СУ ТАСҚЫНЫНА ТОСҚАУЫЛ-3

• құрылыс ауданында топографиялық, инженерлі-геологиялық, гидрогеологиялық, гидрологиялық, климаттық жағдайын;
• қорғаныс салынымд конструкциясының экономиялауы;
• су толу немесе жазғы тасқын кезінде су өту мүмкіндігін;
• су басу аумағынан салынымдардың шығарулуын талап ететін аймақ көлемі мен аумақтың салыным тығыздығын;
• жергілікті құрылыс материалдарын, машиналарын және механизмдерін пайдалану мақсаттылығын;
• салынымдардың салыну мерзімін;
• қоршаған табиғи ортаны күзету бойынша талаптарын;
• пайдалану ыңғайлығын;
• сумен қамтамасыз ету үшін дренажды утилизациялану мақсаттылығын.

Су тораптарының, магистарлды арналардың құруымен, жер массивін кептірумен негізделген су басудың алдын алу бойынша инженерлік қорғау жобасында барлық су шаруашылығы кешенінің құрылыс жобасымен байланыстыру қажет. Ұдайы және уақытша су басудан аумақты алдын ала қорғайтын қоршалған дамбалар басқа қорғаныс іс шараларымен кешенді жобалау қажет: қорғалатын аумақтың рельефін ұйымдастыру: насосты станцияларды қолданумен жер асты суының ағымын және үстін реттеу. Ақпайтын және батпақ учаскелерін сақтау қорғалатын аумақтың шеңберінде жол беріледі.

Дамба жобасы келесілерді қарастыру керек: Қорғаныс дамбасының және архитектуралы-жоспарлау тапсырмасына сәйкес келтіруда қорғалатын аумақтың су пайдалануы және көгалдандыруы бойынша іс шаралар кешені; Өзектерді қауіпті жуудың, жағалаудың жайылуына қарсы тұратын және өзекті қысумен шақырылған жағаның нығайтылумауымен салынымдарға қарсы тұратын учаскелердің алдын алу.

Аумақтың үстін жасанды көтеру келесіге әкеліп соғады:

• су басқан, уақытша су басқан жәнесумен толған аумақтардың құрылысын меңгеру үшін:
• жерлерді ауыл шаруашылығы өндірісі үшін пайдалану;
• су тораптарының және басқа да су объектілерінің жақын жатқан жерлерін көгалдандыру үшін.

Аумақтың үстін жасанды көтеру нысандарын қорғалатын аумақтың келесі сипаттамаларын талдау негізінде таңдау қажет: құрылыс салу аумақтарына ұсынылған топрақты-геологиялық, аймақты-климатты және антропогенді; функционалды-жоспарлы, әлеуметтік, экологиялық және басқалары. Топырақ себумен аумақты вертикалды жоспарлау жобасын аумақтың салыну тығыздығын, бұрын жоспарланумен қаратырылған жұмыстың орындалу деңгейін, қорғалатын салынымының класстарын, тапырақ суының болжалды көтерілу деңгейін ескере отырып қорғалатын аумаққа жақын орналасқан өзеннің, су қоймаларының гидрологиялық режимінің өзгеруін ескере отырып әзірлеу қажет. Себумен су басудан аумақты қорғау кезінде аумақтың жағалау кереге бөренелерін су толқынының және оны айдаудың есептік биіктігін ескере отырып 0,5 м судың есептік деңгейінің жоғары қабылау керек. Су басудан қорғау кезінде себетін аумақтың үстінгі белгілері топырақ суының жобалы деңгейін ескере отырып кептіру нормасының үлкендігін анықтайды.

Аумақ үстін жасанды көтеруді жүзеге асыру кезінде жер асты сунының табиғи дренаждау жағдайын қамтамасыз ету қажет. Себілген және жуылған жарлардың және балкалардың тальвегі бойынша дренаж салу қажет, ал ұдайы су ағымдары коллекторда тиісті дренаждармен жасалады. Жасанды себумен кептіру қажеттілігі жақын жатқан аумақтың гидрогеологиялық жағдайымен және негізігі және себілген топырақтың фильтрациялық жағдайы анықталады.

Топырақ себу немесе жуу жолымен аумақ үстін жасанды көтеру бойынша технологиялық жұмысты таңдау кезінде нақты жағалаудың немесе жиналған судмен су басуына жатпайтын учаскелерден топрақ массасын ауыстыруын қарстыру қажет. Қорғалатын аумақтан немесе оған жақын жатқан жерде орналасқан ағындар мен басқа қоймалардың, көгалдандыуның және тазалалуының мақсаты үшін өзен өзегінің тереңдету кезінде алынған пайдалы алынымдарды пайдалану қажет.

Тасқын туындау қауіпі кезінде келесі жұмыстар жүргізілу керек:

• кестемен келісе отырып, ең мүмкін болатын төтенше жағдай бойынша әрекет жоспарын нақтылау, өзара қарым-қатынас нұсқасын келісу;
• мүмкін болатын су тасқыны кезіндегі жағдайды болжау және билік органдарын, мекемелерді, ұйымдарды, кәсіпорындар мен тұрғындарды болжам нәтижесі туралы хабарлау;
• мүмкін болатын су басу аймақтарында хабарлау және байланыс жүйелерімен қамтамасыз ету;
• өзендерде гидробекеттер құру, олардың қызметін қолдау үшін қаржылық және материалдық-техникалық ресурстарын бөлу;
• көп жылдық бақылау деректері бойынша және мерзімдік су айдау есебіне сәйкес су тораптарының тасқын ағымын реттеуге бақылауды жүзеге асыру;
• тұрғындарды хабарландыру, радиотрансляциялық жүйенің, радионың және теледидарлық станцияларды мәжбүрлеп хабарландыру дабылына қосу;
• ең алғашқы өмірді қамтамасыз ету бойынша зардап шеккен адамдарға медициналық көмек көрсету, сондай-ақ су тасқыны қауіпі кезінде ауыл шаруашылық жануарларын қорғау бойынша дайындық жұмыстарын ұйымдастыру;
• мүмкін болатын су тасқыны аймақтарына жататын темір және автомобильдік жолдарды нығайту бойынша іс шаралар өткізу, уақытша айналып өтетін жолдарды дайындау;
• көпірлерді зерттеу және нығайту, оларды қайта орнату, жоспарлау және уақытша өтетін жерлерді дайындауға материалдар мен құралдарды дайындау;
• алғашқы өмірлік қамтамасыз етуге азық-түлік және материалдық- техникалық құралдардың қорын тұрғындарға жеткізуді құрастыру және жоспарлау;
• су басу аймағынан жақын орналасу және қорғағыш құралдарын қажетті санын дайындау;
• эвакуацияны жүзеге асыру жағдайында тұрғындарға әрекеттері мен тәртібін жеткізу;
• мүмкін болатын су тасқыны аймағынан тұрғындарды эвакуациялауды жоспарлау және су басу кезінде алдын ала өткізу, эвакуацияланған тұрғындарды орналастыру орынын анықтау, олардың өмірлік қажеттілігін қамтамасыз ету;
• су басу аймақтарында және эвакуацияланған тұрғындардың орналасқан орынында қоғамдық тәртіптің күзетілуін қамтамасыз ету.

Мерзімдік тасқынмен байланысты өзендерде қауіпті эрозиялық процесстің алдын алу үшін жағалауды нығайту жұмыстары жүргізіледі, дамдалар, насотты жинақтар, габиондар, барражалар және т.б. орнатылады. Осындай салынымдарды жасауға және констуктивті шешім қабылдауға қиындық тудырмайды, ал олардың құрылысына жергілікті құрылыс материалдары кеңінен пайдаланады (топрақ, құм, валундар, құрылыс өндірісінің қалдығы және т.б.). Жедел және алдын ала кешенді өткізілген барлық жоғарыда көрсетілген іс шаралар тасқын зиянының азайуына ықпал етеді, ал ең бастысы –адам өліміне жол бермеу болып табылады.