БІЛІМ САТЫП АЛУҒА БОЛА МА? РЕПЕТИТОРЛЫҚҚА ТӘУЕЛДІ ҰРПАҚ

Соңғы жылдары Қазақстанда оқушылардың репетиторлыққа жаппай тәуелділігі білім беру жүйесінің маңызды әлеуметтік трендіне айналды. Бұрын бұл құбылыс ҰБТ немесе басқа да емтихандық кезеңдермен шектелсе, бүгінде бастауыштан бастап жоғары сыныптарға дейінгі балалар аптасына бірнеше рет қосымша сабаққа қатысып жүр. Бұл жағдайдың астарында не жатыр? Мектеп жүйесіне деген сенім әлсіреді ме, әлде ата-аналар баласының болашағына инвестиция ретінде қараған сайын жеке білім алуға бет бұра ма?

Мектепке сенім неге азайды?

Қазіргі білім беру кеңістігінде репетиторлыққа деген сұраныстың көбеюі бірнеше себеппен түсіндіріледі. Біріншіден, ұлттық бірыңғай тестілеудің және түрлі жоғары оқу орындарына түсу сынақтарының күрделенуі оқушыларды жеке дайындыққа мәжбүрлейді. Екіншіден, мектептегі бір мұғалімге жүктелген оқушы саны тым көп. Бұл кейде мұғалімдердің әр оқушыға жеке назар аударуына мүмкіндік бермейді. Үшіншіден, ата-аналардың көбі мектептегі білімнің сапасына күмәнмен қарап, «сенімді болу үшін» қосымша дайындыққа жүгінеді.

Экономика мен теңсіздік: қосымша білім кімге қолжетімді?

Бұл құбылыстың экономикалық сипаты да бар. Репетиторлық – Қазақстандағы ең кең тараған бейресми қызметтердің бірі. Мұғалімдер үшін бұл қосымша табыс көзіне айналды, ал ата-аналар үшін – баланың келешегі үшін жасалатын инвестиция. Дегенмен, бұл үрдіс әлеуметтік теңсіздікті де тереңдете түсті. Қалаларда өмір сүретін және қаржысы бар отбасылардың балалары үздік репетиторларға қол жеткізе алса, ауылдық жерде тұратын немесе әлеуметтік жағдайы төмен отбасылар бұл мүмкіндіктен тыс қалып отыр.

Мұның салдарынан білім – тең дәрежеде қолжетімді ресурс болудан қалды. Екі оқушының мектептен алған білімі бірдей болса да, біреуі қосымша оқытумен жетістікке жетсе, екіншісі мүмкіндігі шектеулі күйде қала береді. Бұл жағдай оқушылар арасындағы білім сапасында алшақтық туғызып, жоғары білімге түсу мүмкіндіктерінде айырмашылық тудырады. Демек, репетиторлықтың кең таралуы тек жеке шешім ғана емес, жалпыұлттық білім саясатына әсер ететін факторға айналды.

Онлайн курстар мен білім нарығының кеңеюі

Жаңа буын репетиторлықпен қатар онлайн білім беру платформаларын да кеңінен қолдана бастады. Kaspi, EduMarket, Kundelik, Zoom арқылы сабақ өткізу – қалыпты жағдай. Бұл өз кезегінде цифрлық білім нарығын күшейтті. Бірақ сапасыз онлайн курстар, біліксіз жеке мұғалімдердің көбеюі және оқушыға нақты оқу траекториясын бере алмау – тағы бір проблема.

Қазіргі таңда кей оқушылар бірнеше онлайн курсқа қатар жазылып, нақты білім орнына ақпарат тасқынына тап болып жатыр. Бұл жағдай да нәтижеге жетудің тиімді жолын емес, жалған белсенділік тудырады.

Тәуелділік пе, әлде дағдысыздық па?

Репетиторлыққа тәуелділік балалардың дербес ойлау, іздену, өз бетімен шешім қабылдау дағдыларын әлсіретеді. Себебі көп жағдайда репетитор оқушының орнында ойланып, оның орнына дайын жауап ұсынады. Бұл ұзақ мерзімді ойлау қабілетін тежейді.

Балалар бір нәрсені өз бетімен үйренуге тырысудан гөрі, бірден түсіндіріп беретін адамға арқа сүйеуге бейімделіп барады. Бұл – болашақтағы шығармашылық және аналитикалық қабілеттің дамуына теріс ықпал етеді.

Білімнің коммерциялануы қоғамға қалай әсер етеді?

Білімнің коммерциялануы – қоғамның жалпы дамуына да әсер етеді. Егер белгілі бір нәтижеге жету үшін бәрін сатып алуға болады деген түсінік тамыр жайса, онда жастардың арасында білімге деген құндылық емес, «ұпай жинау» мәдениеті қалыптасады. Бұл – шынайы интеллектуалды дамуды тежейтін фактор.

Репетиторлықтың көбеюі – оқушылардың тек тест нәтижесі үшін оқитынын білдіреді. Ал сыни ойлау, терең түсіну, ұзақ мерзімді есте сақтау, зерттеу жасау сынды қабілеттер екінші орынға ығысады. Білім жүйесінің мұндай беталысы елдің болашақ адами капиталына кері әсерін тигізуі мүмкін.

Репетиторлықтың тамыры қайдан басталды?

Қазақстанда репетиторлықтың түп-төркіні кеңестік кезеңнен кейінгі өтпелі дәуірде пайда болды. 1990-жылдары мектептегі білім сапасының құлдырауы, реформалардың жиі ауысуы және жоғары оқу орындарына түсу конкурсының өсуі репетиторлыққа деген сұранысты арттырды. 2000 жылдары ҰБТ енгізілгеннен кейін бұл құбылыс жүйеленіп, білім алудың қосымша сатысына айналды. Бүгінде ол жеке сектор мен бейресми экономиканың маңызды буынына айналып отыр.

Репетиторлық нарығы: сұраныс пен баға қандай?

2024 жылғы сараптамалық мәліметтерге сүйенсек, Қазақстанда репетиторлық қызметтің орташа бағасы сағатына 3000–7000 теңге аралығында. Ал ірі қалаларда (Алматы, Астана) үздік мамандардың құны 10–15 мың теңгеге дейін жетеді. Әсіресе, математика, ағылшын тілі, физика және логикалық дайындық бойынша сұраныс жоғары.

Бұл салада заңды тіркелмеген жеке тұлғалар жұмыс істейтіндіктен, нақты статистика жүргізу қиын. Дегенмен, сарапшылар бұл нарықтың жылдық айналымын 70–100 млрд теңгешамасында бағалайды.

Репетитор мен мұғалімнің айырмашылығы қандай?

Көп ата-ана репетиторды мұғалімнен «жоғары» көреді. Бұл – қауіпті жаңсақ пікір. Мектептегі мұғалім бүкіл сыныптың білімін қалыптастыруға жауапты болса, репетитор тек бір не екі оқушымен жеке жұмыс істейді. Бұл артықшылық секілді көрінгенімен, ұзақмерзімді нәтижеде мектептегі білім – оқушыны әлеуметтендіру, тәртіпке баулу, ортада әрекет ету сияқты маңызды қабілеттерді де қалыптастырады.

Репетитор білімді “дайын күйінде” береді, ал мұғалім оқушыны ізденуге, түсінуге жетелейді. Сондықтан бұл екі мамандықты бір-бірінен бөліп қарастырған жөн.

Ата-аналардың қысымы мен «жарыс синдромы»

Бүгінгі таңда көптеген ата-ана баласын репетиторға «қалмасын», «басқалардан артта қалмасын» деген оймен апарады. Бұл оқушыларға психологиялық қысым тудырады. Баланың күн тәртібі тығыздалып, демалуға, ойынға, жеке қызығушылыққа уақыт қалмайды.

«Жарыс синдромы» балалар арасында бәсекелестік туғызып, бірінің жетістігін екіншісінің әлсіздігі ретінде қабылдатуы мүмкін. Бұл өз-өзіне сенімсіздік пен мазасыздыққа апарады. Репетиторлықтың пайдалы жағы бар болса да, оның психоәлеуметтік салдарын да ескеру қажет.

Репетиторлық ауыл жастарын шеттете ме?

Ауылдық жерлерде репетиторлық қызметтің қолжетімсіздігі – білім теңсіздігінің ең ауыр көрінісі. Интернет әлсіз, білікті маман аз, ал онлайн форматта тиімділік төмен. Бұл – ауыл баласының тек ҰБТ емес, өмірдегі мүмкіндіктерде де артта қалуына әкелуі мүмкін.

Ел ішіндегі білікті кадрларды ауылға тарту, онлайн репетиторлықты мемлекет есебінен қаржыландыру, ауыл мектептеріндегі білім сапасын көтеру – жүйелі жауап қажет ететін мәселе.

Білімді коммерция емес, мәдениет ретінде қайта тану керек

Білімге деген көзқарасты тек бәсекеге және нәтиже беретін құрал ретінде емес, құндылықретінде қалыптастыру маңызды. Жас ұрпақ кітап оқуды, өздігінен ізденуді, өз бетімен оқып түсінуді өмір салтына айналдырғанда ғана білім қоғамды алға сүйрейтін күш болады. Репетиторлық – тек уақытша көмек құралы болуға тиіс, ал нағыз білім – адамның ішкі ынтасынан туындауы қажет.

Не істеу керек? Жүйелі шешімдерге сұраныс

Бұл жағдайдан шығу үшін жүйелі шешім қажет. Бірінші кезекте – мектептегі білім сапасын арттыру. Мұғалімдердің жүктемесін оңтайландыру, әр оқушының әлеуетін ашуға бағытталған әдістемелер енгізу – маңызды. Екіншіден, білімге тең қолжетімділік үшін ауыл мен қала арасындағы инфрақұрылым айырмашылығын қысқарту қажет. Үшіншіден, репетиторлық қызметтердің сапасын бақылау мен реттеу тетіктерін енгізу күн тәртібінде тұр.

Қазіргі ұрпақ тек тест үшін емес, өмір сүру, ойлау және қоғамға үлес қосу үшін білім алуы керек. Білім тауар емес, болашақтың іргетасы болуы тиіс. Сондықтан да репетиторлыққа тәуелді ұрпақ емес, білімді өз бетімен іздейтін, талдайтын, түсінетін ұрпақ қалыптастыру – мемлекет пен қоғамның ортақ міндеті.