Ең алдымен, жол қозғалысына қатысушы азаматтардың өмірі мен денсаулығының шаруашылық қызметтің экономикалық нәтижелерінен басым болу қағидаттарын іске асырудың жаңа тетіктерін құруға және қолданыстағыларын жетілдіруге бағытталған Жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесін қалыптастыру жағдайында маңызды міндеттер болып қала береді: Жол жүрісі қауіпсіздігі мәселелерін теориялық зерттеу, жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз етуді негіздеу., қауіпсіздікті қамтамасыз етудің жаңа функцияларына және оларды жүзеге асыру үшін қажетті ресурстарды табуға барабар бұрын құрылған құрылымдарды құруды немесе бейімдеуді ескере отырып, жоспарланған негізгі проблемаларды практикалық іске асыру әдістерін әзірлеу және сүйемелдеу.

Жол қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша теориялық зерттеу объектілерінің ішінде орталық орын жоғарыда аталған мәселені жан-жақты зерттеу үшін қажетті алғышарттар жасайтын жол қауіпсіздігі ұғымын зерттеуге жатады.

1.  Жол жүрісі қауіпсіздігі және оны қамтамасыз ету жолы ұғымы және оның мазмұны.

В.И. Майоров атап өткендей, осы мәселені шешуге осы бағыттағы мамандардың практикалық қатысуы мен үйлестірілуі байланысты, бұл, сайып келгенде, жол қозғалысы қауіпсіздігінің тиімді тұжырымдамасын жасауға ықпал етеді. Жол қозғалысы қауіпсіздігі ұғымын, оның мазмұны мен белгілерін түсіну әрқашан отандық құқықтық ғылымның – әкімшілік құқықтың басты назарында болды. Алайда, осы мәселелерге деген қызығушылықтың артуына және, тиісінше, осы мәселелерге арналған көптеген жұмыстарға қарамастан, жол қауіпсіздігін анықтау даулы болып қала береді. Осы уақытқа дейін заңгерлер арасында оның біржақты түсінігі жоқ. Жол қауіпсіздігін нормативтік анықтамамен қатар көптеген ғылыми көзқарастар бар.

Сонымен қатар, осы терминнің ғылымы туралы пікірталастар, осы Тұжырымдаманың мазмұны мәселесінің «нақты зерттеу әдістерін» әзірлеуге қатысты келіспеушіліктер осы саладағы басым тәсілдердің дұрыстығына күмәндануды күшейтеді. Бір немесе басқа ғылыми көзқарасты ұстанатын зерттеушілер қарсыластың дәлелдерін түсінбеуі мүмкін, өйткені ол (аргументация) аналитикалық үй-жайлардың, нормативтік талаптардың, қолданылатын модельдердің басқа жүйесінде құрылған.

Қолданыстағы «жол жүрісі туралы» 2014 жылғы 17 сәуірдегі № 194-V

Қазақстан Республикасының Заңы мынадай құқықтық ұғымдарды береді:

• жол жүрісі қауіпсіздігі-оған қатысушылардың жол-көлік оқиғалары мен олардың зардаптарынан, сондай-ақ жол жүрісінің экологиялық жағдайға, халықтың денсаулығына теріс әсерінен қорғалу дәрежесін көрсететін жол жүрісінің жай-күйі;
• Жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ету – жол-көлік оқиғаларын, жол жүрісінің экологиялық жағдайға, халықтың денсаулығына теріс әсерін болғызбауға, олардың зардаптарының ауырлығын төмендетуге, сондай-ақ осындай зардаптарды жоюға бағытталған қызмет.

Оқу әдебиеттерінде жол қозғалысы қауіпсіздігі қоғамдық қауіпсіздіктің ажырамас бөлігі болып саналады, бұл өз кезегінде Ұлттық қауіпсіздік түрлерінің бірі болып табылады. «Ұлттық қауіпсіздік туралы» 2012 жылғы 6 қаңтардағы №527 Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес қоғамдық қауіпсіздік — қоғамның тұтастығы мен оның тұрақтылығы қамтамасыз етілетін азаматтардың өмірі, денсаулығы мен әл-ауқатының, қазақстандық қоғамның рухани-адамгершілік құндылықтарының және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің нақты және ықтимал қауіп-қатерлерден қорғалуының жай-күйі.

Осылайша, жол қауіпсіздігі «қоғамдық тәртіп» және «қоғамдық қауіпсіздік»сияқты ұғымдармен тығыз байланысты. Сондықтан жол қауіпсіздігінің мәнін осы ұғымдар мен олардың арақатынасын алдын-ала қарастырмай-ақ ашуға болмайды. Бұл жұмыста қоғамдық тәртіп бізді құқық нормаларымен, моральмен, жатақхана ережелерімен және әдет-ғұрыптармен реттелетін, қоғамдық орындарда да, олардан тыс жерлерде де пайда болатын және дамитын, бірақ өз табиғаты бойынша азаматтардың өмірін, денсаулығын, ар-намысын, қадір-қасиетін және басқа да құқықтарын қорғауды қамтамасыз ететін ерікті қоғамдық қатынастар жүйесі қызықтырады.қоғамдық тыныштықты сақтау, кәсіпорындардың, мекемелердің, барлық меншік түріндегі ұйымдардың қызметі үшін қалыпты жағдай жасау.

Соңғы уақытқа дейін жол қозғалысы саласындағы әкімшілік юрисдикцияның жеке және алдын-алу мүмкіндіктері жеткіліксіз жүзеге асырылуда. Мәселен, әкімшілік қуғын-сүргіннің орасан зор көлемі, оған сәйкес келетін мемлекеттік қаражаттың, жол-патрульдік қызмет қызметкерлерінің күші мен жұмыс уақытының елеулі шығындары осы саладағы әкімшілік деликтілік деңгейінің айтарлықтай төмендеуіне әкеп соқпады. Апаттың деңгейі мен динамикасы да осыны көрсетеді. Құқық қолдану қызметін полицияның лауазымды адамдары жүзеге асырған кезде заңдылықты бұзуға, жол жүрісіне қатысушылардың субъективті құқықтарын негізсіз шектеуге әкеп соғатын қателіктер мен жаңсақтықтарға жол беріледі. Осы қызметтің сапасын жетілдіру оның тиімділігін арттырудың маңызды шарттарының бірі болып табылады.

XXI ғасырдың басында жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі Қазақстан үшін ерекше өзектілікке ие болды. Бұл проблеманы шешудің айрықша маңыздылығы Қазақстан Республикасының автомобиль тасымалдары мен Жол шаруашылығын қарқынды коммерцияландыру жүргізушілердің физикалық жай-күйін күнделікті бақылау жүйесінің қысқаруына, қозғалыс ережелерін жүйелі түрде бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершіліктің жойылуына, жол-патрульдік қызметтің өкілеттіктерінің шектелуіне, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізу рәсімдерінің күрделенуіне және т. б. себеп болды. Сонымен бірге, дамыған еуропалық мемлекеттердің тиісті параметрлерінен бірнеше есе асатын автомобильдендірудің жоғары қарқынына байланысты елдегі жол-көлік оқиғаларынан адам және материалдық шығындар деңгейі.

Сонымен бірге, қазіргі уақытта әкімшілік-құқықтық ғылымда жол қозғалысы қауіпсіздігін анықтаудың негізгі тәсілдері туралы салыстырмалы түрде тұрақты идеялар пайда болды, оның аспектілері келесідей тұжырымдалуы керек:

• ғылыми-құқықтық санат;
• құқықтық санат;
• әлеуметтік-құқықтық санат.

Жоғарыда аталған аспектілер оның ерекшелігі мен қасиеттерін көрсететін жол қозғалысы қауіпсіздігінің дербес сипаттамалары болып табылады.

Сонымен қатар, олар бір-бірімен тығыз байланысты және бір-бірін анықтайды. Сонымен, әлеуметтік-құқықтық аспект жол қауіпсіздігі туралы ғылыми-құқықтық Тұжырымдаманың қалыптасуына әсер етеді және қызмет етеді, соңғысы, өз кезегінде, оны нормативтік бекітуге арналған платформаны тікелей жасайды.

Жол қауіпсіздігін ғылыми-құқықтық категория ретінде қарастыра отырып, бұл аспект бойынша тұжырымдама қоғамдық қауіпсіздік пен жол қауіпсіздігі мәселелеріне арналған зерттеулерде кеңінен таралғанын атап өткен жөн.

Оның дамуында осы тұжырымдаманы ғылыми зерттеу бірнеше кезеңнен өтеді, олардың шекараларын келесі уақыт шеңберлерімен белгілеуге болады:

• «технократиялық» бірінші кезең (20 ғасырдың 70-жылдарына дейін) — негізінен автомобильдендіру мен жол құрылысының техникалық мәселелерін зерттеумен, «автомобиль — жол»формуласы бойынша жол қозғалысы қауіпсіздігінің проблемаларын зерттеумен сипатталады. Адам факторына, құқық бұзушылық себептеріне байланысты проблемалар; осы кезеңде ұйымдастырушылық және құқықтық аспектілер іс жүзінде зерттелмеген;

• «әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің» екінші кезеңі (20 ғасырдың 70-80 жылдары) — алдыңғыдан зерттеу объектісінің Елеулі кеңеюімен, оны зерделеудің кешенділігімен ерекшеленеді. Сонымен, жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі әлеуметтану, психология, медицина және басқа ғылымдарды қарастыру тақырыбына айналды, бұл жол қозғалысының қауіпсіздігінің мәніне жаңа көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік берді, онда жол қозғалысы жұмысының жалпы өлшемі ретінде оның әлеуметтік, экономикалық және техникалық тиімділігін қамтамасыз етуді қолдану ұсынылды;
• «тұжырымдамалаудың» үшінші кезеңі (80-жылдардың ортасынан бастап қазіргі уақытқа дейін) — басында саяси және әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар аясында жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесін мемлекеттік басқаруда оны ұйымдық-құқықтық жетілдіруге бағытталған елеулі өзгеріс болатын кезең. 1985 жылдың 1 қаңтарынан бастап жол қозғалысы ережелерін бұзу алғаш рет кодификацияланды, өйткені КСРО мен одақтас республикаларда әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстер қабылданды.

Осы мақсатта жол жүрісі қауіпсіздігі туралы тұжырымдамалық түсінік қалыптастырылды, ол «жол жүрісі қауіпсіздігі туралы» 1996 жылғы 15 шілдедегі № 29 Қазақстан Республикасының Заңында және басқа да нормативтік құқықтық актілерде нормативтік бекітуді алды, ғылыми және қоғамдық-саяси пікірталастарда берік орын алды.

Жол қозғалысы қауіпсіздігі туралы ұғымдарды салыстыру туралы кесте.

Атауы	1995 ж. Заңы	2014 ж. Заңы
Жол қозғалысы қауіпсіздігі	оған қатысушылар мен мемлекеттің жол-көлік оқиғалары мен олардың зардаптарынан қорғалу дәрежесін көрсететін жол жүрісінің жай-күйі.	оған қатысушылардың жол- көлік оқиғалары мен олардың зардаптарынан, сондай-ақ жол жүрісінің                              экологиялық жағдайға,                                   халықтың денсаулығына теріс әсерінен қорғалу дәрежесін көрсететін жол жүрісінің жай-күйі.
Жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету	жол-көлік оқиғаларының туындауын болдырмауға, олардың зардаптарының ауырлығын төмендетуге бағытталған қызмет	жол-көлік оқиғаларын, жол жүрісінің                              экологиялық жағдайға,                                   халықтың денсаулығына теріс әсерін болғызбауға,                                                  олардың зардаптарының    ауырлығын төмендетуге,               сондай-ақ

 

осындай   зардаптарды   жоюға бағытталған қызмет.

 

Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 17 сәуірдегі «Жол жүрісі туралы» Заңының қабылдануымен жол жүрісі қауіпсіздігі саласындағы ұғымдар жетілдірілді. Салыстырмалы кестеден көріп отырғанымыздай, жол қозғалысы қауіпсіздігі жаңа күзет және қорғау объектілерін, атап айтқанда, халықтың денсаулығы мен экологиялық жағдайды қамти бастады.

Көптеген елдерде (Украина, Белоруссия және т.б.) жол қозғалысы саласындағы заңдарда жол жүрісі қауіпсіздігі және оны қамтамасыз ету туралы ұғымдар мен анықтамалар көзделмеген. ВЕЦТІҢ жекелеген елдерінде(Шығыс Еуропа және Орталық Азия) бұл ұғымдар 2014 жылға дейінгі редакциядағы «жол қозғалысы туралы» ҚР Заңында көзделген анықтамаларға сәйкес келеді.

Әкімшілік-құқықтық әдебиеттерде қоғамдық қауіпсіздік саласы әдетте оларды дұрыс пайдаланбаған жағдайда жоғары қауіп көздерінің теріс қасиеттерінің көрінісімен байланысты әлеуметтік қатынастарды қамтиды. Қоғамдық қауіпсіздік саласына: адамдардың жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қағидаларды; қоғамдық орындарда Құрылыс және жөндеу жұмыстарын жүргізу қағидаларын; өрт қауіпсіздігі қағидаларын; лицензиялық-рұқсат беру жүйесіне жататын заттарды пайдалану қағидаларын сақтаумен байланысты қатынастары жатады.

Бұдан бұрын айтылғандай, жол қозғалысы қауіпсіздігі саласындағы негізгі белгілердің бірі — жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделеріне қатысты туындайтын қауіп. Қауіпсіздік объектісі ретінде өмірлік мүдделер қажеттіліктер жүйесі болуы керек, оның қанағаттануы жеке тұлғаның прогрессивті дамуының болуы мен мүмкіндіктерін сенімді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, қауіп бір адамға емес, белгілі бір қоғамға қауіп төндіреді.

Осылайша, жол қозғалысы қауіпсіздігінің алғашқы белгісі ретінде қоғамдық қатынастардың адамдардың өліміне немесе әртүрлі ауырлықтағы дене жарақаттарына, көлік құралдарына, жолдарға, құрылыстарға, жүктерге зиян келтіруі немесе басқа да материалдық зиян келтіруі мүмкін жол-көлік оқиғаларының пайда болу қаупімен байланысты қауіптен қорғалуының жай- күйі мен сипатын бөліп көрсету керек.

Жол қозғалысы қауіпсіздігінің екінші белгісі — қоғамдық қатынастардың пайда болу орны-адам өмірінің экономикалық саласы. Экономикада әлеуметтік қатынастар мемлекеттік мүдде көрінетін мемлекеттік-басқарушылық қызметпен тікелей байланысты. Мемлекеттік мүдде-бұл мемлекеттің және жалпы заңның негізгі категорияларының бірі. Мемлекеттік және мемлекеттік билік феноменімен байланысты барлық әлеуметтік құбылыстарды түсіндіру, оның ішінде мемлекеттік мүдделерді құқықтық шоғырландыру, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету саласында оларды жүзеге асырудың ұйымдастырушылық-құқықтық нысандары мен әдістері осы категорияның мазмұнын тиісті түсінуге байланысты, өйткені қоғамдық құқықтың негізгі мәселелері қоғамның негіздерін, мемлекет пен биліктің құрылымын, азаматтардың құқықтарына кепілдік беру болып табылады.. Мемлекеттік (ұлттық) мүдделер деп мемлекеттің объективті мәні бар мақсаттары мен міндеттерін тұтас деп түсінген жөн. Қазіргі заманғы мемлекеттік мүдделер арасында қауіпсіздікпен қатар халықтың әл- ауқатының өсуі, қоғамның мәдени, адамгершілік, зияткерлік прогресі және т. б. ерекшеленеді.

Қазіргі уақытта Қазақстанда авариялықтың жоғары деңгейін айқындайтын маңызды факторларға жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік басқару жүйесінің жұмыс істеу проблемалары мен кемшіліктері, республикалық, өңірлік және жергілікті деңгейлерде жол жүрісі қауіпсіздігін арттыру жөніндегі қызметті мемлекеттік саясатты іске асырудың, қаржыландырудың, ынталандырудың, реттеудің және бақылаудың тиімді тетіктерінің жеткіліксіздігі жатады.

Бүкіл әлемде көлік желісі белсенді түрде жаңғыртылуда, оның мемлекеттердің экономикасы мен әлеуметтік саласын дамытудағы, миллиондаған адамдардың күнделікті өміріндегі рөлі артып келеді. Сондықтан сапалы және заманауи жолдарды, сенімді, ыңғайлы және қауіпсіз инфрақұрылымды құру өте маңызды. Жол-көлік оқиғаларының алдын алудың жаңа, пәрменді тетіктерін әзірлеу және енгізу, жол-патрульдік полиция бөлімшелерінің, Құрылыс және жөндеу қызметтерінің жұмысын жетілдіру. Жүргізушілерді даярлауға және жаяу жүргіншілер, ең алдымен жастар арасында белсенді ағарту жұмыстарына ерекше назар аудару қажет.

Жол жүрісі мәртебесі, стратегия, оны іске асыру субъектілері, қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі шаралардың мазмұны қызметтің осы бағыты Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүдделері шеңберіне кіретінін куәландырады.

Жол қауіпсіздігін құқықтық категория ретінде зерттеу жалпы қоғамдық қауіпсіздікке тән жүйелік белгілерді, сондай-ақ салыстырмалы түрде тәуелсіз құқықтық құбылыс ретінде жол қауіпсіздігінің өзіндік ерекшелігін көрсететін қасиеттер мен қасиеттерді ескере отырып, жол қауіпсіздігін анықтауға бағытталған. Басқаша айтқанда, анықтама қоғамдық қауіпсіздікке қатысты жол қозғалысы қауіпсіздігі мәселесін шешуге және олардың мазмұндық сипаттамаларында көрсетілген осы категориялар арасындағы айырмашылықтарға негізделген. Жол жүрісі қауіпсіздігін қоғамдық қауіпсіздіктің өзге де түрлері ретінде жүзеге асыру мүмкін болмағандықтан, оны қамтамасыз ету сипаты жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ерекше мәртебесі бар адамдар орындайтын мемлекеттік функциялардың сипатына барабар болуға тиіс.

Жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз етуде жол жүрісіне барлық қатысушылардың мінез-құлқын құқықтық регламенттеудің және оларды қамтамасыз ету үшін әкімшілік мәжбүрлеу шараларын, Жол жүрісі қағидаларын,  нормалары  мен  стандарттарын  бұзғаны  үшін  тәртіптік, азаматтық, қылмыстық жауаптылықты қоса алғанда, мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қолданылатын олардың кейіннен тәртіптік мінез-құлқының маңызы зор.

Осылайша, жол қауіпсіздігіне қатысушыларға қатысты қауіпсіздік ұғымы олардың өмірге, денсаулықты қорғауға және қауіпсіз еңбек жағдайларына конституциялық құқықтарын қорғаумен байланысты. Жоғарыда айтылғандай, жол қозғалысы-бұл адамдардың аумақтық- кеңістіктік қозғалысындағы қоғамдық қажеттілікті, сондай-ақ заттардың, құралдардың және олардың еңбек өнімдерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру тәсілдерінің бірі. Әйтпесе, жүргізуші көлік қажеттілігін қанағаттандыра алмайды және қозғалысқа деген қызығушылығын жүзеге асыра алмайды. Демек, өмірлік маңызды мүдделердің қорғалу жағдайы ретінде қауіпсіздік тұжырымдамасының мазмұны жол қозғалысына қатысушының өмірі мен денсаулығын сақтауды ғана емес, оның қозғалу қажеттілігін сөзсіз жүзеге асыруға деген қызығушылығын қорғауды да қамтуы керек. Жол қозғалысының ауқымын ескере отырып, бұл қызығушылықты қорғаудың қоғамдық және мемлекеттік маңызы бар.

Бұл белгіні қолдану қауіпсіздік деңгейінің бағалау критерийлеріне өзгерістер енгізу қажеттілігін көрсетеді. Көлік құралының басқарылмайтын қозғалысына алып келетін жағдайдың туындау ықтималдығын, сондай-ақ көлік құралдары мен жаяу жүргіншілердің кеңістіктік орын ауыстыруын жүзеге асыру үшін технологиялық қажетті материалдық ресурстардың жылдамдығы, шығындарын азайту сияқты көрсеткіштерді және жол жүрісін ұйымдастыру жөніндегі шараларды жүзеге асыруға жұмсалуға тиіс ресурстарды ескеру қажет.

Тиісінше, жол қозғалысын қоғамдық қатынастар саласы ретінде реттеудің мақсаты-азайту:

• жүргізушінің оны бақылауды жоғалтуы салдарынан механикалық көлік құралдары қозғалысының тұрақтылығы мен дербестігінің бұзылу ықтималдығы;
• адамдар мен жүктерді тасымалдау кезінде уақыт пен материалдық ресурстардың шығындары.

Құқықтық реттеудің, жол қозғалысының тәртібінің арқасында әлеуметтік тәртіптің барлық белгілері тән, бірақ әлеуметтік қажеттіліктің сипаттамасынан туындайтын нақты көріністе, қоғамдық қатынастардың осы жиынтығының пайда болуы мен дамуын, оны қанағаттандыру әдісін анықтайды. Жол қозғалысы тәртібін белгілеу және қолдау құқықтық реттеудің әртүрлі әдістерін қолдануды көздейді, олардың ішіндегі ең бастысы-әкімшілік-құқықтық әдіс.

Мұнда әкімшілік әсер ету жүзеге асырылады:

• қозғалыстың кейінгі шарттары туралы хабарлайтын сигналдар жүйесімен;
• белгілі бір жылдамдықпен жүруді және маневрлерді орындауды оң міндеттеуге немесе тыйым салуға арналған арнайы нұсқамалар арқылы олардың шешімдерін және әртүрлі жол-көлік жағдайларын құқықтық регламенттеумен жүзеге асырылады.

Мұндай жағдайда құқық қорғау жүйесін жетілдіру қажеттілігі айқын болады, оның негізін құрайтын нормалар әкімшілік мәжбүрлеу шаралары жүйесін реттейді. Ол құқықтық қатынастар субъектілеріне олар белгіленген міндеттерді орындамаған немесе берілген құқықтарды тиісінше пайдаланбаған жағдайда қолданылады. Алайда, жасалған құқық бұзушылықпен байланысты емес әкімшілік-алдын алу мәжбүрлеу шаралары бар (мысалы, заттар мен құжаттарды қарау). Мұндай шараларды әкімшілік жауапкершілікке емес, қауіпсіздік шараларына жатқызу керек сияқты, өйткені олардың мақсаты — заңдылықты сақтау, құқық бұзушылықтардың алдын алу.

Осылайша, әкімшілік-құқықтық тұрғыдан алғанда жол қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз ету оны құрайтын қоғамдық қатынастардың пайда болу, даму және қорғау тәртібін реттейтін нормаларды іске асыруға бағытталған шаралар кешені болуы керек.

Жол қозғалысы қауіпсіздігі әлеуметтік-құқықтық категория ретінде жол қозғалысы процесін белгілі бір әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, онда адам негізгі компонент, оның негізгі қатысушысы бола отырып, жүргізуші, жаяу жүргінші немесе жолаушы ретінде әрекет етеді. Сонымен қатар, әлеуметтік құбылыс материалдық тәртіптің құрамдас бөліктерін — көлік құралдары мен жолдарды қамтиды, олардың әлеуметтік мәні адамдар мен олардың игілігі үшін қызмет ететін қажеттіліктерді қанағаттандыратын қоғамдық қатынастар жиынтығында жатыр.

2.  Қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы сервистік моделін еңгізудің негіздері мен ерекшеліктері

Жол қозғалысының қауіпсіздігін заманауи форматта жаңа деңгейде қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін заңдар қабылданды. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі Қазақстан аумағында төрт жылдан астам уақыт бойы қолданылып келеді және құқық қолдану практикасы көрсетіп отырғандай, біздің қоғамымыздың қазіргі заманғы болмысына әрдайым сай келе бермейді. 2014 жылдан бастап мемлекеттік басқару саласындағы, атап айтқанда, жол жүрісі саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін жаңа заң күшіне енді. «Жол жүрісі туралы» ҚР Заңы Қазақстан Республикасында жол жүрісінің жұмыс істеуінің және оның қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негіздері мен жалпы шарттарын белгілейді.

Қазақстан Республикасы көлігінің экономикалық және ұйымдастырушылық қызметінің құқықтық негіздері «Қазақстан Республикасындағы көлік туралы»Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 21 қыркүйектегі N 156 Заңында қамтылған. Осы Заңның 5-бабында «көлік қызметін мемлекеттік реттеу құқықтық қамтамасыз ету, лицензиялау, техникалық реттеу, салық салу, кредит беру, қаржыландыру және баға белгілеу, инвестициялық, бірыңғай Әлеуметтік және ғылыми-техникалық саясатты жүзеге асыру, көлік кәсіпорындарының Қазақстан Республикасының заңнамасын орындауын бақылау және қадағалау арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік органдардың көлік кәсіпорындарының шаруашылық қызметіне араласуға, сондай-ақ көлік кәсіпорындарының пайдалану персоналын басқа жұмыстарға тартуға құқығы жоқ.

Әрине, жол қауіпсіздігіне автомобиль жолдарының жағдайы мен сапасы үлкен әсер етеді. Қазақстан Республикасында автомобиль жолдарын Мемлекеттік басқарудың, оларды салудың, пайдаланудың және мемлекет пен автомобиль жолдарын пайдаланушылардың мүдделері үшін ДАМЫТУДЫҢ құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негіздері «автомобиль жолдары туралы»Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17 шілдедегі N 245 Заңында бекітілген.

«Автомобиль жолдары туралы» ҚР Заңының 25-бабы негізінде жол қозғалысына қатысушылардың автомобиль жолдарын пайдалануды бұзғаны үшін заңды жауапкершілігі қарастырылған. Жол жабынын, жер төсемін, көпірлерді, жол өткізгіштерді, су бұру құрылыстарын, автопавильондарды, жол белгілерін, жол бойындағы екпелерді, қорғау құрылғыларын және автомобиль жолдарын жайластырудың басқа да элементтерін бүлдірген, сондай-ақ автомобиль жолдарын пайдалану ережелерін бұзған автомобиль жолдарын пайдаланушылар Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес жауаптылықта болады. Пайдаланушылардың автомобиль жолдары мен жол құрылыстарына келтірген залалын олар Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен өтейді. Автомобиль жолдарын жобалау, салу, күтіп-ұстау, жөндеу, реконструкциялау және пайдалану процесінде жол органымен туындайтын даулар Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен қаралады. Автокөлік құралын пайдаланушы ақылы автомобиль жолдарымен (жол учаскелерімен) жүріп өткені үшін ақы төлемеген жағдайда берешек автокөлік құралының иесінен өндіріп алынады.

Жол қозғалысы қауіпсіздігі саласындағы саясатты анықтауда бағдарламалық құжаттар үлкен рөл атқарды. 2000 жылғы 17 сәуірде ҚР Үкіметі алғаш рет жолаушылар мен жүктерді тасымалдау қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік жүйені жетілдіру тұжырымдамасын қабылдады.

Осы тұжырымдаманы іске асыру үшін 2000 жылғы 30 желтоқсанда жолаушылар мен жүктерді тасымалдау қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік жүйені жетілдіру бағдарламасы бекітілді. Бағдарламаның мақсаты тасымалдау қауіпсіздігінің мемлекеттік жүйесін және азаматтардың өмірін, денсаулығы мен мүлкін, олардың заңды құқықтарының кепілдіктерін қорғауға, көліктің барлық түрлерінде қауіпсіз жүру жағдайларына және қоршаған ортаны қорғауға бағытталған мемлекеттік саясатты қалыптастыруға бағытталған.

Бағдарлама бес жылға есептелген. Ол кезде көлік инфрақұрылымының жай-күйі сыни деңгейде болған. Көлік құралдарының едәуір бөлігі нормативтік мерзімнен тыс пайдаланылды, ал екінші бөлігі осы мерзімге жақындады. Соның салдарынан көлік және жол қозғалысы жұмысының қауіпсіздігі бойынша жағдай едәуір нашарлады.

Айта кету керек, елде автомобильдендірудің үлкен өсуі байқалады. Қазақстан аумағында шамамен 5 млн. механикалық көлік құралдары тіркелген. Тек соңғы он жылда өсім 3 есеге жуық болды. Мұндай жағдай жол қозғалысы қауіпсіздігі саласындағы әкімшілік деликтіліктің өсуіне әсер етті.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2015 жылғы 20 мамырдағы бағдарламасында 100 нақты қадам-Ұлт Жоспарының 58 – қадамы шеңберінде жол-көлік инфрақұрылымын ұстау және дамыту бойынша бірыңғай оператор құру үшін стратегиялық (зәкірлік) инвесторлар тарту көзделген. Ұлт жоспарының 65-қадамын орындау Қазақстанның халықаралық көлік- коммуникация ағындарына кірігуін көздейді. Азиядан Еуропаға жүктердің кедергісіз транзитін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін «Еуразиялық трансқұрлықтық дәліз» ультимодальды көлік дәлізін құру жөніндегі жобаны іске қосу.

Біріншіден, халық санының және урбандалу деңгейінің өсуі қалалық инфрақұрылымның озыңқы дамуын талап етеді.

Екіншіден, экономика мен экономикалық байланыстардың өсуі, бизнестің жоғары көліктік және әкімшілік шығындары, сондай-ақ жаңа қалыптасып келе жатқан өңірлік нарықтар елдің инфрақұрылымдық мүмкіндіктерін арттыруды және Көлік қызметтерінің жаңа деңгейін ұсынуды айқындап береді.

Үшіншіден, Азия-Еуропа бағыты бойынша өсіп келе жатқан жүк айналымы мен елдің транзиттік әлеуеті Қазақстанның халықаралық көлік- коммуникация легіне одан әрі интеграциялануын негіздейді. Сонымен қатар, 2010 жылы бүкіл әлем елдерінің үкіметтері жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі іс-қимылдардың онжылдығын жариялады. Онжылдықтың мақсаты (2011-2020 жж.) — ЖКО нәтижесінде өлімнің болжамды деңгейін тұрақтандыру, содан кейін қысқарту, бұл он жылдық кезеңде бес миллион адамның өмірін сақтап қалуға мүмкіндік береді. Жолдардағы өлім-жітімді азайту жөніндегі шараларды қабылдауға жәрдемдесу және онжылдықтың мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 2011-2020 жылдардағы Жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі іс-қимылдардың онжылдығын жүзеге асырудың Жаһандық жоспарын дайындады.

Қазақстан Республикасында жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі іс-қимылдардың онжылдығының жаһандық іс-шаралар жоспарын іске асыру мақсатында (03.05.2011 жылғы №255 бұйрықпен) жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жарақаттанудың алдын алу жөніндегі іс- қимылдардың 2011-2020 жылдарға арналған онжылдығын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың Ұлттық жоспары бекітілді [10].

.Жол құқық бұзушылықтары үшін жауапкершілікті көздейтін ҚР ӘҚБтК-нің 30-тарауы жол жүрісі саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың бұрынғыға қарағанда едәуір көп санын біріктіретін 45-ке жуық баптан тұрады. Қоғамдық қатынастардың зерттелетін саласына қатысты заң жобаларын зерттей отырып, кодификацияланған әкімшілік заңнама нормаларының қазіргі саны өзгеруі мүмкін деген қорытынды жасауға болады.

Айта кету керек, Қазақ КСР-нің Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің қолданылу кезеңінде жол қозғалысы ережелерін бұзуды көздейтін осы Кодекстің 11-тарауы бір ғана баппен толықтырылды. Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 2 шілдедегі Заңымен.КСР-і «жол қозғалысының қауіпсіздігіне қатер төндіретін қарау құдықтарын, жерасты коммуникацияларын күтіп-ұстау ережелерін бұзу» деген 145-1-баппен толықтырылды, ол осы уақытқа дейін өз күшін сақтап келді (ҚР ӘҚБК 632- бабы).

Қазіргі уақытта әкімшілік жауапкершілікке жататындар:

• мотоциклдер мен өзге де көлік құралдары жүргізушілерінің қалаларда және басқа да елді мекендерде топтық жүріп-тұруға қатысуы;
• Автомобиль көлігінде жүктердің сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі қағидаларды бұзу;
• көлік құралдарын, машиналарды не механизмдерді өз бетінше пайдалануға тыйым салынады;
• мемлекеттік автомобильдерді гараждардан және осы мақсаттар үшін арнайы бөлінген күзетілетін тұрақтардан тыс жерде немесе жүргізушілерде үйде сақтауға тыйым салатын көлік құралдарын сақтау тәртібін бұзу;
• мемлекеттік көлік құралдарын жеке мақсаттарда пайдалану қағидаттарына негізделеді.

Жоғарыда аталған құқық бұзушылықтар құрамын қылмыстық сипаттан арылту мемлекеттің нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты және нарықтық экономика жағдайында бұл құқық бұзушылықтар азаматтық құқықтық қатынастар мен тәртіптік практика саласына өтті.

2001 жылғы 30 қаңтарда қабылданған (2015 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданыста болған) әкімшілік құқық бұзушылық туралы ҚР Кодексі жол қозғалысы ережелерін бұзудың 27-тарауын көздеді және бастапқы нұсқада жол жүрісі қауіпсіздігі саласына қатысты 26 бап көзделген. 2015 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданыста болған ҚР ӘҚБК 27-тарауының түпкілікті редакциясы жол жүрісі қағидаларын бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылықты көздейтін тағы 25 баптармен толықтырылды .

Әкімшілік құқық бұзушылықтардың жаңа құрамдары пайда болды. Мысалы, 21 ғасырдың басынан бастап адамдар ұялы телефондарды, соның ішінде көлік құралдарын басқару кезінде үнемі қолдана бастады. Көптеген елдердің заң шығарушылары ұялы телефонмен сөйлескен кезде жүргізушінің назарының бір бөлігі қозғалыс жағдайынан ауысады, яғни алаңдаушылықтың белгілі бір элементі бар деген қорытындыға келді. Адам телефонмен сөйлеседі, сондықтан оның ойлары басқа бағытқа бағытталған, сондықтан шоғырлану белгілі бір дәрежеде әлсірейді. Ия, және бір қол бос емес. Мұндай жағдайларда жол деликтілігі мен жол-көлік құқық бұзушылықтарының пайда болу ықтималдығы бірнеше есе артады.

Жол қозғалысы саласындағы құқық бұзушылықтардың ерекшелігі, қоғамдық қатынастарға зиян негізінен жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзған кезде, яғни жоғары қауіптілік көздері кезінде келтірілуі болып табылады. Аталған құқық бұзушылықтарды ҚР ӘҚБтК жеке тарауына бөлу олардың рулық объектісінің бірлігімен шартталған.

Жол қозғалысы саласындағы қоғамдық қатынастар көптеген нормативтік құқықтық актілермен реттеледі: ҚР Заңдарымен, ҚР Үкіметінің қаулыларымен, түрлі стандарттарды, ережелерді, нұсқаулықтарды, регламенттерді және т.б. бекітетін уәкілетті органдардың бұйрықтарымен.

Жол жүрісі саласындағы құқық бұзушылық объектісін сипаттау үшін жол жүрісі қағидаларын, Көлік құралдарын пайдаланудың белгіленген тәртібін бұзғаны үшін жауапкершілікті көздейтін әкімшілік-құқықтық нормалармен реттелетін және қорғалатын нақты қатынастарды айқындау қажет. Осы нормаларды талдау олардың автомобиль көлігінің қалыпты, ырғақты және нақты жұмысын қамтамасыз ететін жол қозғалысы тәртібін қатаң сақтауға бағытталғандығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді, бұл жол қозғалысына қатысушылардың барлығының қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Жол қозғалысы қауіпсіздігі және көлік құралдарын пайдаланудың белгіленген тәртібі Жол құқық бұзушылықтарына қол сұғу объектісі болып табылады. Құқық бұзушылық объектісі ретінде қаралатын жол жүрісі қауіпсіздігі тұтастай алғанда адамдардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін, материалдық құндылықтардың сақталуын, автокөлік құралдарының авариясыз жұмысын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар жиынтығын білдіреді.

Жол қозғалысына қатысушылар жасаған құқық бұзушылықтардың қоғамдық зияндылығы, бір жағынан, олар адамдардың өмірі мен денсаулығына зиян келтіру қаупін тудыратындығынан, екінші жағынан, материалдық зиян келтіруі мүмкін. Қол сұғушылықтың тікелей объектісі ретінде көлік құралдарын тіркеудің белгіленген тәртібінің сақталуын, автомотокөлік пен оның тіркемелерін мемлекеттік техникалық байқаудан өткізуді, темір жол өтпелері мен жаяу жүргіншілер өтпелерінің, қоғамдық көлік аялдамаларының және т. б. қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарды қарау керек.

Жол жүрісі саласындағы әкімшілік құқық бұзушылық құрамының объективті жағын кінәлі адамның жол жүрісі, Көлік құралдарын пайдалану қағидаларын, жолдарды жөндеу мен күтіп-ұстаудың, теміржол өтпелерін пайдаланудың техникалық қағидаларын бұзумен байланысты құқыққа қарсы әрекеттері құрайды.

Жол құқық бұзушылықтарының құрамы негізінен ресми болып табылады. Тек жекелеген жағдайларда (мысалы, жәбірленушінің денсаулығына немесе оның мүлкіне жеңіл зиян келтіру) жол-жөнекей құқық бұзушылық құрамының объективті жағы іс-әрекеттің зиянды салдарының болуын және оның және көрсетілген салдардың арасындағы себепті байланыстың болуын болжайды.

Жол құқық бұзушылықтары іс-әрекет (көлік құралын мас күйінде басқару), сондай-ақ әрекетсіздік (жол белгілерімен немесе жолдың жүру бөлігіндегі таңбалармен ұйғарылған талаптарды сақтамау, арнайы жарық немесе дыбыс сигналдары қосылған маршруттық көлік құралына немесе көлік құралына жүруде артықшылық бермеу, жаяу жүргіншілерге немесе жол жүрісінің өзге де қатысушыларына жүруде артықшылық бермеу және т.б.) арқылы жасалады.

Заң шығарушы әкімшілік жауаптылықтың басталуын көлік құралдарына қойылатын тиісті талаптардың (тіркеу және техникалық қарап- тексеру, мемлекеттік тіркеу белгілерін орнату және т.б.) сақталмауы фактісінің өзімен емес, оларды белгіленген ережелерді бұза отырып басқарумен байланыстыратынын ескерген жөн.

«Көлік құралын басқару» ұғымын заң шығарушы жүргізушілер жасаған құқық бұзушылықтардың әртүрлі құрамын құру кезінде қолданады. Көлік құралын басқару-бұл көлік құралының ішіндегі жүргізушінің (немесе өзге адамның) нәтижесінде ол бұл ретте жүріп өткен жолдың шамасына қарамастан тұрақ немесе аялдама орнынан қозғала бастаған иінтіректермен және басқару аспаптарымен осындай іс-қимылдарды жүзеге асыруы. Салонның (кабинаның) есіктерін ашу, от алдыруды қосу, қозғалтқышты іске қосу, жарықты тексеру сияқты дайындық іс-қимылдары жол құқық бұзушылықтары туралы әкімшілік заңнаманың мәні бойынша көлік құралын басқару болып табылмайды.

Көлік құралын басқару құқық бұзушылық құрамының сындарлы белгісі болып табылатын жол құқық бұзушылықтарын саралау үшін автомобильді немесе мотоциклді өзінің механикалық тартымы арқылы басқару немесе сүйретілетін көлік құралы туралы сөз болып отырғанының маңызы жоқ екенін атап өту қажет.

Әкімшілік жауапкершілікке әкеп соқтыратын жол құқық бұзушылықтары мен тиісті қылмыстардың аражігін ажыратудың өлшемі салдардың сипаты болып табылады. Жаңа кодификацияланған заңнаманың қолданылу мерзімінің аз болуына және ондағы соңғы өзгерістер мен толықтыруларға байланысты жол жүрісі қауіпсіздігі саласындағы әкімшілік және қылмыстық құқық бұзушылықтар арасындағы шектерді талдау қажеттігі туындайды. Бұл мәселелерді зерттеудің өзектілігі жол қозғалысы алдын алу субъектілерінің құқық бұзушылықтарды саралау және әкімшілік құқық бұзушылықтарды қылмыстық теріс қылықтардан және жол шаруашылығы саласындағы қылмыстардан ажырату бойынша қателіктеріне байланысты.

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінде Қазақстан Республикасының қолданыстағы Қылмыстық кодексінде бәсекелес норманың бар екендігі туралы «қылмыстық жазаланатын іс-әрекет белгілері жоқ»деген баптың диспозициясындағы сөздермен ескертетін екі ғана норма бар.

Бұл келесі нормалар:

• «жүргізушінің алкогольден, есірткіден және (немесе) уытқұмарлықтан масаң күйде көлік құралын басқаруы, сол сияқты көлік құралын жүргізуді алкогольден, есірткіден және (немесе) уытқұмарлықтан масаң күйдегі адамға беруі 608-бабының 3-бөлігі»;
• «жаяу жүргіншілердің және жол жүрісіне өзге де қатысушылардың жол жүрісі қағидаларын бұзуы»ҚР ӘҚБтК-нің 615-бабының 2-бөлігі.

Саралау белгілері ӘҚБтК-нің 608 баптың 3-ші –бөлігінде көрсетілген:

• жүргізушінің жәбірленушінің денсаулығына зиян келтіруге әкеп соққан, алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйдегі көлік құралын басқаруы;
• көлік құралдарының, жүктердің, жол құрылыстары мен өзге де құрылыстардың не өзге де мүліктің бүлінуіне әкеп соққан, жүргізушінің алкогольден, есірткіден және (немесе) уытқұмарлықтан масаң күйдегі көлік құралын басқаруы;
• жәбірленушінің денсаулығына зиян келтіруге әкеп соққан, алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйдегі адамға көлік құралын басқаруды беру;
• Көлік құралдарын, жүктерді, жол құрылыстары мен өзге де құрылыстарды не өзге де мүлікті бүлдіруге әкеп соққан, алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйдегі адамға көлік құралын басқаруды беру жатады.

Жол-көлік оқиғасын жасаған жүргізуші құқық бұзушылық орнынан кеткен жағдайда, іс жүзінде сирек емес. Мұндай әрекеттер үшін ҚР ӘҚБК 611-бабы 2-бөлігінің диспозициясында әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік көзделгеніне қарамастан, «қылмыстық жазаланатын іс-әрекет белгілері жоқ» деген сөздер жоқ, бұл біздің ойымызша құқықтық норманың кемшілігі болып табылады. Әкімшілік құқық бұзушылықтың диспозициясы құқықтың материалдық нормасы болып көрінбейді, өйткені құқық бұзушылықтың салдарын көрсетпей, жүргізушінің жол-көлік оқиғасы болған жерден кету фактісі ғана құқыққа қарсы әрекет болып табылады.