• негізі гидротехникалық салынымдарды нығайту және салынымдарды салғаны үшін апаттылық қауіпін арттыруын көтеру кезіндегі оның негізі және сыртқы ортаның әсерінің артуы немесе негізі, сондай-ақ мүмкін болатын апаттың экономикалық, экологиялық және әлеуметтік салдарының көлемінің өсуі;
• негізгі гидротехикалық    салынымдардың    су               өткізгіш мүмкіндігін (арттыру) қамтамасыз ету;
• электроэнергияны өндіруін арттыру;
• сұйық қоқысты сақтайтын орынның сиымдығын арттыру;
• ескіруіне байланысты құрылғыны ауыстыру;
• суарту жүйесінің сумен қамтамасыз етілуін арттыру, суаратын немесе құрғататын массивтерде және оған жақын жатқан аумақтарда, арна бойында топырақ суының режимін жақсарту;
• стапельді немесе түсіріп көтеретін салынымдардың жұмысын интенсификацилау;
• гидроузелге ықпал ету аумағының экологиялық жағдайын жақсарту.

Гидротехникалық салынымдардың қайта құрылуы нормативтік талаптардың өзгеруі, пайдалану жағдайының өзгеруі (ауданның сейсмисиялығын көтеру, есептегіш шығынын өзгерту, қайта құрылған объектілерінің кешеніндегі салынымдардың жұмысын арттыру және т.б.) кезінде жүргізіледі. Қайта құру кезінде дұрыс пайдалану жағдайында болған салынымдардың бар элементтерін максималды түрде қарастыру керек. Негізі салынымдарды қайта құру олардың негізгі қызметін тоқтатпай жүргізу керек. Қайта құру кезінде бар салынымдардың максималды түрде пайдалануын қарастыру қажет.

Қайта құрылған салынымдардың және олардың элементтерінің техникалық жағдайы қайта құруды жоспарлау үшін қабылданған құрылыс материалдарының және топырақ негізінің нақты сипаттамасы негізіндегі еспетремен және арнайы зерттеулермен анықтау керек.

Гидротехникалық салынымдардың концсервациялау және жою бойынша механизмі Қазақстан Республикасының Су Кодексіне, Қазақстан Республикасының Азаметтық кодексіне, Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы  министрінің  2008  жылдың  5  желтоқсанындағы  №  746 бұйрығымен бекітілген су шаруашылық салынымдарын пайдалану ережесіне сәйкес жүзеге асырылады.

ГТС пайдаланудан шығу тәртібі кейін консервацияланады немесе жойылады.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау және жою кезіне меншік иесі (пайдаланатын ұйым) Қазақстан Республикасының Су Кодексін басшылыққа алу керек.

Су Кодексіне сәйкес гидротехникалық салынымдарды консервациялау және жою бойынша іс-шаралар төтенше жағдайлармен, санитарлы- эпидемиологиялық және экологиялық сәйкес келуіне міндетті түрде мемлекеттік сараптамадан өту керек.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау және жою бойынша жоспар алды және жоспарлы құжаттардың мемлекеттік сараптамасы бастапқы деректерге, техникалық жағдайына және архитектура, қала құрылысы және құрылыс істері бойынша өкілетті мемлекеттік органдармен, тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық жағдайы саласындағы өкілетті органмен бекітілген нормативтік құжаттарға сәйкес келуін тексеру мақсатында жүзеге асырылады.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау және жою қоршаған ортаны күзету саласында өкілетті мемлекеттік органның, қазынаны пайдалану және зерттеу бойынша өкілетті органның, тұрғындардың санитарлы- эпидемиологиялық жағдайы саласындағы өкілетті органының және өндірістік қауіпсіздік саласындағы өкілетті органның оң қорытындысы болған кезде жүзеге асырылады.

Пайдаланатын гидротехникалық салынымдарды концервациялау келесі жағдайларда болуы мүмкін:

− түрлі себептер кезінде жіберу кешенін аяқтағаннан кейін әрі қарай салынымның құрылысын тоқтату (мемлекеттік бақылау органының жазбаша өкімі, қаржыландырудың жетпеуі, аумақта әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруі және т.б.);

− осы уақытта салынымдардағы қажеттіліктің жоқтығы, бірақ олардың алдағы уақыттағы қажеттілігі.

Консервирленген салынымдар бақылау органдарымен келісіп, бағдарлама бойынша (пайдаланатын ұйым) меншік иесінің тарапынан ұстауға және техникалық бақылауға жатады.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау кезінде мықтылығы, тұрақтылығы және өткізгіс мүмкіндігі бойынша жоспарыл қауіпсіздік нормасын қанағаттандыру қажет.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау келесі тәртіпте жүзеге асырылуы қажет:

− ГТС консервациялау жобасы әзірленеді;

− мемлекеттік органына консервациялау жоспарын ұсына отырып, гидротехникалқ салынымдарды консервациялау қажеттілігіне сұраныс беру қажет (табиғы ықпал етуден қосымша жасырыну, қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша іс-шара және т.б.);

− бақылау органдарымен гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ұсынылған іс-шаралардың жеткіліктігіне тексеріс жүзеге асырылуы керек;

− берілген құжаттар жергілікті орындаушы органдармен келісуі керек;

− архитектура, қала құрылысы және құрылыс істері бойынша өкілетті органының, тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық жағдайы саласындағы өкілетті органының, қазынаны пайдалану және зерттеу бойынша өкілетті органның, ауыл шарушылығы саласындағы өкілетті органдарының, су қорын пайдалану және күзету саласындағы өкілетті органдарының, қоршаған ортаны күзету саласындағы өкілетті мемлекеттік органның, Азаматтық қорғаныс және төтенше жағдай саласындағы өкілеттік органның, өндірістік қауіпсіздік саласындағы өкілетті органның және қаланың (ауданның) төтенше жағдайлары бойынша комиссия төрағасының қатысуымен гидротехникалық салынымдарға, консервациялауға даындығы туралы актіні құрастымен комиссиялық тексеріс жүргізіледі.

Салынымдарды жою, ГТС жою жоспарына сәйкес, осыған ұқсас тәртіпте, су тасқыны кезінде (өзегінен тыс шығудың жоқтығы) қауіпсіздік нормасын сақтау кезінде жүзеге асырылады.

Салынымдардың жекелеген элементтері жою жоспарына сәйкес сақтала және пайдалана алады және басқа мақсатта, көпір тіректері, жағалары, фундаментері (негіздері) өндірістік және басқа ғимараттарға және салынымдарға пайдалана алады.

Салынымдарды жойғаннан кейін архитектура, қала құрылысы және құрылыс істері бойынша өкілетті органының, тұрғындардың санитарлы- эпидемиологиялық жағдайы саласындағы өкілетті органының, қазынаны пайдалану және зерттеу бойынша өкілетті органның, ауыл шарушылығы саласындағы өкілетті органдарының, су қорын пайдалану және күзету саласындағы өкілетті органдарының, қоршаған ортаны күзету саласындағы өкілетті мемлекеттік органның, Азаматтық қорғаныс және төтенше жағдай саласындағы өкілеттік органның, өндірістік қауіпсіздік саласындағы өкілетті органның және қаланың (ауданның) төтенше жағдайлары бойынша комиссия төрағасының қатысуымен келісілген және бекітілген жою жоспарына сәйкес орындалған жұмыс туралы тиісті акті ресімделу керек.

Кейін консервациялаумен немесе жоюмен ГТС пайдаланудан шығуы келісілген және бекітілген жою жоспарына сәйкес (консервациялау) ГТС меншік иесімен немесе пайдаланатын ұйыммен жүргізілуі мүмкін. Мекен иесі анықталмаған гидротехникалық салынымдар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 242 бабымен қарастырылған оның тиістілігін анықтау бойынша іс-шараларды өткізгенге дейін жойылуы мүмкін емес.

ГИДРОТЕХНИКАЛЫҚ САЛЫНЫМНЫҢ МЕНШІК ИЕСІ ҚҰЖАТТАРЫНЫҢ БОЛЖАЛДЫ ТІЗІМІ

Гидротехникалық салынымдардың меншік иесі немесе пайдаланушы ұйым су тораптары, гидроузел және гидротехникалық салынмдардың қауіпсздігін қамтамасыз ету бойынша іс-шаралары туралы мәлімет бар құжаттардың болуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ құжаттардың жүргізілін және сақталуын жүзеге асырады, оған жұмыс режимін бақылау нәтижелері мен су торабының және су торабында орналасқан гидротехникалық салынымдардың жағдайы, су торабын пайдалану кезінде жүргізілген жұмыс туралы ақпараттар енгізіледі.

Құжаттардың болжалды тізімі

Экспулатация қызметіне жұмыс жобасы бойынша салынған гидротехникалық салынымдар үшін келесі құжаттар берілуі және сақталуы керек:

• су торабының және оның қрылғыларының жаспарының толық кешені, сондай-ақ құрылыс кезінде берілген барлық жұмыс сызбалары;
• барлық салынмыдар бойынша орндауыш сызбалар, сондай-ақ жұмысты жасыру және жекелеген салынымдарды аралық қабылдау актісі;
• жекелеген салынымдар мен құрылғы түрлерінің іске қосып сынау, қабылдау актісі;
• ұдайы пайдалануға су торабын қабылдау туралы мемлекеттік комиссиягың актісі;
• гидротехникалық салынымдарды, күзетілетін аймақ аумағының шекарасын көрсетумен, қысым қорының салынымдары бойынша жоспарлар мен бөлімдер, қоршағыш және қорғауыш дамбалар, су торабының жоспары, гидротехникалық салынымдардың тігінен және қиғаш бөліктерінің жоспары және олардың негізі;
• су торабының негізгі параметрлері мен су ағымының сипаттамасы;
• жалпы және әр салынымды жеке пайдалану бойынша нұсқау;
• гидротехникалық салынымдардың төлқұжаты;
• ГТС қауіпсіздік деклорациясы (шырпы сақтау, шламонажинағыш және т.б.);

• қысым қоры жарылған жағдайда су басу аумағына жататын жақын жатқан аумағымен гидротехникалық салыным аумағының жоспары, ашық пайдалануға жіберілген масшабы мен детализациясы;

• пайдаланатын ұйымы жұмысшысының лауазымдық және өндірістік нұсқаулығы;
• пайдаланатын ұйымның жұмысшыларын жұмысты орындауын қабылдау және қауіпсіздік әдісінне оқыту және өндірісте зардап шеккендарға алғашқы көмек көрсету, еңбекті сақтау бойынша нұсқаулықты өткізу туралы, жұмыс орынындағы тағылымдамадан өту туралы, еңбекті күзету балаптарын білуін тексеру туралы мәлімет.

Барлық жоғарыда көрсетілген құжаттар толық тәртіпте сақталуы керек, тізімдемесі болуы және арнайы шкафтарда сақтауы керек.

Эксплуатация қызметімен міндетті түрде келесі құжаттар жүргізілуі керек:

• еңбекті күзету және өндірістік қауіпсіздік талаптары;
• кезекшілікті есепке алу журналы;
• өкімдік журналы;
• техникалық қауіпсіздік бойынша нұқсаулық журналы;
• салынымдарды қуаттау және қайта құру бойынша жөндеу жұмыстарын есепке алу журналы;
• гидротехникалық салынмдардың жағдайын бақылау журналы;
• су деңгейін бақылау журналы.

ҚАУІПТІ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТЫҢ ТУЫНДАУ ҚАУІПІ ТУРАЛЫ ТҰРҒЫНДАРДЫ ХАБАРДАР ЕТУ

Тұрғындарды қорғау бойынша ең басты іс шаралардың бірі оларды төтенше гидрологиялық сипатағы жағдайлардың туындау қауіпі немесе туындауы туралы ақпараттандыру және хабарлау болып табылады.

Тұрғындарды хабардау ету ол: жақындаған қауіпті, болған жағдай туралы уақытында ескерту, сондай-ақ осы жағдайдағы тәлім тәртібі ақпараттандыру.

Тұрығыдарды хабардар ету процессі міндетті түрде тұрғындарды қорғау бойынша төтенше жағдай аудандарында нақты шараларды өткізу, апаттылық- қорғау және басқа да шұғыл жұмыстар туралы шешім қабылдайтын басқару органдары мен жауапты лауазымдық тұлғаларды хабарландырумен ұйымдастырлады.

Хабарладыру процессі қысқа мерзім ішінде басқару органдарына, лауазымдық тұлғаларды, сондай-ақ тұрғындарды төтенше жағдайды алдын алу және жоюдың біркелкі мемлекеттік жүйе күштерін енгізеді.

Төтенше жағдай туралы хабарландыру белгісі — шартты белгі немесе физикалық процесс, басқару органдарымен төтенше жағдай туралы ескертетін және тұрғындарды, материалдық құндылықтарды қорғау және төтенше жағдайды жою бойынша іс шараларды өткізу, ал төтенше жағдай туралы ақпаратты алу үшін тұрғындар радио құралдарын және теледидар хабарын тез жағу.

Хабарландыру сигналы төтенше жағдайлар туралы ақпаратқа хабарлайиын объектілердің назарын мәжбүлеп тарту қамтамасыз етілуі қажет.

Хабарланатын объектілердің назарын мәжбүрлеп тарту хабарланатын тұлғалардың сезім органдарына қатты ықпал ететін физикалық процесстер мен құбылыстарды хабарлау сигналын қолдануға жетеді. Бұл ықпал ету күштілігі бойынша сенім органына кері әсер ететін және нысаны бойынша тез ерекшелінетін факілердің деңгейінен едәуір асуы керек.

Су тасқыны қауіпі туралы тұрғындарды хабарландыру

Су тасқыны қауіпі туралы тұрғындарды уақытында хабарландыру үшін ең алдымен тұрғындарды орталық хабарландыру жүйесін пайдалану қажет. Тұрғындарды хабарландыру және ақпараттандыру үшін электр сиреналары, радио  және  теледидар  хабары,  сондай-ақ  тасымалғыш  хабардар  жүйесі пайдаланады. Қауіп туралы негізгі сигналы болып табылады, олар бойынша адамдар тез арада қолда бар барлық құралдарды жағады, ол «Барлығының назарына!!!» сирена жағумен хабарлайды.

Хабарландыру жүйесінің жеткілісіздігі, орталық хабарландырумен тек қала және аудана орталықтарының тұрғындары қамтылады, ал тікелей ауыл тұрғылықты тунктерде бұндай хабарландыру құралдары жоқ, ал су басу аумақтарына жататын республиканың тұрғын пунктері ауыл шарушылық пункті болып табылады.

Бұрынғы уақытта ауыл жерінің тұрғындарын хабарландырудың негізгі құралы ауыл радиотрансляциялары қызмет көрсеткен. Әр аудан орталығында өздерінің радиотрансляциялы жүйесі берілген болатын. Осылайша аудан басшылары тұрғындарды хабарландыру жүйесі болды, олар тұрғындарды ескерту мақсатыныда кез келген уақытта пайдалануы мүмкін. Республиканың базарлық моделдің дамуына аусуы өткізгіш хабарлау жүйесі аз тиімді және шығынды болып табылды, осының нәтижесінде олардың қысқаруымен, уақытымен ол тез кеттетіні екені танылды, уақыт өте ол тез сынақтан өтті.

Қазіргі уақытта ауыл тұрғындарын хабарлар ету облыс орталығынан орталықталған радио және теледидар жүйесі бойынша ғана мүмкіндік туады, тек түнгі уақытта адамдар жазық далада және аулалық учаскелерде болғанда және аппарат қабылдау құралы сөніп тұрады. Осымен теледидар хабары аз тиімді, өйткені ұстап алу республикалық және жергілікті арналарда ғана жүзеге асырылады, ауыл тұрғындарының көбі спутникалы рессей каналдарын қабылдауды жүзеге асырады.

Алматы облысы Қызылағаш а. су басқан кезде, энергетиктермен тұрғын пунктерін сумен қамтамасыз етуі сөндірілді. Тұрғындарды хабарландыру қоғамдық тәртіпті күзету автомашинасының сиренасын қолдану жолымен, әр ауланы аралаумен және қожайындармен жеке әңгімелесумен жүргізілді. Ұзақ жол және өнімсіз, ал радиоприемнітің немесе теледидардың ақпараты төтенше жағдайда тұрғындарға үлкен моральды-психологиялық маңызы және бұйрығы бар.

Жергілікті орындаушы органдармен тұрғындарды ерте хабарландыру мақсатында, су тасқыны қауіпі кезінде әр тасқын қауіпті участкеге уақытша гидрологиялық бақлау бекетін қою қажет. Еріген судың деңгейін бақылау үшін, мұз кептелінің пайда болуымен және су деңгейінің тез көтерілген жағдайда жергілікті орындаушы органдарды және облыстардың, Астана және Алматы қалаларының төтенше жағдайлар бойынша департаменттерінің біріңғай кезекші-диспечерлік қызметінің жедел кезешілерін 112 телефоны арқылы шұғыл хабар беру. Ол үшін уақытша бекеттер телефон байланысымен, радиостанциялармен, электронды поштамен және автокөлікпен жабдықталуы керек. Гидрологиялық бекеттен су деңгейінің тез көтерілуі туралы хабар алғаннан кейін жергілікті орындаушы органдар ағынан төмен органаласқан тұрғындарды, ұйымдарды және ауыл округының тұрғын пунктеріне хабарлайды.

Ауыл әкімдерінде қолда ұстайтын электромегафондар болуы керек, ал қызметтік автокөлік тасқынның туындау қауіпі туралы шұғыл хабарлау үшін мобильді күшейткіш жүйесімен жабдықталуы керек. Сондай-ақ хабарлау үшін қоғамдық тәртіпті күзету автокөлігінің арнайы сигналын, медициналық қызмет және өрт сөндіру қызметтерін қатыстырады.

Жақындап келе жатқан қауіп туралы ақпаратқа уақытында әрекет ету үшін, жергілікті орындаушы органдары төтенше жағдайлар бойынша министрлігінің аймақтық құрылымдарымен бірлесіп тасқын кезеніне дейін жыл сайын тұрғындармен (аула бойы аралау, жоғары және орта оқу мекемелерде, мектептерде және мектепке дейінгі мекемелерле) дабыл алғанға дейін әрекет тәртібі туралы түсініктеме жұмысын жүргізу керек. Тұрғындарды, ауыл шаруашылық жануарлары мен материалдық құндылықтарды эвокуациялау орыны көрсетіледі.

Ағымның төменгі жағында орналасқан ауыл округының тұрғын пунктерін уақытында хабар беру үшін тасқын болғанға дейін хабар беретін телефон нөмірлерін анықтап алулары керек.