Су жиынтығының осындай салынымдармен қысуы, автомобильдік және темір жолдарды, көпірлерді, өндірістік салынмдар мен тұрғын үйлерді және т.б. жабу сияқты, оларпдың өту мүмкіндігін және су тасқыны кезінде жоғары орналасқан учаскелерде суды итеруін қалыптастыруын азайтады, ал сәйкесінше, су басу аумағының көбейуіне және материалдық залалдың өсуіне әкеп соғады. Осы мәселені шешу үшін бар су торабтарының аумақтары мен жолақтарын қарау қажет. Қазіргі уақытта республикада Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Суды қорғау аймақтары мен жолақтарын анықтау Ережесін бекіту туралы» Қаулысына сәйкес, суды қорғау аймақтар мен жолақтарының көлемі анықталды, алайда аталған әзірлемелер ескерілмейді:

Су басу аймағының шекарасы;

Бассейннің физико-географиялық жағдайы;

Бар тұрғын мекендер мен олардың инфрақұрылғылары.

КӨКТЕМГІ ТАСҚЫНЫНЫҢ ТУЫНДАУЫН АЛДЫН АЛУ

Көктемгі тасқынның алдын алу іс-шарасы жедел (шұғыл) және техникалық (ескертулік) болуы мүмкін. Жедел іс-шараларға су тасқынының максималды деңгейін уақытында жоспарлау, қауіпті деңгей туралы уақытында хабарлау, тұрғындарды және материалдық құндылықтарды және т.б. эвакуациялауын ұйымдастыру жатады. Су тасқынының салдарынан және жарақаттайтын фактірлерінен қорғауды ұйымдастырудың негізгі жағдайы жоспалау болып табылады. Жоспарлау үшін гидрологиялық жоспарды пайдаланады – су тасқынының көлемін, дамуын және сипатын ғылыми негізде айтады. Жоспарлауда күтілген режимнің қанда да бір элементін уақытын жәнешамасын, мәселен, өзеннің қатуы немесе ашылуы, су басудың максималды түрде күтілуі, су деңгейінің биіктігінің тұруын, мұз кептелісінің болу мүмкіндігін және т.б. көрсетеді. Жоспарлау қысқа мерзімді – 10-12 тәуілікке және ұзақ мерзімді – 2-3 айға және одан да көп уақытқа болады. Олар жүйелі болуы мүмкін (өзендер мен су қоймаларының жекелеген учаскелерінде) немесе аумақтық, құбылыстың күткен көлемдер мен мерзімдері туралы мазмұнды аумағы бойынша жалпыланған мәлімет. Гидрологиялық құбылыстың мониторигі мен жоспарлауын ұйымдастыруды өткізу және ұйымдастыру тәртібі көрсетіледі. Жедел шаралар су тасқынан қорғау мәселесін толық шешеді және техникалық шаралармен кешенді жүзеге асырады. Техникалық шаралардың ескерту сипаты бар және оларды орындау үшін едәуір материалдық және қаржылық ресурстардың шығынымен арнай инженерлік салынымдарды алдын ала салу қажет. Техникалық іс-шаралар кешенінде қорғауды белсенді және белсенді емес әдісі бөледі. Белсенді іс-шараларға жатады:

• өзен өзегіндегі ағымды реттеу;
• су тасқыны суының шығуы;
• су жиналатын орындарда ағым үстін реттеу;
• өзен мұзының үстін алдын ала бұзылуы;
• су тасқынынмен күресудің негізгі бағыты ағымды уақытпен бөлу жолымен өзенде судың максималды шығынын азайуы. Бұл үшін су торабтары, бассейндер арасында және өзен бассейнінің арасында максималды ағымын бөлу жүзеге асырылдады.

Су тораптарының көмегімен су басу ағымын реттеу орташа және ірі өзендер үшін қолданады. Осымен, су басудан тұрғындарды қорғау деңгейін арттыру мақсатында, 2011 жылы Қызылорада және Оңтүстік-Қазақстан областарында Сырдария өзенінде су тасқынына қарсы Көксарай контррегуляторпайдалануға енгізілді. Нәтижесінде 71 тұрғын мекен-жайдың, тұрғындардың жалпы саны 416 мың адаммен жыл сайынғы су басу қауіпін есептен алынды.

Су басу жиынтығының екі түрі бар: реттейтін типті су торабы және су тасқыны айдауын автоматы түрде ұстау су торабы. Реттейтін типті су торабтарында бекіткіштер бар, су тасқұықының деңгейі қауіпті деңгейге жеткенде, олар жабылады, ал су тасқыны аяқталғанда олар қайтадан ашылады. Су торабының шығар жерінде тасқынды автоматы түрде ұстау үшін су айдайтын құрылғылар оранласады, олар қажетті суды өткізіп, артығын өткізбейді. Тасқыны кезінде осындай су тораптарының шығуы тұрақты, ал қалған уақытта ол аз және су айдауына байланысты.

Су тасқынының суын шығару арналарға тасқын суын айдау жолымен жүзеге асырады. Тасқын суның шығуы айналым арналарына тасқын су лақтыру жолымен жүзеге асырылады. Еріген сулар мен жаңбыр суын алу үшін тоғандардың, қалқама кедергінің және басқа да сыйымдылық сайларының, балкалар мен жыралардың құрылығылары белгілі әсерін береді. Белсенді іс- шараларға жатады:

• аумақ үстін жасанды көтеру;
• үгу дамбаларының құрылғысы;
• жер асты және үсті суының ағымы мен шығуын реттеу;
• дренажды жүйе және жекелеген дренаждар;
• кіші өзендердің өзегі мен ағысын ретту;
• өзекті тіктету және тереңдету, оларды тазалау, коллекторға қорытындылау;
• «жоғары кіру» гидравикалық байланысты қамтамасыз ету үшін, дренажды кесінділердің және төмен жататын жазықтықтан су асты сулармен техногенді горизонтының құрылғысы, жеңілдетуге жақсы жағдай жасайды; агролесомелиорациялау.

Су басудан және толудан жүйелерді, объектілерді, салынымдарды және су басудан инженерлік қорғау шараларын тиісті талаптарға сәйкес жоспарлау керек.

Жоспарлау кезінде аумақтарды тану керек:

Су басу – жер асты деңгейінен кебудің жоспарлаған нормасынан көп; Потенциалды  суға  бататын  –  су  бекіткішінің  биік  жатуымен, литологиялық құрылысы және рельефі бар, инфильтрациланған су жиналуына сәйкес келетін, су тасығыш коммуникацияның ағуы мен жауынының аз фильтрланған топырақтың жиналған жуандығы;

Суға батпайтын (көп жылдың болашақта), жер асты судың жеткілікті фронты кезінде фильтрланған жуандықты тиісті жеткілікті күштің қосылуы;

Тасқынмен суға бататын (уақытша су басу) және су тораптарымен (ұдайы суға бату);

Суға батуға расталмағандар.

Суға батқан аумақтарды қорғау үшін, дреаждарды пайдаланудың мақсаттылығын қарастыру қажет, оның ішінде аумақтың арттыруына сәйкескелу санында (жабайы рельефтің пайда болуы). Потенциялды-суға бататынаумақтар үшін, алдын алу іс-шаралары ретінде инженерлік қорғауды қарастыру керек, оларға жатады: Аумақтың инженерлік дайындығы – рельефті ұйымдастыру, су шығару жолымен және уақытша және ұдайы су ағу құрылғыларымен;

Инженерлік қорғаудың локалдық құралы – пласты, қабырға жанындағы және дөңгелек дренаждар, сондай-ақ ғимарат фундаменттері мен салынымдарынан барражды эфекктің алдын алу; шатырдан аққан жаңбыр және реіген судың ағуын ұйымдастыру:

Су ағатын коммуникациядан сұйықтықпен ыдыстардан ағыстардың алдын алу – ықпал ететін дренаждар және басқада арнайы іс-шаралар. Уақытша және ұдайы су басудан аумақты қорғау үшін үгіту дамбасын немесе аумақтың үстін жасанды түрде көтеруін қолдану керек.

Су басу салдарынан аумақты көтеру кезінде оның жобалы белгісі жер асты суының көтерілу жобасын және дренажды жүйесі жұмысының тиімділігін, ашық су қоймаларының және су арықтарының реттелуін ескере отырып, талап етілетін кептірілу нормасын қамтамасыз ету қажет. Онда гидрогеологиялық есептер бойынша дренаж параметрінің тірлі есебі мен аумақ белгілері кезінде дренажды жүйенің тиімді жұмысын анықтау қажет.

Су басыдан және толудан аумақты кешенді қорғау кезінде, су басу жағдайы бойынша су басудан қорғау талабынан жоғары белгі тағайындау қажет, кең террассалармен немесе кереге жолақтарымен негізгі аумақтарды қорғап, жақын жатқан жолақты көтеру мақсатты.

Көтерілген аумақты дренаждау және себу негізі болу керек: ағып кету және инфильтрация салдарынан топырақтың жоғарғы бетіне жер асты суының пайда болуын ескерту; өзен суларының тасуынан және сырт жақтан аумақты қорғау; жақын жатқан жер асты суын азайтуды қамтамасыз ету.

Репсубликада экономика мен өмірді қамтамасыз ету объектілерінің тұрғындарын инженерлік қорғау, «су басу және толу аймақтарын инженерлік қорғау» 02.03.10-2002 ҚР СНжП сәйкес жүзеге асырылады.

Су басыден аумақты инженерлік қорғаудың осы нормасына сәйкес жүзеге асырылады:

• өзен, су торабы және басқа да су объектілерінің жағынан аумақты үгіту;
• су баспайтын жоспарлы белгілерге дейін аумақ рельефін жасанды көтеру;
• су басқан, уақытша су басқан, кептірілген аумақтардың және төмендетіліп бұзылған жерлердің дренажды және әкелінген суды шығарумен аккумуляцилау, реттеу.

Су басудан инженерлік қорғаудың құрамына кіруі мүмкін: үгіту дамбасы, дренежды және су лақтыратын жүйе, таулы су лақтыратын арналар, тез ағулар және аусулар, өткізгіш құбырлар меннасосты станциялар. Қорғалатын аумақтың табиғи және гидрогеологиялық жағдайынан инженерлік қорғау жүйесі жоғарыда көрсетілген салынымдардың бірнешеуін немесе жеке біреуін енгізуі мүмкін. Су басқан аумақыт қорғау кезінде екі үгу түрін пайдалану керек: жалпы және участкелер бойынша. Аумақты жалпы үгу қорғалатын аумақта су ағымының жоқтығында немесе оның ағымы өткізгііш арналары, өткізгіш құбырлары немесе насосты станция арқылы су торабына немесе өзенге ауыстырылған жағдайда. Участік бойынша үгу үлкен өзендермен қиылысатын аумақты қорғау үшін немесе тұрып қалудың түрлі түрінен жекелеген аумақты қорғау үшін оларды айдау экономикаға мақсатты қолдану керек.