ХАЛЫҚТЫ ЖӘНЕ АУМАҚТЫ ИНЖЕНЕРЛІК ҚОРҒАУ-3

Сүзгілейтін ТҚҚ-ны АХҚЗ буларын бейтараптандыру үшін арнайы сіңдіргіші бар мақта маталардан жасайды. Әдетте бұл қатты материалдардан жасалған жұмыс костюмдері мен комбинезондары. Осы ТҚҚ оң қасиеттері кәдімгі киімнің қасиеттерінен ерекшеленбейтін жоғары физиологиялық-гигиеналық қасиеттер болып табылады.

Оқшаулайтын ТҚҚ – маталы негізге газ, ылғал өткізбейтін үлдір жабыстырылған немесе резеңкеленген мата қолданылатын жүйелі киілетін және көп рет қолданылатын арнайы костюмдер.

Отандық өнеркәсіп АХҚЗ-дан арнайы оқшаулайтын және сүзгілей- тін ТҚК көп мөлшерін шығарады. Әдеттегідей, оларды химиялық тех- нологиялары бар өнеркәсіптік объектілердің персоналы қолданады. ХҚО-да авария болған кезде осы (және басқа, мысалы әскери) ТҚҚ авария ошағында және ауданында әрекет етуге тура келетін салдар- ды жою құрылымдардың жеке құрамының (құтқарушылар, өрт бөлім- шелері, үнемі дайын тұратын авариялық-құтқару күштері) қорғалуын қамтамасыз ету үшін қолданады. Әдеттегідей, санитарлық-қорғау аймағына жақын тұратын халық (500 – 1000 м), мұндай химиялық залалданудың экстремалды жағдайында болуы мүмкін емес. Сондықтан халық арнайы ТҚҚ-мен қамтамасыз етілмейді, бұнын қажеті де жоқ. Қажет болған жағдайда химиялық авария кезінде қорғану үшін халық қол астындағы қарапайым ТҚК қолдана алады.

Қарапайым ТҚҚ – қатты матадан (былғарыдан, брезенттен, джин- са матадан және т.с.с); хлорвинилді және резеңкеленген негіздегі ма- тадан жасалған киім (жамылғы, плащ, күртке); резеңке және былғары аяқкиім, былғары және резеңке қолғап. Мұндай құралдар АХҚЗ тамышларынан жазда 30 мин бойы және қыста 1 сағ дейін қорғауды қамта- масыз етеді. Тоқыма мен мақта маталар радиоактивтік шаңнан ғана қорғайды.

Арнайы өңдеу

Арнайы өңдеу – бұл жергілікті жер мен объектінің (ғимараттар мен құрылыстар, техника, жеке қорғаныс құралдары, киім, аяқкиім бетінің, терінің ашық жерлерінің) радиоактивтік ластануын, химиялық, био- логиялық залалдануын жою бойынша іс-шара. Ол адамдардың бұл объектілермен жанасу кезінде зақымдануын болдырмау және ТҚКсыз жүру мүмкіндігін беру үшін ұйымдастырылады. Арнайы өңдеуді жүр- гізу туралы шешім ластанудың радиациялық пен химиялық бақылау нәтижелері бойынша қабылданады.

Арнайы өңдеу қатерсіздендіруді, газсыздандыруды, залалсыздандыруды қамтиды.

Қатерсіздендіру объектілердің радиоактивтік ластану дәреже- сін белгіленген рұқсат етілген шекке дейін төмендетуде қамтылған. Қазіргі уақытта радиоактивтік ыдыраудың жылдамдығына ешқандай физикалық пен химиялық әдістермен әсер ету мүмкін емес болғандықтан, онда радиоактивтік ластанудың белсенділігін төмендетудің жалғыз әдісі оны залалдандырылған беттерден механикалық жою болып табылады. Мұны жууға арналған су ерітін- ділері мен басқа сұйықтықтарды, ластанған беттерге қысыммен жіберілетін ауа мен газ-сұйықтық қоспаларды, сондай-ақ қабық қалыптастыратын құрамдарды қолданып қатерсіздендіру кезінде жасайды.

Қатерсіздендіру үшін беттерді жақсы суландыратын синтетикалық ұнтақтар, сабын негізіндегі штаттық ерітінділер қолданылады. Қысқы уақытта ерітіндінің қату температурасын төмендету үшін оған аммиак- тік суды қосады. Бұл ерітінділерден басқа, кір сабынның ерітінділері, су, еріткіштер (дихлорэтан, бензин, керосин және т.б.) қолданылуы мүмкін. Жоғары температуралы газ-сұйықтық қоспалар да тиімді.

АЭС-та аварияның салдарын жою кезіндегі еңбекті көп қажетсінетін операция – жергілікті жерді (көшелердің, жолдардың, алаңдардың учаскелерін, газондарды) және ғимараттар мен құрылыстардың сыртқы беттерін қатерсіздендіру. Бұл жағдайда келесі әдістер қолданылады:

механикалық (топырақты, асфальт жамылғыларын, штукатурканы шешу);

бүріккіш (беттерді қатерсіздендіру ерітінділерінің ағынымен қысыммен өңдеу);

құрғақ (ластанған беттерді полимерлік құраммен, сазды жамылғымен жабу және оларды сіңген радиоактивтік заттармен бірге алып тастау).

Көшелерде, алаңдарда, жолдарда бір уақытта топырақ бетін қабық қалыптастыратын рецептуралармен немесе тұтқыр материалдармен бекіту арқылы шаң басу бойынша жұмыстар жүргізіледі. Механикалық әдісімен шешілген топырақ көму жеріне шығарылады.

Қатерсіздендіру үшін үйде, пәтерде (қол жеткізу қиын жерлер, кілемдер, жиһаз) әдеттегі шаңсорғыштар қолданылуы мүмкін. Жергілікті жер мен ғимараттарды қатерсіздендіру өрт техникасын (авто- цистерналарды, автосораптар мен станцияларды, мотопомпаларды), әскери мақсаттағы суару-жуу машиналары мен техниканы қолданып жүргізіледі.

Газсыздандыру АХҚЗ-мен залалдандырылған объектілер мен жер- гілікті жерді АХҚЗ бейтараптандыру немесе жою жолымен залалсыздандыруды қамтиды.

Барлық АХҚЗ – бұл химиялық қосылыстар болғандықтан, онда олардың молекулаларының құрылымын өзгертуді (бейтараптандыру- ды) химиялық жолмен іске асырады. Бұл мақсаттар үшін химиялық реакциялар нәтижесінде реакцияның улы емес өнімдерді қалыптасты- рып, АХҚЗ зиянсыздандыруға мүмкіндік беретін химиялық заттардың ерітінділерін қолданады. Бұл заттарды механикалық жолмен алыпта- сғанда (жуып шаю, үрлеу) объектінің химиялық залалдануын алып та- стай алады, бірақ бұл жағдайда АХҚЗ бейтараптандырылмайды, жай ғана басқа беттерге (жерге) ауысады.

Газсыздандыру үшін барлық рецептуралар АХҚЗ химиялық қаси- еттерін, нақты айтқанда олардың сілтілермен, қышқылдармен және басқ., гидролиз (сумен) реакцияларға қабілеттеріне негізделген. Қазір- гі уақытта АХҚЗ газсыздандыру үшін жиі қолжетімді заттар мен ерітінділерді қолданады: сілтінің су ерітінділері (10% NaOH), хлор- дың жоғары мөлшерімен тотықтырғыштар (хлорлы әктің 10% ерітін- дісі) және басқ. Техниканы, құрылыстарды (бірақ киім мен аяқкиімді емес!) газсыздандыру үшін қажетті ерітінділер болмаған кезде, жа- нар-жағар май материалдары (бензин, керосин, дизель отыны) неме- се еріткіштер (дихлорэтан, спирттер) қолданылуы мүмкін. Бірақ бұл жағдайларда АХҚЗ бейтараптандырылуы жүрмейді.

Үй жағдайында аммиак терінің ашық жерлеріне тиген кезде, олар- ды мол сумен, ал хлор тиген кезде – сабын сумен жуған жөн.

Химиялық белсенді реагенттерді қолданудан басқа, ХҚО-да авари- яның салдарын жою тәжірибесінде:

АХҚЗ су шымылдықтың көмегімен немесе сусымалы материалдың қабатымен сіңіріп алуды;

сұйық заттарды көбікпен оқшаулауды; сумен араластыруды қолданады.

Су шымылдықтары АХҚЗ булы-газды бұлтының таралуын шектеу мақсатында, оның таралу жолында қойылады. Бұл шымылдықпен кездескен кезде бұлттағы заттың концентрациясының араласуы және оның шайылуы өтеді. Шымылдықтар арнайы құрылғылары бар өрт машиналарын қолданып қойлыады. Бұл АХҚЗ басым мөлшеріне қар- сы қорғаудың тиімді әдісі.

Сусымалы материалдар (топырақ, құм, қож және басқ.) АХҚЗ сұй- ық фазасын («шалшықты») сіңіріп алу үшін қолданылады. Сұйық АХҚЗ көбікпен оқшаулау олардың булануын азайту мақсатында іске асырылады. Көбікке газсыздандыру заттары енгізілуі мүмкін. Көбікті шығару үшін өрт сөндіру машиналарының көбік генераторларын қол- данады. АХҚЗ буланы жыдамдығын төмендетудің ең қолжетімді әдісі – оларды судың ағынымен араластыру.

Газсыздандыру ақырғы нәтижеде жерде болу мүмкіндігін немесе объектімен жеке қорғаныс құралдарсыз жанасуды қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан ол АХҚЗ толық бейтараптандырылуына қол жеткізіл- мегенше жүргізілетін болады.

Залалсыздандыру – залалданған объектілерде залалсыздандыру құрамдарды қолдану арқылы ауру тудыратын биологиялық құралдар- ды (бактерияларды, вирустарды және басқ.) жою.

Залалсыздандыру үшін құрамында хлор бар заттарды қолданады (құрғақ хлорлы әк, кальций гипохлоритінің тұздары, хлораминдер). Қосалқы құралдар ретінде залалсыздандыру әсері бар кейбір газсы- здандыру ерітінділерін де қолдануға болады. Инфекциялық аурулар- дың қоздырғыштары күн сәулесінің, жоғары температураның, ашық оттың, будың әсерінен өлуі мүмкін. Осыған залалсыздандырудың физикалық деп аталатын әдістер негізделген.