ҚОС АЗАМАТТЫҚ ҮШІН ТҮРМЕГЕ ҚАМАУ ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ПЕ, ӘЛДЕ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚҚА ҚЫСЫМ БА?
Қазақстан қоғамында қазіргі таңда қызу талқыланып жатқан тақырып – Мәжіліс депутаты Болатбек Нажметдинұлының бастамасы.
Ол қос азаматтығы бар адамдарға қатысты жауапкершілікті қатаңдатуды, тіпті қылмыстық жазаға дейін баруды ұсынды. Депутаттың пікірінше, қос азаматтықты жасырып жүргендер шын мәнінде Қазақстанды өз Отаны деп санамайды, мұндай тұлғалар мемлекеттің болашағына үлес қосуға емес, ыңғайлы сәтті күтіп кетуге бейім. Бұл бастама бір жағынан ұлттық қауіпсіздікті қорғау үшін жасалған қадам ретінде қарастырылса, екінші жағынан азаматтардың конституциялық құқықтарына қысым деп сыналып отыр. Ендеше, мәселені жан-жақты қарастырып көрейік.
Қазіргі заңдағы жағдай
Қазақстан заңнамасына сәйкес, қос азаматтыққа тыйым салынған. Егер мұндай факт анықталса, адам Қазақстан азаматтығынан айырылады. Сонымен қатар оған айыппұл салынады немесе елден әкімшілік тәртіппен шығарылады. Қолданыстағы нормаға сай, қос азаматтық үшін 200 АЕК көлемінде айыппұл (шамамен 786 мың теңге) қарастырылған. 2024 жылы ғана елімізде 700-ге жуық осындай жағдай тіркелген. Олардың басым бөлігі Ресей азаматтығын алған, кейбірі Түркия, Германия, АҚШ азаматтығын рәсімдеген. Қазіргі тәртіп бойынша 526 адам айыппұл төлесе, 149 адам елден шығарылды. Бұл – мәселенің өзектілігін айқын көрсететін дерек.
Ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан
Депутат бастамасының негізгі уәжі – ұлттық қауіпсіздік. Шын мәнінде, қос азаматтық иелері кейде заңнан қашуға тырысып, басқа елдің қорғанышына сүйенеді. Қазақстанның барлық мемлекетпен экстрадиция туралы келісімі жоқ, сондықтан мұндай тұлғалар тергеуден немесе жазадан жалтарып кетуі ықтимал. Әсіресе сыбайлас жемқорлыққа қатысты істерде шетелге қашып кеткендер жиі кездеседі. Осы тұрғыдан алғанда, қос азаматтыққа қатаң тыйым салу ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған қадам деп бағалауға болады.
Азаматтық құқық тұрғысынан
Алайда бұл бастаманың қарама-қарсы жағы да бар. Конституция бойынша әрбір азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтары кепілденген. Қос азаматтық үшін қылмыстық жаза енгізу – азаматтардың жеке еркіндігіне тікелей қысым болуы мүмкін. Бұған қоса, әлемдік тәжірибеде көптеген мемлекет қос азаматтыққа рұқсат береді және оны азаматтың жеке таңдауы ретінде қарастырады. Сондықтан Қазақстанда бұл бастама жүзеге асса, құқық қорғаушылар мен халықаралық ұйымдар тарапынан сынға ұшырауы ғажап емес.
Халықаралық тәжірибе
Әлем елдерінің тәжірибесі әртүрлі. Мысалы, Ресей, Түркия, АҚШ және Еуропаның бірқатар елдерінде қос азаматтыққа рұқсат берілген. Олар мұны жаһандану дәуірінде азаматтардың қозғалыс еркіндігі мен еңбек нарығына бейімделу құралы деп бағалайды. Ал Жапония, Қытай секілді мемлекеттер қос азаматтыққа қатаң қарсы, себебі ұлттық бірегейлікті қорғауды басты мақсат санайды. Қазақстан осы екі ұстанымның ортасында тұр: рұқсат бермейді, бірақ тек әкімшілік жаза қолданумен шектеледі. Егер ұсынылған бастама жүзеге асса, Қазақстан қос азаматтыққа ең қатаң қарайтын елдердің қатарына қосылмақ.
Қоғамдық пікір мен әлеуметтік салдар
Мәселе қоғамды екіге жарды. Бір топ қазақстандық қос азаматтыққа қылмыстық жаза енгізуді қолдайды, өйткені мұндай шара елге адалдықты арттырады деп сенеді. Ал қарсы тарап мұны әділетсіздік деп бағалайды: шетелде оқып, жұмыс істеп жүрген, отбасылық себеппен екінші азаматтық алған мыңдаған адамдар бар, оларға түрмеге қамау – қисынсыз шара. Әсіресе жастар арасында бұл бастама теріс қабылдануда. Себебі олар шетелде білім алып, тәжірибе жинап, кейін елге оралуды ойлайды. Бірақ жаңа заң қабылданса, олар тәуекелге барғысы келмей, Қазақстаннан біржола кетуді таңдауы мүмкін.
Министрліктің ұстанымы
Ішкі істер министрі Ержан Сәденов депутаттың бастамасына нақты жауап бермегенімен, ұлттық қауіпсіздік мәселелерінде Мәжіліс ұсыныстарын қолдауға дайын екенін айтты. Бұл – атқарушы билік қос азаматтыққа қатысты талаптарды қатаңдату идеясын толығымен жоққа шығармайды деген сөз. Яғни, алдағы уақытта заңға түзетулер енгізілу ықтималдығы жоғары.
Қос азаматтық мәселесі – тек заңдық емес, сонымен қатар саяси, әлеуметтік және моральдық сұрақ. Бір жағынан, елдің қауіпсіздігін қорғау, азаматтық адалдықты арттыру қажеттілігі бар. Екінші жағынан, қылмыстық жаза енгізу – азаматтардың құқықтарын шектеу, олардың болашақ жоспарларына кедергі келтіру қаупін тудырады. Бұл бастама жүзеге асса, Қазақстандағы азаматтық институты түбегейлі өзгереді. Бірақ ең маңыздысы – қоғаммен ашық диалог жүргізіп, заң қабылдауда әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ету. Әйтпесе, қатаң шара елге пайда емес, жаңа әлеуметтік бөлінушілік әкелуі мүмкін.
