ӘСКЕРГЕ ШАҚЫРУ ЖҮЙЕСІ ЖАҢАРДЫ: ЖІГІТТЕРДІ КӨШЕДЕН ҰСТАУ ТАРИХТА ҚАЛАДЫ

Қазақстанда жыл сайын көктем мен күз мезгілдері басталса болды, жас жігіттер үшін әскерге шақыру науқаны – үрейге айналатын дәстүрге ұласқан еді. “Көшеден ұстап әкетті”, “дүкенге шығып бара жатып, әскерге кетті”, “автобуста отырған жерінен шақыру қағазын көрсетіп, алып кетті” деген оқиғалар қоғамда көптеп кездесетін. Бұл құбылыс азаматтардың құқықтарының өрескел бұзылуы ретінде жиі сынға ұшырап келген болатын.

2025 жылдың маусымында қабылданған жаңа заң – осы келеңсіз тәжірибеге нүкте қоюға бағытталған маңызды қадам. Енді әскерге шақыру SMS хабарлама арқылы жүзеге асады, ал азаматтар бұл шақыруды eGov порталындағы жеке кабинеті арқылы тексере алады.

Нақты өзгеріс: заң не дейді?

Жаңа заңға сәйкес, Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі мен Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі бірлесіп, әскерге шақыру процесін толық цифрландыруға көшірді. Бұл жүйе арқылы:

• Азамат 1414 нөмірінен SMS хабарлама алады;

• Ол хабарламаның шын не жалған екенін eGov порталындағы жеке кабинетінде тексере алады;

• Егер шақыру еленбей, жауап берілмесе, іс әкімшілік жауапкершілік аясында қаралады.

Яғни, бұрынғыдай полиция немесе әскери комиссариат қызметкерлері жастарды көшеден ұстап, әскери бөлімшеге апара алмайды. Бұл – азаматтық бостандықтың сақталуы мен адам құқығын қорғауға жасалған нақты қадам.

Бұрынғы жүйе: заңсыздық па, бейберекет пе?

Кейінгі жылдары қоғамда әскерге шақыру кезіндегі заңбұзушылықтар жиілегені туралы мәліметтер көбейді. Әсіресе, әлеуметтік желілерде жарияланған видеолар қоғам назарын аудартты:

• Көшеде жүрген студентті тоқтатып, әскерге алып кету;

• Шақыру қағазын жеткізбей, бірден әскери бөлімге жеткізу;

• Ата-анасымен немесе оқу орнымен келісусіз әрекет ету.

Осындай жағдайлар азаматтардың құқықтық сауатсыздығын пайдалану арқылы орын алып отырды. Бұған жауап ретінде жаңа заңның қабылдануы – құқықтық мемлекеттің ілгерілеуін көрсетеді.

Электронды жүйе: тиімділік пен әділеттілік

Цифрлы жүйеге көшу бірнеше артықшылық береді:

1. Айқындық пен ашықтық – шақыру процесі құжат жүзінде емес, цифрлық негізде тіркеледі;

2. Құқықтық қорғаныс – азамат eGov жүйесінде хабарламаның заңдылығын тексере алады;

3. Коррупцияны азайту – “ақша беріп құтылу” немесе “таныс арқылы шегеру” секілді жағдайлар азаяды;

4. Уақытты үнемдеу – азамат пен мемлекеттік орган арасында тікелей және жедел байланыс орнайды;

5. Міндеттілік пен жауапкершілік – шақыруды елемеу автоматты түрде заңбұзушылық болып есептеледі, бірақ айыппұл көлемін Қорғаныс министрлігі емес, әкімшілік органдар белгілейді.

Ескерілетін жайттар: хабарлама алмағандар мен жалған шақыру

Дегенмен бұл жүйенің де кемшіліктері мен тәуекелдері бар. Мысалы:

• Азаматтың телефон нөмірі жүйеде дұрыс көрсетілмесе, шақыру жетпеуі мүмкін;

• Сим-картасы басқа адамның атына тіркелген жастар көп – олар хабарлама алуы неғайбыл;

• Алаяқтар жалған SMS таратуы мүмкін, сол себепті тек 1414 нөмірінен келген хабарлама ғана ресми деп танылатыны арнайы айтылған.

Сондықтан азаматтарға цифрлық сауаттылықты арттыру – басты талап. Мемлекет те бұл тұрғыда ақпараттық түсіндіру жұмыстарын күшейтуі тиіс.

Қоғам пікірі: құптай ма, күмәндана ма?

Әлеуметтік желілер мен БАҚ-та бұл өзгеріс екі түрлі пікір туғызды:

• Бір тарап бұл жаңалықты “адам құқығының сақталуына жасалған қадам” деп жоғары бағаласа,

• Енді бір бөлігі цифрлық жүйе арқылы да әділетсіздіктер болуы мүмкін деген уайымын білдірді.

Мысалы, ауылдық жерлерде eGov порталына кіріп, жеке кабинетті ашу – көпшілік үшін оңай емес. Сондықтан инфрақұрылымды жетілдіру, халықты цифрлық платформалармен жұмыс істеуге үйрету – бұл заңды сәтті іске асырудың маңызды бөліктері.

Жастарға әсері: міндет пе, таңдау ма?

Бүгінде әскерге бару – жастар арасында екіұшты тақырып. Бірі оны ер-азаматтың парызы деп білсе, бірі “уақыттың босқа кетуі” деп санайды. Жаңа заң осы тұрғыда бірқатар сұрақ тудырады:

• Егер азамат әскери қызметке барғысы келмесе, бірақ хабарлама алса, не болады?

• Қандай жағдайда әскерден босатылады?

• Медициналық тексеріс әділ өте ме?

Бұл сұрақтарға нақты әрі әділ жауаптар Қорғаныс министрлігі мен Әділет органдары тарапынан ашық түрде түсіндірілгені маңызды.

Заң қабылданды – енді жүйе жұмыс істеуі тиіс

Жаңа заң – маңызды қадам. Бірақ бұл заңның орындалуы мен бақылауы – әлдеқайда маңыздырақ. Жаңа норма азаматтардың құқықтарын сақтай отырып, әскер қатарына шақырудың әділ әрі ашық болуына кепілдік беруі тиіс.

Егер бұл заң формалды құжат болып қалмай, нақты жұмыс істесе:

• Көшеден ұстау мен күшпен алып кету жағдайлары мүлде жойылады;

• Азаматтар өз құқықтарын толық біліп, қорғай алады;

• Әскерге бару – ұяттан емес, азаматтық борыш ретінде қабылданады.

Болашақта Қазақстанның Қарулы Күштері – ерікті, саналы, дайын және құқықтары қорғалған азаматтардан құралған нағыз кәсіби армия болуы тиіс. Жаңа заң – осы жолдағы алғашқы, бірақ өте маңызды қадам.