БАЛУАНДАРДЫҢ ТӨЗІМДІЛІК ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Педагогикалық тұрғыдан жаттығудың тиімді әдістері туралы мәселені дұрыс шешу спорттық жетістіктерді арттыруға тікелей әсер етеді. Спорттық жаттығулар теориясында шұғыл жаттығу әсері жүктемені бір рет қолдану нәтижесінде (мысалы, бір жаттығу сабағының әсерінен) ерекшеленеді, бұл әдетте шаршау мен өнімділіктің төмендеуімен көрінеді, бір немесе бірнеше жаттығу немесе бәсекелестік жүктемелердің кешіктірілген әсері және спортшының көптеген жаттығу жүктемелеріне немесе жаттығу сабақтарына жүйелі әсер етуінің нәтижесі ретіндегі жаттығу әсері.

Жаттығудың қарқындылығы. Бұлшықет жұмысын энергиямен қамтамасыз ету сипаты жүктеменің қарқындылығына байланысты болғандықтан, оны жіктеу кезінде энергия өлшемдерін, яғни энергиямен қамтамасыз етудің аэробты және анаэробты процестерінің арақатынасын қолданған жөн. Жаттығудың қарқындылығы: а) ең жоғары — жұмыс негізінен энергиямен қамтамасыз етудің алактатты анаэробты механизмі есебінен жүзеге асырылады; б) субмаксимальды — жұмыс гликолитикалық анаэробты процестер есебінен қамтамасыз етіледі; в) үлкен — жұмыс аэробты өнімділіктің максималды деңгейінде бұлшықет қызметін аралас аэробты-анаэробты қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылады. Бұлшықет жұмысы негізінен аэробты процестер арқылы қамтамасыз етілетін жаттығулардың қарқындылығы орташа және аз болуы мүмкін.

Орташа қарқындылықта организм жалған тұрақты күйде болады, яғни анаэробты  процестер  бұлшықет  жұмысын  энергиямен  қамтамасыз  етуге қатысады; орташа қарқындылықта организм шынайы тұрақты күйде жұмыс істейді — оттегі шығыны оттегі сұранысына толық сәйкес келеді; төмен қарқындылықта дененің әртүрлі жүйелері демалғанға қарағанда жоғары деңгейде жұмыс істейді. Жаттығудың қарқындылығының жеткілікті дәл көрсеткіші-жүрек соғу жиілігі. Сонымен, максималды қарқындылық импульстің максималды жиілігіне сәйкес келеді (150-170 рет/мин). Субмаксимальды қарқындылық жаттығуы импульстің 180-200 рет/мин дейін көтерілуіне әкеледі; жүрек соғу жиілігінің жоғары қарқындылығында 170-190 рет/мин құрайды, дәл осы жұмыс режимінде минуттық қан көлемінің және оттегінің максималды деңгейіне қол жеткізіледі. Жалған тұрақты күй жүрек соғу жиілігімен сипатталады 150-160 рет/мин, ал шынайы тұрақты күй-жүрек соғу жиілігі 130- 150 рет/мин.

Жүрек соғу жиілігінің 100-130 рет/мин дейін жоғарылауымен бірге жүретін төмен қарқындылықтағы жаттығулар (әсіресе егер олар ұзақ уақыт орындалса) бұлшықеттің тамырлануына ықпал етеді, яғни олардың жалпы тамыр арнасының жоғарылауы, бұл аэробты өнімділікке оң әсер етеді.

Жаттығудың ұзақтығы оны орындау қарқындылығымен тығыз байланысты. Максималды қарқындылығы бар жаттығуларды 20 секундқа дейін орындауға болады, субмаксимальды қарқындылықпен (гликолитикалық энергиямен қамтамасыз ету кезінде) — 40 сек. 2 минутқа дейін. Аэробты энергия көздеріне байланысты орындалатын жұмыс (оттегінің тұтынылуы оттегінің сұранысына сәйкес келеді) өте ұзақ уақытқа созылуы мүмкін-бірнеше сағатқа дейін.

Демалу аралықтарының ұзақтығы-ағзаның жаттығу жүктемесіне реакциясының мөлшері мен сипатын анықтайтын факторлардың бірі. Дененің екінші жүктемеге реакциясы осы жүктеменің мөлшеріне және қайталанулар арасындағы демалу уақытына байланысты. Демалу кезінде дененің жұмысын қалпына келтіру фазалық сипатқа ие: жүктемеден кейін бірден, егер ол жеткілікті кернеулі болса, жұмыс жүктемеге қарағанда аз болады; демалу кезінде ол жоғарылайды, бастапқы деңгейге жетеді және одан да асып түседі, содан кейін өнімділік бастапқы деңгейге дейін төмендейді. Сонымен қатар, демалу кезінде қалпына келтіру процестерінің жылдамдығы тұрақты емес: жүктемеден кейін қалпына келтіру тез жүреді, содан кейін оның жылдамдығы айтарлықтай төмендейді. Дененің әртүрлі жүйелерінің функционалды қасиеттерін қалпына келтіру жылдамдығы бірдей емес, бұл оның жұмысын қамтамасыз етеді.

Демалудың табиғаты әртүрлі болуы мүмкін-толық демалудан бастап арнайы қалпына келтіру әсеріне дейін (массаж, оттегімен тыныс алу және т.б.). Тек демалу сипатын өзгерту арқылы сіз бірдей жүктемені аэробты немесе анаэробты ете аласыз. Сонымен, егер демалу кезеңінде жүрек-қан тамырлары, тыныс алу және дененің басқа жүйелері қызметінің жеткілікті жоғары деңгейі сақталса, онда келесі жұмысты энергиямен қамтамасыз етудегі анаэробты процестердің үлесі жаттығуларды орындағаннан кейін толық демалу жағдайларына қарағанда төмен болады.

Төзімділікті тәрбиелеуде жүктемені интегралды бағалау кезінде маңызды рөл атқарады, алайда оны анықтау қиын мәселе болып табылады. Жалпы жүктеме көбінесе оқу процесінің жеке аспектілерінің көрсеткіштерінен тұрады. Көбінесе бұл көрсеткіштер ұпай, пайызбен сандық баға алады. Біздің ойымызша, төзімділікті жақсарту кезінде жалпы жүктемені одан кейінгі қалпына келтіру уақытына қарай бағалау ұсынылады, дегенмен мұндай бағалау белгілі бір дәрежеде шартты (кем дегенде дененің әртүрлі жүйелерінің функцияларын қалпына келтірудің гетерохрониясына байланысты). Күндізгі аз жүктемеден кейін дене сол күні кешке қалпына келеді. Орташа жүктемеден кейін салыстырмалы түрде толық қалпына келтіру келесі күні ғана болады. Ауыр жүктемені орындағаннан кейін жұмыс қабілеттілігі екі күн ішінде салыстырмалы түрде толық қалпына келеді. Балуан максималды немесе шекті жүктемені тек жауапты, шиеленісті жарыстар кезінде алады. Мұндай жүктемеден кейін қалпына келтіру 3-4 күнге немесе одан да ұзаққа созылуы мүмкін. Жаттығуларда шекті жалпы жүктемелер қолданылады, содан кейін өнімділік 3-4 күн ішінде қалпына келтіріледі, бірақ қалпына келтіру құралдарын қолдану арқылы бұл кезеңді азайтуға болады.

1. Негізгі белгісі жаттығулардың қарқындылығы болып табылатын әдістер. Біркелкі әдіс жаттығудың тұрақты, әдетте өте жоғары қарқындылығымен сипатталады. Айнымалы әдістерде, аты айтып тұрғандай, қарқындылық тұрақты емес (мысалы, өзгермелі-прогрессивті жүктеме әдісі, «алжапқыш» және т.б.).
2. Жаттығу жаттығуларын бір немесе бірнеше рет орындау әдістері. Біріншісіне үздіксіз біркелкі әдісті, үздіксіз ауыспалы әдісті жатқызуға болады; екіншісіне — қайталама әдіс (жаттығулар арасындағы демалу аралықтары денсаулықты толық қалпына келтіруді қамтамасыз етеді), аралық әдіс (демалу аралықтары «қатаң», яғни қалпына келтіру толық емес).
3. Сабақтарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін немесе жаттығуларды орындау шарттарын көрсететін әдістер. Мысалы, бәсекелестік әдіс, дөңгелек жаттығу әдісі, ойын әдісі және т.б. көптеген жағдайларда шыдамдылықты тәрбиелеудің тиімді және ыңғайлы әдісі айналмалы жаттығу әдісі болып табылады.

Балуандардың төзімділік қабілеттерін дамыту және жетілдіру процесінде әр түрлі деңгейдегі арнайы жаттығулар қолданылады: салыстырмалы түрде қарапайым, әртүрлі анализаторлардың, жүйке-бұлшықет аппараттарының қызметін ынталандыратын және денені құрылымы жағынан күрделі қозғалыстарға дайындайтын — спортшылардың функционалды мүмкіндіктерін толық жұмылдыруды қажет ететін күрделі жаттығуларға дейін.

Балуандардың төзімділік қабілеттерінің әр түрлі түрлерін дамыту және жетілдіру процесі қозғалыстардың күрделілігі максималды деңгейдің 75-90% аралығында болған кезде тиімді болады, яғни асып кету мүмкін емес деңгей спортшыға тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.

Қозғалыс спортшының денесінің функционалды жүйелеріне бейімделу реакцияларын ынталандыратын жоғары талаптар қойылатындай дәрежеде орындалған кезде — төзімділік қабілеттерінің өсуінің негізі, бірақ сонымен бірге анализаторлардың тез шаршауына және спортшылардың тиімді жұмыс істеу қабілетінің төмендеуіне әкелмейді, бұл жағдайда төзімділік қабілеттерін жетілдіруге ықпал ететін жеткілікті үлкен жұмыс көлемінің орындалуы қамтамасыз етіледі.

Балуандардың төзімділік қабілеттерін дамытуға және жетілдіруге арналған тапсырмалардың басым бағыты олардың құрылымында әртүрлі қарқындылықтағы жаттығуларды орындауды қамтиды, оларға қатысты жалпы тенденция бар: белгілі бір мотор іс-әрекеттеріне қатысты осы сапаны дамытудың бастапқы кезеңдеріндегі жұмыстың төмен қарқындылығы, техникалық-экономикалық жағдайдың кеңеюіне қарай қарқындылықтың біртіндеп артуы-спортшының тактикалық мүмкіндіктері және, сайып келгенде, бәсекеге қабілетті қызметте жоғары нәтижелерге қол жеткізумен тікелей байланысты төзімділік мүмкіндіктерін жетілдіруге келгенде, шекті және шекті қарқындылықты қолдану.

Балуандардың төзімділік мүмкіндіктерін дамыту және жетілдіру процесінде жеке жаттығулардағы, тәсілдердегі (бір қозғалыстың қайталануының сериясы) немесе тапсырмадағы (өзара байланысты әр түрлі қозғалыстардың үздіксіз орындалуы) үздіксіз жұмыс ұзақтығы кең ауқымда өзгеруі мүмкін, бұл әр нақты жағдайда тұрған міндетпен анықталады. Егер қозғалыс әрекеттерінің құрамы, жұмыстың қарқындылығы қатаң түрде анықталуы мүмкін (мысалы, бір аяғындағы тепе-теңдікті сақтау, белгілі бір қашықтыққа кедергілермен жүгіру, белгілі бір градусқа бұрылыстармен секіру және т. б.), онда үздіксіз жұмыстың ұзақтығы нақты анықталады және әдетте 10-20 с құрайды. Осы уақыт ішінде жұмыс сапасына жоғары тиімді бақылау және бұлшықет қызметін тиісті реттеу қамтамасыз етіледі, өйткені жұмыс шаршау шегі басталғанға дейін аяқталады.

Егер төзімділік қабілеттерін дамыту және жетілдіру процесі нақты бәсекелестік белсенділік жағдайында жүзеге асырылса, онда әр жаттығуда жұмыс ұзақтығын алдын-ала жоспарлау мүмкін емес (жаттығулардың сипаты мен жұмыс қарқындылығы сияқты) және ол әдетте секундтан бірнеше секундқа дейін өзгереді. Жұмыстың ұзақтығы тапсырмаға да байланысты. Егер жаттығу үйлестіру тұрғысынан күрделі қозғалысты дамытуға ықпал етсе, онда жаттығудың ұзақтығы шаршау шегі пайда болғанға дейін тұрақты күйде жұмыс істеу қажеттілігімен анықталады және, әрине, ол аз. Бәсекелестік белсенділікке тән шаршау жағдайында төзімділік мүмкіндіктерінің жоғары деңгейін көрсету қабілеті дамыған кезде, содан кейін жаттығу кезінде жұмыс ұзақтығын едәуір арттыруға болады.

Бір жаттығуды (тәсілді, тапсырманы) қайталау саны.Дене сапаларын тәрбиелеу, дамыту және жетілдіру әр түрлі ұзақтық пен қарқындылықтағы жаттығу жұмыстары жағдайында жүзеге асырылатын әртүрлі қозғалыс әрекеттерін қолданумен тығыз байланысты. Олардың кейбіреулері бірнеше рет қайталануы мүмкін, ал басқалары күтпеген ойын жағдайына реакцияның нәтижесі болып табылады және оларды таза түрде көбейту мүмкін емес. Барлық осы факторлар бір жаттығудың немесе тапсырманың қайталану санына әсер ете алмайды.

Әр жаттығуда қысқа жұмыс істеген кезде (5 секундқа дейін) жаттығуларды орындау кезінде қайталанулар саны жеткілікті үлкен болуы мүмкін — 6-дан 10-12 есеге дейін. Ұзақ тапсырмалар кезінде қайталанулар саны пропорционалды түрде азаяды және 2-3 еседен аспауы мүмкін, өйткені бұл жағдайда қатысушылардың жоғары белсенділігін сақтауға және олардың белгілі бір тапсырмаға деген қызығушылығын сақтауға және сонымен бірге дененің функционалды жүйелеріне және негізгі жүктемені көтеретін механизмдерге айтарлықтай үлкен әсер етуді қамтамасыз етуге болады.төзімділік қабілеттерінің белгілі бір түрі.

Орындалатын жаттығулардың қайталану саны жаттығу сабағының бағдарламасымен, оның осы дайындық кезеңінің нақты міндеттерімен де анықталады. Әр түрлі жаттығуларды қолдануды қажет ететін төзімділікқабілеттерінің әр түрлі түрлерінің жан — жақты дамуымен әр жаттығудың қайталану саны әдетте аз болады 2-3 реттен аспайды. Нақты қозғалтқышқа қатысты төзімділік қабілеттерінің бір түрін терең дамыту немесе жетілдіру қашан жүзеге асырылады тапсырма бойынша жаттығуларды қайталау саны 3-5 есе артуы мүмкін.

Қозғалыстарды, төзімділікті дамыту және жетілдіру әдістемесі жалпы дайындық, көмекші, арнайы дайындық және бәсекеге қабілетті жаттығулардың алуан түрін қолдануға негізделген спортшыларды барынша әр түрлі техникалық жетілдіруге негізделген. Бір жаттығуда техникалық жетілдіру нақты тактикалық мәселелерді шешу қажеттілігімен тығыз байланысты болуы керек, бұл әсіресе спорттық ойындар мен жекпе-жектер үшін маңызды, сонымен қатар осы спорт түріне тән әртүрлі моториканы дамыту.