ЖАЛҒАН АҚША: ЭКОНОМИКАҒА ҚАУІП, ҚОҒАМҒА ҚАТЕР

2025 жылдың алғашқы жартыжылдығында Ұлттық банк жалған ақша айналымы бойынша шұғыл мәлімет таратты. Ресми дерекке сәйкес, жыл басынан бері Қазақстанда жалпы құны 465 150 теңге болатын 96 дана жалған ақша анықталған. Оның ішінде 93-і – банкнот, ал үшеуі – тиын түріндегі жалған ақша болған. Ең көп таралғаны – 5000 теңгелік жалған купюралар. Сондай-ақ 2000 және 10000 теңгелік номиналдарда да жалған банкноттар тіркелген. Бұл жағдай тек қаржылық жүйеге ғана емес, сонымен бірге қарапайым азаматтарға да тікелей қауіп төндіреді. Алаяқтар халықтың сенімін пайдаланып, сауда орындары мен банкомат жүйелері арқылы жалған ақшаны айналымға енгізуге тырысады.

Қолдан жасалған ақшалар: қылмыстық әрекеттің түрі

Жалған ақша жасау мен оны тарату – Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша ауыр қылмыс түріне жатады. Мұндай әрекеттер мемлекет экономикасының тұрақтылығына нұқсан келтіріп, қаржылық жүйеге сенімді әлсіретеді. Қолдан жасалған банкноттар көбіне арнайы баспаханалық техника арқылы басылып, түпнұсқамен өте ұқсас етіп жасалады. Алайда оларда ұлттық валютаның қорғаныш элементтері – су таңбасы, микромәтін, ультракүлгін белгілер сияқты қауіпсіздік белгілері толық болмайды. Осы элементтер жалған ақша мен түпнұсқаны ажыратуға мүмкіндік береді. Дегенмен, қарапайым азаматтар үшін оны күнделікті тіршілікте ажырату қиынға соғуы мүмкін.

Неліктен 5000 теңге – басты нысанаға айналды?

Ұлттық банк таратқан дерекке сүйенсек, жалған банкноттардың ішінде ең көп таралғаны – 5000 теңге. Бұл номинал неге алаяқтар үшін тиімді? Біріншіден, 5000 теңге – ірі сома емес, бірақ жеткілікті түрде құнды. Оны супермаркеттер, жанармай бекеттері, шағын базарлар сияқты көпшілік жерлерде еркін қолдануға болады. Екіншіден, адамдар бұл номиналдағы купюраны күнделікті өмірде жиі қолданғандықтан, күмәнданбай қабылдайды. Сондықтан да қылмыскерлер дәл осы купюраны жиі қолдан жасайды. Қауіптің ауқымын ескере отырып, мамандар 5000 теңгелік банкноттарды қабылдағанда ерекше мұқият болуға шақырады.

Тиын түріндегі жалған ақша: жаңа қауіп түрі

2025 жылы алғаш рет жалған тиындар да анықталып отыр. Бұл – Қазақстанда сирек кездесетін құбылыс. Бұрын жалған ақша тек купюраларға тән болса, енді металл ақша да қылмыскерлердің назарына ілінген. Жалған тиындарды жасау күрделі және қымбатқа түсетін процесс болғанымен, оны көптеп айналымға енгізу арқылы алаяқтар ұсақ сауда нүктелері мен қоғамдық көліктерде табыс табуға тырысады. Мұндай тиындар көбіне салмағы мен сыртқы бедерінде айырмашылықтармен ерекшеленеді. Алайда тез көзге түсе бермейтіндіктен, қарапайым халықтың қалтасына оңай еніп кетуі мүмкін.

Қауіптен қалай сақтануға болады?

Жалған ақшадан қорғану үшін азаматтар ең алдымен нақты валютаның қорғаныш белгілерін білуі тиіс. Ұлттық банктің ресми сайтында және бөлімшелерінде купюралардың түпнұсқа белгілері туралы толық ақпарат берілген. Саудагерлер мен кассирлерге арнайы оқыту курстары да ұйымдастырылады. Сонымен қатар ультракүлгін шамдар, детектор құрылғыларын пайдалану арқылы жалған ақшаны анықтауға болады. Қарапайым азаматтар да ақша қабылдағанда банкноттың бедері, су таңбасы және түсі өзгеретін элементтеріне мән беруі қажет. Егер күдік туса, жақын маңдағы банкке немесе құқық қорғау органдарына хабарлау керек.

Жалған ақша – экономикаға тигізетін зардабы

Жалған ақша – экономиканың көлеңкелі секторын ұлғайтып, инфляцияны өсіруге, халықтың ұлттық валютаға деген сенімін төмендетуге әсер етеді. Сауда-саттық кезінде жалған ақша қабылдаған кәсіпкерлер шығынға ұшырап, қарапайым азаматтар өз құқықтарын қорғауда қиындыққа тап болады. Сонымен қатар жалған ақша көбейген сайын банктер мен мемлекеттің бақылау шығындары артады. Мұндай жағдайларда ақша айналымын қатаң бақылап, заманауи қорғаныс технологияларын енгізу қажеттігі туындайды.

Мемлекеттік бақылау және жаңа технологиялар рөлі

Жалған ақшаның алдын алу үшін Ұлттық банк соңғы жылдары бірқатар технологиялық шараларды қолға алды. Оның ішінде жаңа үлгідегі банкноттарды енгізу, қорғаныш элементтерін жетілдіру, және цифрлық төлем жүйелерін кеңейту маңызды рөл атқарады. Цифрлы төлемдердің көбеюі – қолма-қол ақша айналымын азайтып, жалған ақшаның таралуын шектейді. Сонымен қатар құқық қорғау органдары мен арнайы құрылымдар жалған ақша жасаушыларды анықтау және жауапқа тарту бағытында тұрақты жұмыс жүргізіп келеді. Азаматтар да бұл күресте бейжай қалмай, ақпаратты болуға және күмәнді ақша жайлы дер кезінде хабарлауға тиіс.