ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДА ХАЛЫҚТЫ ЕМДЕУ ЖӘНЕ ЭВАКУАЦИЯЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ-3

Жараның басты белгілері – аурады, жара шеттерінің айырылуы және сыртқы қан кету.

Жаралар беткі, терінің тұтастығы ғана бұзылатын және терең, терең жатқан түзілімдердің бұзылуымен – тері асты-май жасұнықтың, бұлшықеттің, сүйектердің, буындар мен ішкі ағзалардың бұзылуымен сүйемелденетін болып бөлінеді.

Терінің толық зақымдалмауы терінің сыдырылуы деп аталады.

Жаралану нәтижесінде пайда болған, араның қабырғасы мен түбімен шектелген, тіндегі кеңістік жара қуысы деп аталады. Жара қуысының өлшемдері жаралайтын заттың мөлшері мен пішініне, тін- ге өтіп кету тереңдігіне, сонымен қатар тіннің зақымдану аймағында тартыну қабілетінің дәрежесіне байланысты. Жараны сыртқы орта- мен және терең жатқан түзілімдермен қосатын жара қуысының бөлі- гі жара каналы деп аталады.

Каналы құрсақ, плевралды және басқа қуыстарға өтетін жаралар ойық жара деп аталады.

Жара қуысы бос кеңістік болып келмейді. Оның ішінде әрқашан ұйылған қан, зақымдалған тіннің қалдықтары, ал жеке жағдайлар- да – бөтен заттар болады (киімнің үзінділері, топырақтың, ағаштың бөлшектері, металл заттар және өзг.).

Жаралардың түрлері. Жаралар жаралану аймағындағы ана- томиялық бұзылыстардың ерекшеліктеріне байланысты түрлерге бөлінеді. Жаралардың келесі түрлері болады: шаншылған, кесілген, шабылған, соғылған, жаншылған, жыртылған, тістелген, атылған және аралас.

Шаншылған жаралар үшкір жіңішке заттармен жасалады (шеге- мен, бізбен, сыммен, тігін инемен, балытың сүйегімен және басқ.). Олар кішкентай, кей кезде нүкте өлшемімен және жіңішке, ұзын жара каналымен ерекшеленеді. Шаншылған жараның түбінде ірі қан тамыры зақымдалуы, бұл ретте жара каналы тар болғандықтан қатты қанау болмауы да мүмкін, ал қан тереңдікте ауқымды гемато- маны қалыптастырып жиналуы мүмкін. Іштің немесе кеуденің шан- шылған жаралары жиі ойық болып келеді және ішкі органдарының зақымнауымен сүйеменлденуі мүмкін.

Кесілген жаралар өте жіңішке заттың сырғанау қозғалысынан пайда болады (пышақтың, ұстараның жүзімен, шының шетімен және басқ.). Олар тереңдіктен көрі ұзындығы басып болатынымен және тегіс шеттерімен сипатталады. Қабырғаларының және жара қуысы түбінің тіндері тішілікке икемді, некроз учаскелері жоқ және орташа қансырайды. Жара қуысының тереңдігі шамалы болса, жа- раның қуысы шаншылған-кесілген деп аталады.

Шабылған жаралар ауыр өткір заттардың соққысынан пайда болады – балтамен, күрекпен, орақпен және басқ.. Терімен және тері астындағы май қабатымен қатар көптеген жағдайларда иерең жатқан анатомиялық түзілімдер де – ұлшықеттер, сүйектер, буындард да зақымдалады. Шабылған жаралар әр қашан үңірейді, қан қатты ағады, шеттері тегіс болады.

Жаншылған жаралар теріні ғана емес, астында жатқан тіндердің де механикалық беріктігінен асатын доғал затпен қатты соққан кез- де пайда болады. Тіндердің зақымдануы оларды езу және үзу ме- ханизмі бойынша, олардың тіршілік әрекетінің жоғалуымен және ауқымды некроздың туындауымен өтеді.

Соғылған жаралар – доғал затпен соққан немесе доғал затқа құлаған кездее пайда болады. Соғылған заттардың пішіні әрқашан дұрыс емес, шеттері тегіс емес, кетіктелген, қанмен толған және алғашқы некроз учаскелерін қамтиды. Жараның пайда болуымен бір уақытта айналадағы терінің және терең жатқан тіндердің және олардың қан тамырларының зақымдалуы болады. Қан тамырлары тромбталады, соғылған тіндердің тіршілік әрекеті бұзылады, бұл ке- лесіде тері шетіндегі және жараның ішіндегі қайталама некроздың туындауына әкеледі.

Жыртылған жаралар әртүрлі механизмдердің, трансмиссиялар- дың, жол-көлік апаты кезінде қозғалып жатқан бөліктеріне тиген тіндердің қатты созылу салдарынан пайда болады. Олар шеттерінің дұрыс емес, қиықты пішінімен, терінің тері астындағы-май жасұ- нықпен бірге тіннің ауқымды ақауын қалыптастырып үзілуімен си- патталады. Соңғылары топырақпен, майлау заттарымен және басқ. кірленуі мүмкін. Тіннің ауқымды қиықты толық және жартылай то- лық бөлігі бар жыртылған жаралар скальпельденген деп аталады.

Тістелген жараларең алдымен жануарменадамныңауызқуысын- дағы әртүрлі вируленттік микробтардың көп мөлшері салдарынан алғашқы инфекция жұқтырудың жоғары дәрежесімен сипатталады. Сондықтан тістелген жаралар нашар жазылады, іріңдеуге бейімді. Жануардың тістеуінен ең ауыр асқынуы құтыру ауруы болып табы- лады – жабайы жануарлардың арасында тараған вирустық инфек- ция. Үй жануарлары (мысықтар, иттер және басқ.) тістеген кезде соңғылары тістеу кезінде немесе құтыру вирусы жұққан жануар- дың сілекейі адамның жарасына тиген кезде, ол аурудың тасымал- дауышы болады. Бұл жағдайларда антирабикалық сарысуды енгізу қажет. Терінің және терең жатқан тіндердің адам тістеген кездегі си- патты зақымдар сот-медициналық сараптама үшін маңызы бар жеке ерекшеліктермен ерекшеленеді.

Атқан жаралар атқыш құралдардың снарядтарымен (оқ, дробь) немесе жарылыс әсері бар оқ-дәрілермен (снарядтардың, миналар- дың, бомбалардың, гранаттардың, қолдан жасалған жарылыс құрал- дардың және басқ. сынықтары) жасалады. Оқпен жаралау өтпелі, кіру мен шығу жара тесігінің қалыптасуымен немесе «соқыр», кіру жарасы ғана бар, ал оқ тіннің тереңдігінде қалып қойған кезде бо- луы мүмкін. Оско¬лочные ранения в большинстве случаев являются «слепыми». Оқ жараларының пішіндері домалақ, жарқыншақ жаралар тегіс емес қиыр шеттерімен сипатталады.

Атқан жаралардың ерекшелігі жара тесігінің кішкентай өлшемі мен жара қуысының зақымдалған тіндерінің үлкен шамасы арасын- дағы сәйкессіздік болып табылады. Қуыс әдетте ұйған қанға, әдетте- гі жасушалы құрылымын жоғалтқан өлген тіндерге толы болады (тін детриті). Оның ішінде сүйек сынықтары, киім үзіндісі және басқа бөтен заттар болуы мүмкін.

Жара қуысының айналасында тіндердің травматикалық некрозы- ның аймағы орналасқан.

Оқ ату снарядының жылдамдығы мен оның кинетикалық энерги- ясы жоғары болған сайын, тіндердің бұзылуы ауқымдырақ болады.

Аралас жараларжаралардыңбірнешетүрінің белгілерін қамтиды. Жараның жазылуы. Барлық әртүрлі жаралар іріңдеп немесе іріңдемей жазылады. Бірінші түрі – алғашқы тартумен жазу, екінші

– екінші тартумен жазу.

Алғашқы тартумен жазу тек қана кесілген тіршілік қабілеті бар және шеттері қанмен жақсы қамтамасыз етіліп жатқан және шан- шылған жараларда болуы мүмкін. Егер мұндай жаралар қайтада ми- кробтық кірленуден қорғалған болса, ал шеттері жақсы жабылған болса, онда жазу іріндеусіз өтуі мүмкін.

Екінші тартумен шеттері қисық, шеткі некроз учаскелері, терінің ақауы бар, сондай-ақ патогендік микробтармен ластанған жара- ларды жазады. Оларға барлық соғылған, жыртылған, жаншылған, жарқыншақ, тістелген жаралар жатады.

Екінші тартумен жазу процессі жараның қабынуы мен өзін өзі тазартудан басталады. Бұл кезенде жара қуысының қабырғасы мен түбіне тікелей жанасатын, тіндегі ұсақ қан тамырлары кеңееді. Кеңейтілген капиллярлардың жұқа қабырғалары арқылы жара қуы- сына қанның сұйық бөлігінің (экссудация), лейкоциттер мен лимфа- лардың шығуы болады.

Жараға түскен микробтар бөлетін ферменттердің әсерінен тін- нің өлген учаскелерінің жұмсаруы, ыдырауы және шеттетуі өтеді. Жара қуысының айналасында орналасқан лейкоциттер, лекоци- тарлық толқыны микробтардың жара шегінен тыс таралуына жол бермейді. Шеттетілген некротикалық учаскелер микробтардың де- нелерімен және ірің түріне айналатын лимфалармен бірге жарадан жойылады. Жараның іріңдеуі жараланудан кейін төртінші-бесінші күндері шығады және жараның өзін өзі тазартуға бағытталған ағза- ның қорғау-бейімделу реакциясы болып табылады.

Жара некротикалық тіндерден өзін өзі тазартқан сайын жара қуы- сын біртіндеп түбінен және қабырғаларынан бастап толтыратын, жас дәнекер тіннің қалыптасуы мен өсуі (түйіршіктенуі)болады.

Пісіп, түйіршіктер тығыз тыртық ұлпаға айналады. Бұл ретте оның талшықтары қысқарып, жараның шеттерін қосып, тартылады. Сонымен бірге шеттерінен жара қуысын толтырған түйіршік тінді біртіндеп жабатын эпителий өседі. Жаңа тері жжамылғысында шаш, май без бен тері бездері жоқ, ол тікелей тыртық ұлпада орналасқан және онымен тығыз дәнекерленген.

Эпителийдің өсу жылдамдығы жара шетінен 7-10 күн ішінде бар болғаны 1 – 1,5 мм құрайды. Сондықтан терінің ақауы бар кең жа- ралар баяу жазылады. Тізенің алдынғы бетіндегі, құйымшақтағы, өкшедегі жаралар ұзақ жазылады, өйткені бұл жерлерде терінің астында сүйек оррналасқан және әртүрлі себептерден қан айналымы төмен. Жаралардың тез жазылуына зардап шеккен адамның жалпы жағдайы да әсер етеді. Ауыр аурулармен ауырған, авитаминозы бар, диабетпен ауратын адамдарда жаралардың жазылу қарқыныбаяу.

Жаралардың қайталама инфекциясы түйіршіктердің ыдырауына, жас эпителийдің балқуына әкелуі және жараның жазылуын тежеу мүмкін.