Қаржы пирамидасына алданып қалған адамдардың көпшілігі тек материалдық емес, психологиялық соққы алады. Түркістан өңірінде тіркелген нақты жағдайлар көрсеткендей, көптеген жәбірленуші өз-өзіне сенуден қалады, өзін кінәлі сезінеді, кейде тіпті тұйықталып кетеді. Психолог мамандардың айтуынша, мұндай адамдарда посттравмалық күйзеліс (ПТК) белгілері жиі кездеседі. «Неге сендім? Неге ақшамды бердім?» деген өзін-өзі айыптау сезімі өмірлік белсенділікті төмендетіп, депрессияға алып келеді. Осы орайда кәсіби көмекке жүгіну – ең маңызды қадам.
Травмадан шығудың кезеңдері
Психологиялық тұрғыдан алданған адам кемінде бес кезеңнен өтеді: шок, қабылдамау, агрессия, бейімделу және қалпына келу. Алғашқы кезеңде ол жағдайдың рас екеніне сенгісі келмейді, үміт үзгісі келмейді. Кейін ашу мен реніш пайда болады – көбінесе өзін емес, жақындарын, мемлекетті, тіпті қоғамды кінәлай бастайды. Бейімделу кезеңі – ең күрделісі, себебі бұл жерде адам не мүлдем тұйықталып қалады, не болмаса алданғанын мойындап, ары қарай өмір сүруді үйренеді. Бұл жолда психологтың немесе психотерапевтің рөлі зор.
Психологтардың кеңесі
Түркістан қаласындағы «Қайта жаңғыру» психологиялық орталығының мамандары соңғы екі жылда қаржы пирамидасынан зардап шеккен 40-қа жуық адамға көмек көрсеткен. Психологтар ең алдымен эмоцияны басуға емес, оны дұрыс қабылдауға және сыртқа шығаруға кеңес береді. Көп адам ішкі күйзелісін жасырып, өзін әлсіз сезінбеуге тырысады. Бұл – дұрыс емес. Жылау, ашу, өкініш – бәрі де қалыпты сезім. Маңыздысы – сол эмоцияның астарындағы мәселені тану және соған жауап табу. Мамандардың айтуынша, топтық терапия әдісі жақсы нәтиже береді: алданған адамдар бір-бірімен сөйлесіп, ортақ проблема бар екенін түсінеді.
Қоғамдық көзқарас және стигма
Қазақстан қоғамында, соның ішінде Түркістан облысында да, қаржы пирамидасына алданып қалған адамға жиі «ақымақ», «аңқау» деген көзқарас қалыптасқан. Бұл стигма жәбірленушілердің ішкі күйін одан сайын ушықтырады. Адам өзін қорғансыз сезінеді, жасыруға тырысады, тіпті көмекке жүгінуден бас тартады. Сондықтан бұл мәселе тек жеке адамның емес, бүкіл қоғамның сана-сезіміне байланысты. Психологтар қоғамның қолдауына мұқтаж жандарға «айыпты» емес, «жәбірленуші» ретінде қарауға шақырады. Өйткені алаяқтар – кәсіби манипуляторлар. Олар тіпті сауатты, жоғары білімді адамдарды да сендіріп, арбауына түсіре алады.
Қайта бейімделу жолдары
Қаржылық алаяқтық құрбаны болған адам өмірге қайта бейімделу үшін үш негізгі қадам жасау қажет: ішкі қабылдау, кәсіби көмек және қолдаушы орта. Біріншіден, адам өзінің алданғанын, кінәлі еместігін мойындауы тиіс. Екіншіден, психологпен жұмыс істеу арқылы эмоциялық тепе-теңдікке келуі қажет. Үшіншіден, отбасы, достар, қоғам тарапынан түсіністік пен қолдау болуы керек. Түркістан облысында осындай жандарға көмек көрсететін ресурстық орталықтар мен қоғамдық ұйымдар саны әлі де аз. Мұндай құрылымдарды көбейту – өңір үшін маңызды міндеттердің бірі.
Профилактика және тәжірибе алмасу
Басынан өткен жандардың тәжірибесін пайдалану – болашақтағы алданудың алдын алудың тиімді жолы. Психологтар кейбір жағдайларда бұрынғы жәбірленушілердің жаңа құрбандарға әңгіме айтып беруін ұсынып жүр. Бұл – ерекше мотивациялық әдіс. «Мен де сондай болдым, бірақ шықтым» деген үлгі – тыңдаушы үшін өте әсерлі. Түркістандағы бірқатар колледждер мен ЖОО-ларда осындай тренингтер өткен. Қаржы пирамидаларының шынайы салдарын көзбен көрген жастар оларға жақындаудан бойын аулақ салады. Бұл – тек психологиялық емдеу емес, сонымен қатар қоғамдық иммунитет қалыптастыру.
Қаржы пирамидалары адам өміріне тек экономикалық емес, терең психологиялық соққы әкеледі. Адам өзіне деген сенімін жоғалтады, жалғыздыққа тап болады, тіпті өмірге деген құлшынысы сөніп қалуы мүмкін. Бірақ бұл жағдайдан шығу жолы бар. Психологтардың кәсіби көмегі, қоғамның қолдауы, жақындарының түсінігі – адамның қайта көтерілуіне мүмкіндік береді. Біз алданған адамдарды жазғырудан гөрі, оларды тыңдап, қабылдап, жаңа өмір бастауына көмектесуіміз керек. Тек сонда ғана біз шынымен де қауіпсіз әрі саналы қоғамға айналамыз.
