтығы; жергілікті орындашы органдардың иесіз жылжымайтын мүлік ретінде иесі жоқ гидротехникалық салынымдарды мемлекеттік тіркеу органдарына есепке қою, меншік иесін және пайдаланушы ұйымды анықтау, сондай-ақ иесіз гидротехникалық салынымдардың қауіпсіз пайдалану жұмысының тиімсіздігі; тасқын қауіпті аумақта, ірі тірек гидротехникалық салынымдардағы гидродинамикалық апат кезіндегі толқынды жарылу аумағын бақылаусыз салынуы; гидротехникалық салынымдардың үлкен бөлігі қанағаттанарлықсыз техникалық жағдайда, ымдағы, күрделі жөндеу, қайта құру жұмыстарын жргізу қажет; нормативтік базаның жетілмегендігі және гидротехникалық салынымдарының қауіпсіздігі бойынша тиісті заңнаманың жоқтығы.

Қазақстан Республиксы Су Кодексіне    сәйкес, су шарашылығының қауіпсіз техникалық жағдайына оладың меншік иелері жауапкершілікте болады. Су қорының пайдалануы мен күзетілу саласындағы өндірістік бақылау арнайы сумен қолдану құқығын жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалармен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының су кодексімен меншік иелері су жағдайына ықпал ететін су шаруашылық салынымдарының жұмыс істеу және техникалық нығайтылу жағдайында ұстауға, олардың пайдалану сапасын жақсартуға, су ресурстарын пайдалану есебін жүргізуге, өлшеу құралдарымен және суды өлшеу құрылғыларымен, су қақпаларымен, су шығаратын су шаруашылығының салынымдарымен және ағымды және коллекторды су салынымдарымен жабдықталуға және барлық апаттылық жағдайлары және сумен пайдалану техникалық режимін бұзылуы туралы жергілікті орындаушы органдарына және төтенше жағдайлар саласындағы өкілетті органдарға (республикалық мақсаттағы қалалар, астаналар) хабарлауға, сондай-ақ су объектісімен зиянның алдын алу бойынша шараларды қабылдауға және су объектлерімен зиянды салынымдардың алдын алу бойынша шаралар қабылдансын. Мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар, судың келесі зиянды ықпал етуін ескерту және жою бойынша іс шаралар өткізуге міндетті:

• су басу, су толу;
• жағлаударды, дамбаларды және басқа салынымдарды сақтау.

Қазақстан Республикасының Су кодексімен су шарашылық ұйымдары, сумен пайдаланатындар, жеке және заңды тұлғалар тұрғын мекемелерді, өндірістік объектілерді, ауыл шараушылық құралдарын қорғау, судың зиянды әсерінен аумақты күзету бойынша ескерту және ағымдағы іс шараларды жоспарлауға және өткізуге міндетті. Судың зиянды әрекетін ескерту және жою бойынша ескерту және ағымдағы іс шараларды қаржыландыру, сумен пайдаланытындардың және бюджеттік қаражат арқылы жүргізіледі. Судың зиянды әрекетін ескерту және жою бойынша су шаруашылығының іс шараларын өткізу кезінде жеке және заңды тұлғалар міндетті:

• су шаруашылығы және салынымдарын салу кезінде, пайдалану, қайта құру, консервациялауға шығарған, оларды пайдалану және жою кезінде қауіпсіздік ержелері мен нормаларын сақтауға;
• су шаруашылығы мен салынымдардың қауіпсіздігін ұдайы төмендетуге;
• су шаруашылығы мен салынымдарды үнемі зерттеу жүргізуге;
• су шаруашылық жүйесінің және салынымдарының апаттылығын жоюға бағытталған қаржылық және материалық резевртерді құрастыруға;
• су шаруашылығы мен салынымдардың төтенше жағдайлары туралы локальды хабарландыру жүйесінің ұдайы дайындығын қолдауға.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген су шаруашылығы мен салынымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету ережелерінде келесі талаптар анықталды: Табиғи және техногенді сипатағы болжалды және болған төтенше жағдайлармен байланысты апаттардың туындау қауіпі кезінде, су шаруашылығы мен салынымдардың иесі немесе пайдаланатын тұлға су шаруашылығы мен салынымдардың бақылайтын параметірлері белгіленген қауіпсіздік талаптарына сәйкес келмеу жағдайында пайдаланудан шығару бойынша қосымша шаралар қабылдайды. Пайдалану кезінде су шаруашылығы жүйесі мен салынымдардың қауіпсіздік жағдайын қолдауда меншік иесі немесе пайдаланушы тұлға үнемі зерттеу, тезникалық қызмет көрсету және ағымдағы жөндеу жұмыстарын жүргізілуін қамтамасыз еті. Су шаруашылығы мен салынымдардың меншік иесі немесе пайдаланушы тұлға адамдарға қауіп төндіретін, жақын жатқан аумақтардың жұмысын өткізу кезінде қауіпті аймаққа кездейсоқ кіруді ескерту бойынша шаралар қабылдайды. Су шаруашылығы мен салынымдардың меншік иесі немесе пайдаланушы тұлға жыл сайын 25 жылдан артық пайдалануда болған су шаруашылығы жүйесі мен салынымдардың, олардың жағдайына қарамастан, оның мықтылығын бағалаумен, орнықтылығымен пайдалану сенімділігімен көп факторлы тексереді. 25 жылға дейін пайдалануда болған су шаруашылығы мен салынымдар, олардың жағдайына қарамастан, оның мықтылығын бағалаумен, орнықтылығымен, пайдалану сенімділігімен көп факторлы 5 жылда бір рет тексеріледі. Гидротехникалық салынымдардың төтенше жағдайларын ескерту бойынша негізгі іс шаралар болып табылады:

• су торабының максималды ағымын қайта бөлу;
• аумақты дамбалармен қоршау;
• өзен арнасының өткізу мүмкіндігін арттыру;
• ағымды лақтыру;
• қорғалатын аумақтың белгісін көтеру;
• гидротехникалық салынымдардың апаттылық қауіпінің жеткілікті деңгейін қамтамасыз ету;
• гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігіне мемлекеттік бақылау;
• гидротехникалық салынымдардың үздіксіз пайдалануы;
• гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шараларды жүзеге асыру, оның ішіндеолардың қауіпсіздік критериелерін анықтау, олардың жағдайын үнемі бақылау мақсатында гидротехникалық салынымдардың техникалық құралдармен жабдықталуы, гидротехникалық салынымдарға қызмет көрсететін жұмысшыларды қажетті біліктілігін қамтамасыз ету;
• гидротехникалық салынымдарда төтенше жағдайлардың туындау қауіпін максималды азайту бойынша алдын ала кешенді іс шаралар өткізу қажет;
• оларды салу, пайдалануға енгізу, пайдалану, жөндеу, қайта құру, консервациялау, пайдаланудан шығу және жою кезіде гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздік ережелері мен нормасын сақтау;
• гидротехникалық салынымдардың көрсеткіш жағдайын бақылау (мониторинг), табиғи және техногенді әрекет ету және алынған деректердің негізінде гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін бақылауды жүзеге асырады, оның ішінде гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін үнемі бағалау және каскадеде гидротехникалық салынымдардың жұмыс есебінің төмендеу есебін талдау, зиянды табиғи және техногенді ықпал ету, төменгі және жоғары гидротехникалық салынымдарға жақын жатқан шараушылық және басқа әрекеттердің нәтижелері, өзен арнасында объектілерді орналастыру және басқа да қызметін;
• гидротехникалық салынымдардың жағдайына жүйелі бақылау;
• гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздік себебінің төмендеуін үнемі талдау және гидротехникалық салынымдардың техникалық жағынан жұмыс істейтін жағдайын қамтамасыз ету, оның қауіпсіздігін, сондай-ақ гидротехникалық салынымдардың апатын алдын алу бойынша шаралардың әзірлеуі мен жүзеге асырылуын уақытында жүргізу;
• гидротехникалық салынымдардың үнемі тексерілуін жүргізу;
• гидротехникалық салынымдардың апатын жоюға тағайындалған қаржылық және материалдық резервті құру;
• жергілікті орындаушы органдармен бірлесіп, гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздік мәселелері туралы тұрғындарды хабарландырсын;
• гидротехникалық салынымдарды пайдалануы бойынша іс шараларды қаржыландыру, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, сондай-ақ гидротехникалық салынымдардың апаттылық салдарын ескерту және жою бойынша жұмыс жүргізу;
• нормативтік техникалық талаптарға сәйкес келмейтін гидротехникалық салынымдарды пайдаланудан шығару;
• меншік иесімен гидротехникалық салынымдарды жұмыс істеу жағдайында ұстауға мүмкіндік болмаса, гидротехникалық салынымдардың меншік иесімен салынымды өз еркімен және төлемсіз жеке меншіктен мемлекеттік меншікке беру мәселесін қарастыру.

Тасқын болғанға дейін келесі жұмыстар өткізілсін:

• тиісті бригадалар қалыптастыру;
• жұмыс кестесін құру;
• техникалық қауіпсіздік бойынша нұсқаулықтар өткізу;
• салынымдарда су горизонтының шамамен жіберілетін, нормалы, форсироваланған тіркелген белгілердің барын тексеру, олар су торабының салынымдарына жуылмайтын бояумен жазылуы керек немесе кольялармен бекітілуі керек:
• су шығаратын және жіберетін салынымдардың кептелістерін тексеру, орындарына редукторлардың тұтқасын орнатсын;
• су жиналудың транзитті және су шығару бөлігінің жағдайы туралы сұралған деректерді алып, зерттеу, максималды шығару шынымен олардың бұзылу мүмкіндігін бақылау;
• салынымдарды және платиналардың фрунтты керегесіне еріген судың түсуін жою бойынша шаралар қабылдасын, қажет болған жағдайда шығатын арналар жасау:
• гироузел жағдайын қауіпті, апатты деп бағалаған кезде төмен жатқан объектілерде, оынң ішінде су тораптарында плотиналардың жарылу мүмкіндігіне жағымсыз ықпал етуін төмендету қамтамасыз етілсін;
• салынымдар мен су тораптарының еріген суларды қабылдау және өткізуга дайындау бойынша шаралар әзірлеу.

Сонымен қатар, көктемгі жылулардың түскеніне дейін әр ГТС және оған жақын жатқан су лақтыратын аумақтарды, келесі деректерді алу үшін тексеру керек:

• су лақтыратын аумақта қар қорының жалпы саны (су):
• тасқын суын қабылдау үшін ГТС ыдыстарындағы бос орындар;
• төменгі бьефке лақтаруға қажетті судың;
• салынмыдардағы шамамен жіберілетін су горизонттарының, нормалы, форсироваланған тіркелген белгілерінің бары;
• тасқын кезінде ГТС жақын жатқан жерлердің тасқын суымен басу мүмкіндігі;
• су өткізгіш және су шығаратын салынымдардың бары (сонымен қатар, жабық плотиналар мен су шығару конавалар), оларды жөндеу, мұз пробкалары мен басқа заттардан тазалау қажет;
• су лақтыратын және су шығаратын салынымдардың өткізу қабілеті;
• су лақтыратын және су шығартын салынымдарда кептелістерің техникалық жағдайы, мұздан қорғау құралдарын, қауіпсіздік қоршауының жұмыс істеуі және бары;
• жылдымалы және стационарлық, сифонды су лақтыратын нососты станцияларды пайдалану мүмкіндігі туралы қорытыныды.

Сонымен қатар, әр ГТС үшін өткізу жураналын бастау керек, онда жыл сайын келесі мәселелер көрсетілу керек:

• тексеріс нәтижесі;
• тасқынға қарсы комиссиягың ұсынысы;
• кезекші бригадалардың құқрамы мен жұмыс кестесі олардың лауазымдық міндеттері, заттармен, құралдарымен және механизммен қамтамасыз етілуі, орындаушыларға кезекшілік естесін, жиналу орынын жеткізу, хабарлау әдісі мен кезекші бригадаларды объектіге жеткізу, нұсқаулық өткізу,техникалық қауіпсіздік талаптарын, еңбек, демалыс және т.б. жағдайларын орындау;
• жөндеу-пайдалану жұмыстары туралы мәлімет, су деңгейінің көтерлуі және түсу уақыты және олардың санды көрсеткіштері;
• тасқынға қарсы комиссияның келісууімен, апаттылық жағдай туындаған жағдайда бригадалармен орындалған шұғыл шаралар;
• кейін болатын тасқындардың өткізу бойынша ұсыныстар. Жылу кезінде клесі жұмыстарды орындау қажет:
• тасқынға қарсы комиссиямен келісу бойынша салынмдардың барлық су лақтыратын және су шығаратын тесіктерін ашу, су тораптарын босату, бірақ белгіден төмен емес, одан тасқын суымен олардың нормалы белгіге дейін толуы қамтамасыз етіледі, бұл оларға сутораптарының және салынымдарының пайдалану жағдайын, максималды шығару шығынын жақсартады;
• жабық су лақытартын жердің кіретін және шығатын жерді мұз пробкаларынан босаты, олар жылдың суық мерзім кезінде салынымның ішіне кіруінен, сондай-ақ төменгі бьферде су деңгейінің суық бұзыла қатуының нәтижесінде туындайды;
• гидроузелдердің су лақытыруына үлкен айналымы кезінде, суөткізгіш салынымдардың құралдарына қауіп тудырған жағдайда, айналымдарды буталық тастармен, темір бетонды ломмен, топыраөпен толтыру бойынша шұғыл шаралар қабылдау қажет.

Гидроузелдерде тасқын болған жағдайда, тәулік бойы қажетті техникамен жабдықталған, бригадалардың, жұмысшылардың кезекшілігі ұйымдастырылу керек, онда су лақтыратын және су шығаратын құрылғылар ұдайы бақылауда болулары керек. Су лақтыратын құрылғыларға су өткізу алдында кіру тесіктері мұзбен, мұз еріндісімен бекітіліп қалмағанына тексеріс жүргізу, қажет болған жағдайда траншея тесу керек.

Су лақтыру шығынын өткізу кезінде су лақтырудың төменгі бьеферінде қандайда бір жөндеу жұмыстарын жүргізуге жол бермеу керек. Сондай-ақ су лақытартын жерге жақын жерде жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін қайық және басқа да жүзетін заттарды пайдалануға болмайды. Су лақытартын тесіктерінің жұмысын бақылау қажет: олардың мұзбен, жүзіп келгген ағаштармен, карчалармен, шөптермен және т.б. толуына жол бермек керек. Ол үшін үлкен еңбекті талап ететін, стрессті пропкалардың пайда болуын күтпей, жүзіп келе жатқан заттарды брагалармен жылжыту керек, ағаштарды троспен іліп алып, тракторлармен жұмыс зонасынан алып шығу керек.

Су тораптарындағы су горизонтының жеткілікті жерден асуы кезінде, сондай-ақ басқа жағдайлар туындаған кезде , онда су лақытруының сынуына ықтимал болса, тасқынға қарсы комиссиясының шешімі бойынша нақты жағалауда эксковатормен тасқын суының лақтырылуына өз еркімен жу есебінде қазған аймақтың бұзылуына қарсы барлық шараларды қолданумен траншея қазу керек. Жиналған шығындардың процессінде пайда болған прорандарды жасау үшін қажетті буталы тастардың, қаппен құмның және топырақтың қорын құрастыру керек. Су толу кезінде тұрғындар, ұйымдар, кәсіпорындар су деңгейінің катастрофалық көтерілуі, су басуы және аумақтардың суға толуы туралы хабарландыруы қамтамасыз етілуі керек.

Тасқын өткенен кейін су лақтыратын және басқа да салынымдарды жарақаттарын, дефектерін, деформацияларын, жуылуын, бұзылуын және т.б. анықтау үшін түбегейлі тексеру керек. Тексерістен кейін тасқынның шығуы туралы есеп құрастур керек, она көрсетілуі керек:

• тасқынның шығу шарты (гидрометеорологиялықе, көтерілі және түсу кезеңі, мұз құбылыстары, максималды деңгейлер мен шығындар);
• апаттың және сынудың себептері мен сипаттамалары, оларды жою әдісі;
• тасқын шығаруды өткізу және ұйымдастур кезіндегі кемшіліктерді жою бойынша қорытынды;
• апат салдарын немесе сынуларды жөндеуге қажетті жоспарлы, іздестіруші, құрылыс-монтажды жұмыстардың көлемі.