РAҚЫМШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ТҮРМЕ РЕФОРМАСЫ: ПРЕЗИДЕНТТІҢ ЖАҢА КЕЗЕҢДІ БАСТАМАСЫ

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2025 жылдың маусым айында рақымшылық жасау туралы заңға қол қойды. Бұл акт — Конституцияның 30 жылдығына орай қабылданған әлеуметтік және саяси мәні зор шешімдердің бірі. Аталған құжат еліміздің қылмыстық-атқару жүйесін жаңғыртуға бағытталған кешенді реформалар легінің алғашқы қадамы ретінде бағалануда. Президенттің мәлімдеуінше, рақымшылық — бұл уақытша ғана шара және жүйелі шешім емес. Сондықтан ол түбегейлі түрме реформасының қажеттігін нақты атап өтті.

Қанша адамға рақымшылық жасалады

Ресми мәліметтерге сәйкес, рақымшылыққа 15 000-нан астам сотталған азамат ілігеді. Олардың шамамен 2 000-ы толық бостандыққа шығарылады. Қалған азаматтардың жаза мерзімі қысқартылып, кейбірінің жазалау режимі жеңілдетіледі. Бұл қадам түзеу мекемелеріндегі адамдардың санын азайтып қана қоймай, құқықтық жүйедегі гуманистік тәсілді күшейтуге ықпал етеді.

Басымдық берілетін санаттар

Рақымшылықтың басты бағыты — әлеуметтік осал және ерекше мәртебесі бар азаматтарды қолдау. Атап айтқанда, балалы әйелдер, қарттар, мүгедектігі бар адамдар, кәмелетке толмағандар мен алғаш рет жеңіл қылмыс жасағандар басты назарда. Бұл тәсіл Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне, адам құқықтары стандарттарына және отбасылық-әлеуметтік саясатқа сай келеді. Әлеуметтік әділеттілік принципі әрдайым басты басымдық ретінде ұсынылуда.

Рақымшылықтың гуманитарлық және саяси астары

Рақымшылық заңы – тек құқықтық емес, сонымен қатар гуманитарлық қадам. Бұл шешім арқылы мемлекет өз азаматтарына кешірім, үміт және жаңа өмір бастауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, түрмедегі адамдармен қатар олардың отбасыларына, әсіресе балаларына әсер ететін әлеуметтік жеңілдік болады. Саяси жағынан бұл акт қоғам мен билік арасындағы өзара сенім арнасын кеңейтуге, қоғамдық келісімді нығайтуға септігін тигізеді.

Қылмыстық-атқару жүйесінің түйткілдері

Президент Тоқаев рақымшылық туралы мәлімдемесінде қылмыстық-атқару жүйесінің кемшіліктерін ашық көтерді. Түрме жағдайының нашарлығы, еңбекпен қамтудың төмендігі, қайта әлеуметтендіру жұмыстарының жүйесіздігі — басты проблемалар қатарында. Сонымен бірге, кейбір түзеу мекемелеріндегі сыбайлас жемқорлық, құқық бұзушылықтар мен заңсыз қысым көрсету жағдайлары қоғамның әділдікке деген сенімін әлсіретуде. Осы орайда реформа — кешіктірілмейтін міндет.

Түрме реформасының негізгі бағыттары

Қылмыстық-атқару жүйесін жаңарту бірнеше бағытты қамтиды:

– түзеу мекемелерінің инфрақұрылымын жаңғырту;

– сотталғандарды еңбекпен қамту мен кәсіптік оқыту;

– электронды бақылау құралдарын дамыту;

– пробация қызметін кеңейту;

– азаматтарды босап шыққаннан кейін қоғамға бейімдеу бағдарламаларын іске асыру.

Бұл қадамдар арқылы түрме жүйесі жазалау емес, қайта тәрбиелеу және әлеуметтендіру институтына айналуы тиіс.

Халықаралық тәжірибе мен Қазақстан үлгісі

Көптеген елдерде рақымшылық актілері күрделі кезеңдерде қолданылып отырады. Мысалы, Италия мен Францияда рақымшылық саяси реформалар мен экономикалық дағдарыс кезінде жүзеге асырылған. Ал Скандинавия елдерінде түрме жүйесі «гуманистік түзеу» ұстанымына негізделген. Қазақстан да осы бағытты ұстануға тырысуда: адамды қоғамға қайта қайтару — мемлекеттің міндеті. Осы тұрғыдан алғанда, 2025 жылғы рақымшылық — халықаралық тәжірибені ескерген, ішкі әлеуетке бейімделген шара.

Рақымшылықтан кейінгі кезең: бақылау мен мониторинг

Рақымшылық жарияланғаннан кейін басты мәселе — босап шыққан азаматтардың қайта қылмысқа бармауы және қоғамға бейімделуі. Осы бағытта Ішкі істер министрлігі, Әділет министрлігі, жергілікті атқарушы органдар мен үкіметтік емес ұйымдар бірлесіп жұмыс жүргізуі тиіс. Пробациялық қызметтер мен әлеуметтік қолдау орталықтарының рөлі айтарлықтай артады. Сонымен қатар, рақымшылықтың тиімділігі нақты көрсеткіштермен бағалануы керек: қайта қылмысқа бару деңгейі, еңбекпен қамту, отбасымен байланыс, психологиялық бейімделу көрсеткіштері бойынша мониторинг жүргізілуі тиіс.

Қоғамның реакциясы мен пікірталастар

Рақымшылық туралы жаңалық қоғамда түрлі көзқарастар туындатты. Бір жағынан, бұл – кешірім мен гуманизмге негізделген шешім, екінші жағынан – кейбір азаматтар арасында қауіп пен алаңдаушылық тудырғаны да жасырын емес. Әсіресе, зорлық-зомбылыққа қатысты істер бойынша рақымшылық жасалмайтыны нақты айтылғанымен, кей тұрғындар бұндай шешімдер құқық қорғау жүйесінің әлсіздігін білдіреді деп есептейді. Қоғам тарапынан толық ақпарат беру, ашықтық және айқындық — бұл шараның қабылдануын жеңілдетеді.

Рақымшылықтың әлеуетті әлеуметтік және экономикалық пайдасы

Мемлекеттік рақымшылық – тек қылмыстық жазаға байланысты жеңілдік емес, бұл – әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған тетік. Алдымен, бұл шара отбасылық және қоғамдық байланыстарды қалпына келтіруге ықпал етеді. Түрмеде отырған мыңдаған адам – біреудің баласы, анасы, әкесі немесе асыраушысы. Бостандыққа шыққан соң олар қайтадан отбасының, еңбек нарығының және қоғамның бір бөлігіне айналуға мүмкіндік алады.

Екінші, рақымшылық бюджетке де оң әсер етеді. Әрбір сотталған адамға жылына мемлекет 1,5–2 млн теңге көлемінде қаржы жұмсайды. Бұл – тамақ, күзет, медициналық көмек, инфрақұрылым шығындары. Егер 2 000 адам түрмеден босатылса, жыл сайын шамамен 3–4 млрд теңге үнемделеді. Бұл қаржы әлеуметтік жобаларға, пробация қызметін жетілдіруге немесе еңбекпен қамту шараларына бағытталуы мүмкін.

Үшінші, рақымшылық — еліміздің халықаралық беделін арттыратын гуманитарлық қадам. Қазақстан БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі кеңесіне мүше ретінде ізгілік қағидаттарына бейілділігін көрсетіп отыр. Әсіресе осал топтарға (аналар, мүгедектер, кәмелетке толмағандар) жасалған жеңілдіктер — мемлекет имиджі үшін маңызды көрсеткіш.

Рақымшылықтың ықтимал тәуекелдері мен қауіптері

Алайда рақымшылық актісінің белгілі бір әлеуметтік және құқықтық тәуекелдері де жоқ емес. Біріншіден, босап шыққан адамдардың барлығы бірдей қоғамға бейімделе алмайды. Пробация қызметтері мен әлеуметтік қолдау жүйесі жетілдірілмеген жағдайда қайта қылмысқа бару ықтималдығы артады. Бұл, өз кезегінде, қоғамдық қауіпсіздікке нұқсан келтіруі мүмкін.

Екіншіден, рақымшылық құқықтық жүйеде жазаның бұлтартпастығы принципін әлсіретуі мүмкін деген пікірлер бар. Яғни, кейбір азаматтар «бәрібір рақымшылық болады» деген көзқараспен заң бұзуға бейім болуы ықтимал. Бұл әсіресе жемқорлық немесе алаяқтық секілді экономикалық қылмыстарда жиі кездеседі.

Үшіншіден, қоғамның психологиялық қабылдауы мен сенімі маңызды фактор. Егер рақымшылық механизмдері ашық әрі әділ жүзеге аспаса, тұрғындар арасында наразылық туындауы ықтимал. Бұл мемлекеттің құқықтық беделіне әсер етеді. Сондықтан рақымшылық рәсімі толығымен жария, заң шеңберінде және сараланған түрде жүргізілуі қажет.

Қосымша бөлім ретінде мыналар да жазылып ұсынылуы мүмкін:

– рақымшылықтан кейінгі бақылау механизмдері (цифрлық мониторинг, психоәлеуметтік қолдау);

– рақымшылық пен еңбекпен қамту саясаты арасындағы байланыс;

– босап шыққандарды кәсіптік бейімдеу бағдарламалары;

– рақымшылық арқылы түрме реформасына дем берудің құқықтық негіздері.

Мемлекет пен азаматтар арасындағы сенім арнасы

Рақымшылық — тек құқықтық акт емес, бұл — азамат пен мемлекет арасындағы өзара жауапкершілік. Бостандыққа шыққан азамат — қоғамның бір бөлшегі. Мемлекет оған мүмкіндік берсе, қоғам қолдау білдірсе, ал жеке тұлға өз өмірін қайта құруға ұмтылса, бұл кешірімнің шынайы мағынасы айқындалады. Сенімге негізделген осындай қадамдар ғана әлеуметтік тұрақтылық пен әділеттіліктің негізі бола алады.