ХАЛЫҚТЫ ЖӘНЕ АУМАҚТЫ ИНЖЕНЕРЛІК ҚОРҒАУ

Инженерлік қорғау – ТЖ болдырмау және оның ауқымын, сонымен қатар туындаған жағдайда салдарын азайту бойынша ұйымдастырушылық пен инженердік-техникалық іс-шаралар кешені. Осы қорғаудың негізгі мақсаты – адам шығынын болдырмау және материалдық залалды азайту, шұғыл авариялық-құтқару жұмыстар үшін жағдай жасау.

Халықты инженерлік қорғау ең алдымен ықтимал бұзылулар, қорғау құрылыстарының радиациялық пен химиялық залалдану аймақтарында баспана мен паналарды салу мен қолдануға негізделеді.

Халықты бұл құрылыстарда жасыру – барлық табиғи мен техногендік ТЖК түрлерінің зақымдандыру факторларынан, сондай-ақ әскери іс-әрекеттерді жүргізу уақытында қорғаудың ең тиімді және әмбебап іс-шарасы.

Баспаналар – ең сенімді қорғау құрылыстары: олар барлық механикалық, жылулық, радиациялық, химиялық және биологиялық факторлардан қорғауды қамтамасыз етеді.

Радиацияға қарсы баспаналар (РҚБ) – сыртқы сәулеленуден, теріге, киімге, аяқкиімге радиоактивтік шаңның, АХҚЗ тамшыларының, биологиялық құралдардың тікелей тиюінен қорғауға арналған құрылыстар. РҚБ сәулеленуді ондаған – жүздеген есе азайтады. Қорғау үшін РҚБ конструкциясы, оның жерге көмілуі мен топырақ себіндісі, қарапайым сүзгілі-желдеткіш пен герметизация жүйелері қолданылады.

РҚБ-ға адамдарды жасыруға бейімделген арнайы салынған құрылыстар, шаруашылық мақсатындағы құрылыстар (жерқоймала- ры, көлікжайлар, көкөніс қоймалары) жатады. Әдетте баспанаға 50- ден 300 адамға дейін сыяды, аудан мен көлем бойынша адам басына нормалар баспаналарға сияқты.

ТЖ-да инженерлік қорғау барлық мәселелер кешенін шешу мақсатында «Ресейдің қалалары мен халқын қауіпті табиғи және техногендік процесстерден инженерлік қорғау» кешенді бағдарламасы әзірленген. Оны орындау ТЖ-да халық пен аумақ қорғанысын елеулі жоғарылатуға мүмкіндік береді.

Халықты радиацялық және химиялық қорғау

Радиациялық қорғау – бұл адамдарға иондаушы сәулелендірудің әсерін алдын алуға немесе барынша азайтуға және қоршаған ортаның радиоактивтік ластануын рұқсат етілген деңгейге дейін төмендетуге бағытталған ұйымдастырушылық, инженерлік-техникалық және арнайы іс-шаралар кешені. Ол адамдардың оларға иондаушы сәулеленудің зиянды әсерінен қорғалу деңгейін қамтамасыз етеді және радиациялық қауіпсіздікке қол жеткізудің негізгі механизмі болып табылады. Демек, радиациялық қорғаудың негізгі мақсаты – бұл халықтың және РҚО персоналының радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Радиациялық қорғауды іске асыру келесі қағидаларға негізделеді: иондаушы сәулелендiрудiң барлық дереккөздерiнен халықтың және персоналдың сәуле алуының жеке мөлшерiнiң жол берiлетiн шегiнен асырмау;

иондаушы сәулелендiру дереккөздерiн пайдалану жөнiндегi қызметтiң барлық түрiне тыйым салу, бұл орайда алынған пайда адам мен қоғам үшiн табиғи радиациялық ортаға қосымша сәуле алу келтiретiн ықтимал зиян қатерiнен аспайды;

сәуле алудың жеке дозасы мен сәуле алатын адамдар санын мүмкiндiгiнше төмен деңгейде ұстау.

Радиациялық қорғаудың негізгі міндеттері: РҚО-да аварияның туындауы туралы ескерту; аварияның радиациялық салдарын шектеу болып табылады.

Бірінші міндет РҚО жобалау, орналастыру, салу және қалыпты жұмыс істеу кезеңдерінде шешіледі. Бұл ретте бір қатар ұйымдастырушылық пен инженерлік-техникалық іс-шаралар кешенін өткізу қара- стырылады, олардың негізгілеріне келесілер жатады: РҚО-ны табиғи төтенше жағдайлардың туындау қаупі мен аварияның мүмкін салдарын есепке алып орналастыру;

аварияларды алдын алу және радиоактивтік заттардың шығарындыларының санитарлық-қорғау аймағынан тыс таралуын шектеу бойынша арнайы шаралар;

радиациялық қауіпті объектілердегі персоналды және жақын орналасқан халықты қорғау бойынша шаралар.

Нақты бір жерде орналастырған кезде АЭС пен елді-мекендердің арасында ең төмен арақашықтық бойынша шектеулер қарастырылады: тұрғындар саны 50 мың адамға дейін елді-мекен АЭС-тан 8 кмден жақын емес қашықта орналастырылады;

500 мыңнан 10 млн. дейін халқы бар қала – 30 км жақын емес қашықта;

2 млн. асатын халқы бар бала – 100 км және одан көп қашықта. РҚО орналастыру кезінде аумақтың сейсмикалығы, оның геологиялық, гидротехникалық және ландшафттық жағдайлары ескерілуі тиіс.

Аварияларды алдын алу және шығарындылардың таралуын шектеу бойынша шаралар келесіні қамтиды:

ядролық реакторда процесстердің бақыланбайтын дамуын үзетін тез әрекет ететін қорғау жүйелерін қолдану;

жарылыс процесстері кезінде радиоактивтік өнімдердің шығуына кедергі жасайтын бірнеше қауіпсіздік тосқауылдарын құру; РҚО персо- налын сапалы даярлау; РҚО айналасында санитарлық-қорғау аймағын құру.

РҚО персоналын және АЭС маңайындағы аудандарда тұратын ха- лықты қорғау бойынша арнайы шаралар:

радиациялық жағдайдың автоматтандырылған мониторинг жүйесін;

РҚО-ға автоматтандырылған жергілікті хабарлау желісін; АЭС-тан 30 шақырымдық аймақта қорғау құрылыстарын (баспаналарды, радиа- цияға қарсы паналарды жәе т.с.с.) құруды қарастырады.

Авария кезінде РҚО-да халықты радиациялық ТЖ жағдайында қорғау және төменде қарастырылған авария салдарын жою бойынша іс-шаралар жүргізіліп жатыр.

Халықты төтенше жағдайларда қорғау. Радиациялық сипатты төтенше жағдайларда адамдардың зақымдану қаупі:

ластанған жерден сыртқы гамма-сәулеленудің; ішкі, радиоактивтік заттар ағза ішіне тыныс алу органдары арқылы немесе асқорыту жолы арқылы түскен кезде туындайтын сәуле алу дозасымен шартталған.

Осы факторлардың рөлі және оларға тиісті түрде қарсы әрекет ету аварияның даму фазасына байланысты. Әдетте үш фаза қарастырылады.

Аварияның дамуының ерте фазасы – аварияның басталуынан бастап атмосфераға радиоактивтік заттардың шығарылуы тоқтаған және жергілікті жердің радиациялық ластану қалыптасуды аяқтаған сәтіне дей- ін уақыт. Бұл фазаның ұзақтығы бірнеше сағаттан 10 тәулікке дейін құруы мүмкін.

Орта фазасы – ЖРЛ қалыптасуды аяқтаған сәтінен бастап халықты барлық қорғау және тішілігін қамтамасыз ету шараларын іске қосқанға дейін. Фазаның ұзақтығы бірнеше тәуліктен бір жылға дейін құруы мүмкін.

Соңғы фаза – қорғау шараларын орындау аяқталғанға (қажеттілігі тоқтағанға) дейін созылады. Фаза ЖРЛ-дағы халықтың тіршілік әре- кетіне барлық шектеулерді алып тастаумен және радиациялық жағдай- ды әдеттегі санитарлық-радиациялық бақылауға ауысумен бірге бір уақытта аяқталады.

Ластану аймақтарының шекарасын анықтау және аварияның ерте фазасында қорғау шараларын жүргізу радиациялық барлау деректері бойынша жүргізіледі және Ресей Денсаулық сақтау министрлігі бекіт- кен, қолданыстағы «Ядролық реактордың авариясы болған жағдайда халықты қорғау шаралары туралы шешімді қабылдау үшін критерий- лер» негізінде жоспарланады.

Егер күтілетін дозалар жоғарғы деңгейге жетсе немесе одан асып кетсе, онда 6.1-кестеде келтірілген шаралар, тіпті егер олар халық әрекетінің бұзылуына байланысты болса да, міндетті болып келеді. Ерте фазасының ұзақтығы 10 тәулік, ол Чернобыль АЭС-тағы аварияның тәжірибесінде белгіленген.

Радиоактивтік ластанған аумақтарда аварияның орта мен соңғы даму кезеңдері үшін тән халықтың тәртіп режимдері туралы, елді-ме- кендерді қатерсіздендіру және оларды нақтыланған радиациялық барлау мен радиациялық бақылау деректері бойынша оңалту тура- лы шешімдерді қабылдау үшін ЖРЛ аудандары және оларда орна- ласқан елді-мекендер белгіленеді. Ластану тығыздығы туралы, Ки/ км², әртүрлі аудандардан деректерді алған кезде, әкімшілік аумақтың картасында ЖРЛ аймақтау, яяғни тиісті аймақтарды сызу жүргізіледі. Бұл аймақтардың шекаралары аумақтың белгілі ластану тығыздығы- на қарамастан белгіленеді. Радиациялық жағдайдың өзгеруін ескеріп, бұл шекаралар Ресей Үкіметінің шешімімен үш жылда кем дегенде бір рет қайта қаралады. Бұл аймақтар үшін дозаның жылдық тиімділі- гінің шамасы белгіленеді, оны халық радиациялық қорғау болмаған кезде алуы мүмкін және қорғау шаралары жоспарланады.

.Жылдық доза 0,1 радтан аспайтын аумақтарда, орта мен аулышаршуалық өнімнің ластануының әдеттегі бақылауы жүргізіледі, соның нәтижелері бойынша жылдық доза бағаланады. Халықтың осы аумақта өмір сүруі мен шаруашылық қызметі радиациялық факторлар бойынша шектелмейді және аумақ ЖРЛ аймақтарына жатпайды. Осы аймақта цезий-137 бойынша ластану тығыздығы 1 – 5 Ки/км².

Жылдық тиімді доза 1 радтан асып кететін аумақтарда ЖРЛ дозасы белгіленеді.

Радиациялық бақылау аймағы – жылдық доза 0,1-ден 0,5 рад дейін құрайтын аумақ. Бұл аймақта табиғи ортаның және ауылшаруашылық өнімдердің радиациялық мониторингі, халықтың сәулеленуін бақылау іске асырылады. Дозаларды төмендету құралдары қолданылады (тері мен тыныс алу органдарын қорғау, йодтық профилактика).

Көшу құқығы бар тұру аймағы – ластану тығыздығы цезий-137 бойынша 5 – 15 Ки/км², жылдық доза 0,5-тен 2 рад дейін аумақтың бөлігі. Радиациялық бақылау аймағынағы сияқты қорғау шаралары іске асырылады. Бұл аймаққа тұрақты тұру үшін өз еркімен кіру шек- телмейді. Келгендерге радиацияның әрекетімен шартталған, денсау- лыққа залал қаупі түсіндіріледі.

Көшу аймағы – ластану тығыздығы 15 – 40 Ки/км² аумақ. Орта жылдық доза 2 радтан асады. Аймаққа тұрақты тұру үшін кіруге тый- ым салынған. Радиациялық пен медициналық қорғау шаралары іске асырылады. Балаларға, репродуктивтік жастағы тұлғаларға тұруға тыйым салынады.

Шеттету аймағы – төтенше қауіпті ЖРЛ бар аумақ. Ластану тығы- здығы 40 Ки/км² асады, жылдық доза 5 радтан көп. Аймақта тұрақты тұруға болмайды, шарауашылық қызмет жүргізу және табиғатты пай- далану қатал реттеледі. Уақытша келген кезде жеке қорғаныс құрал- дары, радиациялық қорғау режимі және басқа шаралар қолданылады. ЖРЛ аймағында жүргізілетін қорғау іс-шаралары халықтың қалып-

ты тіршілік әрекетінің, аумақтардың шаруашылық пен әлеуметтік жұмыс істеуінің бұзылуына әкелуі мүмкін, яғни экономикалық залалды ғана емес, сонымен қатар халыққа да жағымсыз әсерге әкелетін арала- су болып табылады. Сондықтан, араласу сипаты (қорғау іс-шаралары) туралы шешімді қабылдаған кезде арнайы қағидаларды басшылыққа алады:

болжалды араласу халыққа зияннан көрі, көбірек пайда әкелуі тиіс, яғни дозаны азайту нітижесінде залалдың азаюы араласудың құнын және одан болуы ықтимал (ең алдымен әлеуметтік) залалды (араласу- ды негіздеу қағидасы) ақтау үшін жеткілікті болуы тиіс;

араласудың түрі, ауқымы және ұзақтығы, араласудың өзіне байланысты залады алып тастағанда дозаның төмендеуінен таза пайда барынша жоғары болатындай таңдалуы тиіс (араласуды тиімдендіру қағидасы).

Осылайша, халықты тікелей радиациялық қорғауды ұйымдастыру кезінде негізгі күш ИИ әсерін жоюға немесе азайтуға шоғырланады, оған:

қорғаныс құрылыстарда жасырыну; жеке қорғаныс құралдарын қолдану;

ЖРЛ аймақтарында, тіпті эвакуацияға дейін болу уақытын қысқарту;

арнайы өңдеумен (қатерсіздендіру);

дәрілік алдын алу құралдарын қолдану арқылы қол жеткізіледі.

Халықтың радиациялық авария кезінде және жергілікті жердің радиоактивтік ластану жағдайларында әрекеттері. «Барлығыңыздың назарына!» хабарлау сигналын естіген соң, хабарлау құралдарын (теледидар, радиоқабылдауыш, желілік радио) қосу, ақпаратты тыңдау және оған сәйкес әрекет жасау қажет. Егер нақты жағдай үшін ұсыныстар болмаса, онда тыныс алу органдарын қорғау керек (орамалмен, шарфпен және т.с.с.) және мүмкіндігінше жақын ғимаратта, ең жақсысы өз пәтерінде тез жасырыну керек.

Жайға келген кезде:

үстінгі киім мен аяқкиімді ауыстыру жіне оларды пластиктік па- кеттерге немесе үлдірге салып қою;

терезені, желкөзді, есіктерді тығыз жабу, желдеткішті сөндіру; хабарлау құралдарын қосу және ақпаратты қабылдауға дайын

болу;

тұрмыстық ластанудың өлшеуіші болған кезде, жүйелі түрде өл- шеулерді жүргізу керек.

Жайды герметизациялау (қол астында бар құралдармен терезе мен есіктердегі саңылауларды бітеу, желдеткіш тесіктерді жабыстырып тастау) және азық-түліктерді сенімді жабу (ашық азық-түлітерді по- лиэтилен пакеттерге салу, жабық сауыттарға су толтырып алу, азық- түлік пен суды тоңазытқышқа, жабық шкафтарға, қоймаларға қою).

Нұсқауларды алған кезде йодтық профилактиканы жүргізген жөн (қол астыдағы құрал – бір стакан суға 5% йод ерітіндісінің 3 – 5 тамшысы ересектер үшін; 100 гр суға 1 – 2 тамшы екі жасқа дейін ба- лаларға; 5-7 сағ кейін қайта). Жеке гигиена ережелерін қатал сақтуа: дененің ашық жерлерін күніне бірнеше рет сабынмен жуу.

Жайды қажет болған жағдайда және қысқа уақытқа ғана қалды- рған жөн. Көшеге шыққан кезде тыныс алу органдары мен теріні та- бельдік, ал олар болмаған кезде – қол астыдағы құралдармен қорғау. Әр қайтып келген сайын киімді ауыстырған жөн.

Мүмкін эвакуациялануға дайын болу қажет, ол үшін:

жеке қорғаныс құралдары, соның ішінде қол астындағы; мерзім бойынша киім мен аяқкиім, ішкиім; азық-түліктің бір күндік қоры, дәрі-дәрмектер; құжаттар, ақша және басқа қажетті заттар дайын бо- луы тиіс.

Эвакуация үшін жайдан шығар алдында тоңазытқышты, барлық электрлік пен газ аспаптарын тоқтан ажырату, суды жабу, барлық тез бұзылатын азық-түліктерді лақтырып жіберу керек.

Ластанған жерде қорғаныс құралдарын шешуге, шаң көтеруге болмайды, шылым шегуге, тамақ ішуге, жатуға, отыруға, шымдауыт топырақта немесе асфальтпен жүруге тыйым салынады. Жүйелі түрде абайлап сүрту немесе қағу арқылы қорғаныс құралдарының, киім мен заттардың қатерсіздендірілуі, сонымен қатар терінің ашық жерлерін сүрту мен жуу жүргізіледі. Радиациялық бақылаудан кейін киімді ауыстыру қажет. Ластану аудандарында азық-түліктерді тек қана радиациялық бақылауды жүргізгеннен кейін немесе герметикалық қаптамадағы азық-түліктерді жеуге болады.

ЖРЛ жағдайында тәртіп нормалары мен ережелерін сақтау радиациялық зақымдану қаупін төмендететін маңызды қорғау шарасы болып табылады.