СЕНІМ КАПИТАЛЫНЫҢ ҚҰЛДЫРАУЫ: ТУЫСТАР МЕН ДОСТАРДЫ ҚАРЖЫ ПИРАМИДАЛАРЫНА ТАРТУДЫҢ ТРАГЕДИЯСЫ

Қаржы пирамидаларының ең қауіпті тұстарының бірі – адамдарды сенімді байланыстар арқылы алдауы. Көп жағдайда алаяқтық жүйелер жарнамамен емес, туыс пен досқа сүйену арқылы жұмыс істейді. Өйткені жақын адамдарға сенім жоғары, олардан күмән аз. Түркістан өңірінде де талай азамат дәл осы сенімнің құрбаны болған. Жиен ағасын, көрші досын немесе әріптес құрбысын «табысқа жеткізетін жобаға» шақырып, ақыры бүкіл отбасы қаражатынан айырылған оқиғалар жетерлік. Мұндай жағдайларда тек ақша жоғалмайды, бірге жүрген туыстық пен достық та үзіледі. Бұл – қаржы пирамидаларының ең қатерлі соққысы.

Достықты қаржыға айырбастаудың салдары

Әдетте қаржы пирамидаларына кірген адамдар «мен сенімдімін, табысым мол болады» деп өзгелерді де ертіп әкелуге тырысады. Достар бір-бірін қолдауға бейім болғандықтан, алғашқыда бұл шақыруға сенеді. Бірақ уақыт өте жүйенің алаяқтық екені ашылғанда, достық арадағы сенімге сызат түседі. Түркістанда студент жастардың арасында мұндай мысалдар жиі кездеседі: бір бөлмеде тұратын досы арқылы пирамидалық жүйеге ақша салған студенттер кейін жатақханада бір-бірімен сөйлеспей кеткен. Демек, тек қаржылық шығын емес, адамдық қатынастар да құрбанға айналады.

Ата-ананың баласына, баланың ата-анасына сенімі сынға түсуі

Қаржы пирамидаларына тарту кейде отбасы ішіндегі қарым-қатынасқа соққы болып тиеді. Кейбір жас жігіттер мен қыздар ата-анасын «бұл жоба сенімді» деп үгіттеп, олардың жылдар бойы жинаған қаражатын салып жіберген жағдайлар бар. Керісінше, ата-аналар да балаларын инвестиция салуға итермелеп, кейін өкінішке ұрынған оқиғалар аз емес. Сенім капиталының құлдырауы осындайда айқын сезіледі: ата-ана мен бала арасындағы жылылық салқындап, өзара күдік пайда болады. Бұл психологиялық тұрғыдан да, әлеуметтік тұрғыдан да қауіпті.

Қоғамдағы сенім дағдарысы және оның қауіпті толқыны

Туыстар мен достар бір-бірін қаржы пирамидаларына тартқанда, жеке деңгейдегі сенім ғана емес, жалпы қоғамдық сенім де әлсірейді. Түркістандағы шағын ауылдарда бір отбасының қаржыдан алдануы бүкіл ауыл ішінде дау-дамайға себеп болып, адамдар бір-біріне сенуден қалады. Бұл үрдіс ұзақ мерзімде қоғамдық бірлікті бұзады. Жеке мүддені алға қойған алаяқ жүйелер әлеуметтік құрылымды шайқалтып, адамдарды «ешкімге сенбеуге» итермелейді. Мұның соңы – жалғыздық пен күйзеліске ұласатын жаңа әлеуметтік дерт.

Тарихи дәстүр мен қазіргі қаржы алдауының қақтығысы

Қазақ қоғамында туыс пен досқа сенім арту ежелден қалыптасқан дәстүр. Әсіресе Түркістан аймағында ауыл ішіндегі сыйластық пен бауырмалдық әлі де күшті. Бірақ қаржы пирамидалары осы дәстүрді теріс пайдаланады. «Ағайынның айтқаны – ақиқат» деген сенім арқылы адамдар ойланбастан қаражатынан айырылады. Бұл – дәстүрлі құндылықтардың экономикалық алаяқтықпен қақтығысының бір көрінісі. Қаржы пирамидалары дәстүрді құрметтемей, оны өз пайдасына жарататын құралға айналдырады.

Сенімге құрылған алдаудың психологиялық механизмі

Психологтар мұндай жағдайды «эмоциялық манипуляция» деп атайды. Яғни адамға ақпарат емес, сенім арқылы ықпал ету. Туысы немесе досы шақырған соң, ол жерді автоматты түрде қауіпсіз деп қабылдайды. Түркістандық бірнеше тұрғын өз тәжірибесінде «бөтен адам айтса сенбес едім, бірақ өз ағам айтты ғой» деп қаржыдан айырылғанын мойындаған. Бұл жерде ақыл емес, эмоция басым рөл атқарады. Сол себепті қаржы пирамидаларына қарсы күресте тек ақпараттық түсіндіру емес, психологиялық иммунитет қалыптастыру маңызды.

Сенімнің құлдырауының ұзақ мерзімді зардаптары

Ақша жоғалту – бір сәттік соққы болса, сенім жоғалту – ұзақ мерзімді қайғы. Түркістан облысында бірқатар отбасы жылдар бойы бір-бірімен сөйлеспей кеткен. Кейбіреулер қаржы пирамидасы салдарынан ажырасып кеткен де жағдайлар бар. Бұдан бөлек, жастар достықты да, туыстықты да «ақша үшін сатылатын дүние» деп қабылдай бастайды. Бұл – қоғам үшін ең қауіпті салдар. Өйткені сенімсіздік жайлаған қоғамда ынтымақ азаяды, ортақ істер жүрмей қалады.

Сенімді сақтап қалудың жолдары

Мұндай трагедиялардың алдын алу үшін әр адам алдымен қаржы сауаттылығын арттыруы қажет. Туыстың немесе достың ұсынысын қабылдағанда да, оны логикалық тұрғыдан тексеру – басты қағида болуы тиіс. Әкімдіктер мен қоғамдық ұйымдар Түркістанда бұл бағытта семинарлар, кездесулер өткізуде. Сондай-ақ жастарға қаржы пирамидасы туралы нақты мысалдар арқылы түсіндіру қажет. Сенімді сақтап қалудың жалғыз жолы – эмоцияға берілмей, ақылға сүйену.