АҚЖАЙЫҚ – СОЗАҚ АУДАНЫНДАҒЫ ТҰЗДЫ КӨЛДЕР КЛАСТЕРІ: ТАБИҒАТ, ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

Бұл көл Бетпақдаланың қиыр шетіндегі табиғи ландшафттың құрамдас бөлігі ретінде ерекше маңызға ие. Эндорейлік (ағынсыз) аймақта орналасқан бұл су қоймасы табиғи құрамы мен климаттық жағдайларына байланысты өзіндік экологиялық тепе-теңдігін қалыптастырған.

Көлдің географиялық координаттары – 44°54′30″ N, 67°47′00″ E. Жалпы аумағы шамамен 48,2 шаршы шақырымды қамтиды. Орташа тереңдігі 3 метр болса, кей жерлерінде 5–6 метрге дейін барады. Көлдің айналасы негізінен сазды, тұзды топырақпен жабылған, ал жазық рельеф оны ашық экожүйе ретінде сипаттайды.

Су деңгейі маусымдық өзгерістерге ұшырайды. Көктем мен күздегі жауын-шашын және қар сулары көлді қоректендірсе, жаздың аптап ыстығы кезінде көл тартылып, тұз қабаттары ашық күйге енеді. Бұл жағдай табиғи тұз өндіру мен минералды шикізат зерттеулеріне де өзек болуда.

Ақжайық туралы аңыздар мен фольклор

Жергілікті халық арасында Ақжайық туралы түрлі аңыздар таралған. Солардың бірінде ерте заманда бұл көл орнында шөл мен тастақ дала болыпты деседі. Бір күні қатты қуаңшылық пен құрғақшылыққа душар болған ел Алладан жаңбыр тілеңіп, Жайық есімді ақсақалдың дұғасы арқылы көл пайда болған дейді. Сол сәттен бастап бұл көл «Ақжайық» деп аталып кеткен. Бұл аңыз табиғатқа деген құрмет пен сенімді дәріптеп, жастар арасында экологиялық сананы күшейтудің бір жолы болып отыр.

2. Гидрологиялық жүйе мен су айналымы

Ақжайық – ағынсыз көлдер қатарына жатады. Яғни, көлге тұрақты түрде су ағыстары келіп құймайды. Негізгі су көздері – қар еруі, маусымдық жауын-шашын және жер асты сулары. Су булану деңгейі өте жоғары болғандықтан, көлдің химиялық құрамында тұздардың үлесі артып отырады.

Көлге жақын маңдағы жыралар мен ойыстар қар ерігенде немесе көктемде уақытша сулы жүйеге айналады. Бұл уақытта су жиналып, көлдің көлемі ұлғаяды. Алайда жаз ортасына қарай қайта тартылып, тұз қабаты бетіне шығады. Бұл табиғи үдеріс аймақтың геоморфологиясына, гидрохимиясына, тіпті флора мен фаунасына да айтарлықтай әсер етеді.

Көлдің тұздылығы орташа есеппен 60–80 г/л аралығында. Бұл – тұщы сулармен салыстырғанда 20 есеге жуық артық. Осындай құрамына байланысты Ақжайық суы мен балшығы кей жағдайда емдік мақсатта да пайдаланылып келеді.

Көлдің экономикалық әлеуеті

Ақжайық тек табиғи мұра ғана емес, сонымен қатар экономикалық мүмкіндіктер көзі болып табылады. Көлден алынатын тұз – жергілікті тұрғындар үшін табыс көзі. Сонымен қатар, көл маңындағы шөптесін алқаптар – мал шаруашылығына қолайлы жайылым. Экотуризм дамыған жағдайда, гид қызметі, қонақ үй және ауылдық туризм салаларында жаңа жұмыс орындары ашылады. Бұл – өңірдегі шағын кәсіпкерлікті дамытуға үлкен серпін береді.

3. Экожүйесі: флора мен фаунаның бейімделуі

Ақжайық маңында тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар қатал климат пен тұзды ортаға ерекше бейімделген. Өсімдіктер негізінен ксерофиттік және галофиттік сипатқа ие. Атап айтқанда, мұнда кең таралған өсімдіктер түрлеріне жусан, сораң, тамариск және тұздық (salsola) жатады.

Бұл өсімдіктер тұзды және сазды топырақта өсуге бейім болғандықтан, экожүйенің тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік береді. Олар топырақ эрозиясының алдын алып, шөлдену үрдісін тежеуге ықпал етеді.

Жануарлар әлемі де алуан түрлі. Көл маңы мен батпақтарда сүтқоректілерден түлкі, қоян, кірпі, кесіртке сияқты түрлер тіршілік етеді. Сонымен қатар, көл маңы жыл мезгілдеріне байланысты көптеген құстардың уақытша мекені ретінде белгілі.

Халықаралық мысалдармен салыстыру

Ақжайық секілді тұзды көлдер әлемнің басқа да бөліктерінде кездеседі. Мысалы, АҚШ-тағы Юта штатындағы «Ұлы тұзды көл» (Great Salt Lake) немесе Израиль мен Иордания шекарасындағы Өлі теңіз – өз аймағында экологиялық, ғылыми және туристік маңызы бар нысандар. Осы көлдердегі қорғалу, экотуризм және ғылыми зерттеу тәжірибелерін Ақжайыққа да бейімдеуге болады. Бұл – халықаралық ынтымақтастықты дамытуға да жол ашады.

4. Орнитологиялық әлеуеті

Ақжайық тек ландшафттық қана емес, орнитологиялық тұрғыдан да құнды нысан. Көл – Азия құрлығындағы құстардың көші-қон жолындағы маңызды аялдама пункті. Жыл сайын көктем мен күз мезгілдерінде бұл аумаққа 80-нен астам құс түрі ұшып келеді.

Құстардың қатарында қоқиқаздар, сұқсырлар, аққулар, үйректер, бірқазандар, шағалалар, тұйғындар бар. Оның ішінде халықаралық Қызыл кітапқа енген түрлер де кездеседі. Орнитологтар бұл өңірді «Important Bird Area» (IBA) – Маңызды құс мекен ету аймағы ретінде белгілеген.

Құс бақылау туризмі (birdwatching) соңғы жылдары әлемде үлкен сұранысқа ие. Ақжайық осындай бағытты дамытуға ыңғайлы аймақтардың бірі болып саналады.

Медиа және мәдени бейнесі

Ақжайық туралы жергілікті телеарналар мен әлеуметтік желілерде жиі сюжеттер көрсетіледі. Фотоэкспедициялар мен деректі фильмдер көлдің табиғи көрінісін насихаттап келеді. Сонымен бірге, кейбір жазушылар мен ақындар өз шығармаларында Ақжайықты шабыт көзі ретінде сипаттайды. Бұл көл тек табиғат объектісі ғана емес, рухани-мәдени кеңістіктің бір бөлшегі екенін көрсетеді.

5. Қоршаған ортаны қорғау және экологиялық проблемалар

Ақжайық көлінің экожүйесі климаттың өзгеруі, антропогендік әсер және табиғи ресурстарды ұтымсыз пайдалану салдарынан бірқатар экологиялық қиындықтарға тап болуда. Көлемінің маусымдық өзгерісі, су көздерінің тартылуы, заңсыз аңшылық пен мал жайылымдарының артуы – көлдің табиғи тепе-теңдігіне нұқсан келтіріп отыр.

Кейбір тұрғындар көлге қоқыс тастап, табиғатты ластап жүр. Бұл – тек экология емес, қоғамдық сана мәселесі. Соңғы жылдары аудан әкімдігі мен жергілікті мекемелер:

• Экологиялық мониторинг жүргізуді,

• Табиғатты қорғау шараларын күшейтуді,

• Көл маңын тазарту акцияларын ұйымдастыруды қолға алды.

«Таза Қазақстан» экологиялық акциясы аясында жыл сайын бірнеше мәрте сенбіліктер өтеді. Оған мектеп оқушылары, студенттер, еріктілер мен жергілікті жұртшылық қатысады. Мұндай бастамалар экологиялық мәдениетті қалыптастыруда үлкен рөл атқарады.

6. Туризм және әлеуметтік–экономикалық мүмкіндіктер

Ақжайық тек табиғи мұра емес, сондай-ақ өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына жаңа серпін беретін туристік нысан бола алады. Экотуризм бағытында:

• Құстарды бақылау;

• Фотоэкспедициялар;

• Табиғатта демалу;

• Далалық зерттеулер мен экскурсиялар ұйымдастыру мүмкіндігі бар.

Келешекте көл маңында:

• Бақылау мұнаралары;

• Ақпараттық баннерлер;

• Экотуристік соқпақтар;

• Эко-лагерьлер мен демалыс орындары салынып, туризм дамытылуы мүмкін.

Бұл жергілікті халық үшін қосымша табыс көзіне айналады. Мал шаруашылығымен ғана шектелмей, сервистік қызмет, кәдесый жасау, экскурсия жүргізу бағыттарында жаңа мүмкіндіктер туады.

7. Ғылым мен білім үшін зерттеу нысаны

Ақжайық – болашақ жас ғалымдар мен оқушылар үшін таптырмас далалық зертхана. Бұл жерде экологиялық, гидрологиялық, геоботаникалық және орнитологиялық зерттеулер жүргізуге кең мүмкіндік бар.

Мысалы, Созақ ауданындағы мектептерде биология пәнін экожүйелік тәсілмен оқыту мақсатында оқу экскурсияларын ұйымдастыруға болады. Сонымен қатар, колледждер мен ЖОО студенттері үшін жазғы практика, ғылыми зерттеу тәжірибесі өткізуге таптырмас орын.

Көлдің биогеохимиялық ерекшеліктері – климаттық өзгерістер мен жергілікті флора мен фаунаның бейімделуін зерттеуге көмектеседі. Ақжайықтың негізінде бірегей ғылыми жобалар мен диссертациялар жазуға болады.

Көлді қалпына келтіру жобалары

Кейінгі жылдары Ақжайықты қалпына келтіру бағытында бірқатар жобалар қолға алынған. Атап айтқанда:

• Су айдынының морфометриялық картасын жасау;

• Көл түбіндегі тұз қабатын зерттеу;

• Жасанды көлшіктер арқылы құстарға қосымша тіршілік ортасы жасау;

• Көл маңына бейімделген ағаш-бұтақ түрлерін егу.

Бұл жобалар жергілікті және республикалық деңгейде қаржыландырылып, қоғамдық ұйымдар мен ғылыми мекемелердің қолдауымен жүзеге асырылуда.

8. Халықтың қатысуы мен экологиялық сана

Ақжайық – жергілікті халық үшін қасиетті әрі маңызды табиғи орын. Тұрғындар арасында көл суын емдік мақсатта пайдаланатындар да бар. Сонымен қатар, жаз мезгілінде отбасылық демалыс орны ретінде де қолданылады. Кейбір малшылар көл маңын жайылым ретінде пайдаланады.

Жергілікті халықты экологиялық үдерістерге тарту – көлді қорғаудың ең тиімді жолдарының бірі. Осы бағытта:

• Халықпен үнемі кездесулер ұйымдастыру;

• Экоағарту жұмыстарын күшейту;

• Мектептерде экологиялық клубтар ашу;

• Балалар мен жастар арасында табиғатты қорғау байқауларын өткізу маңызды.

Болашақ даму стратегиясы

Ақжайықтың болашағы оның тұрақты басқару мен ғылыми негізделген қорғау жүйесіне байланысты. 2030 жылға дейін мынадай даму стратегиялары ұсынылуда:

• Көл маңын ерекше қорғалатын табиғи аймақ ретінде бекіту;

• Экологиялық білім беру орталығын құру;

• Экотуризм бағыттарын заңдастыру;

• Жергілікті қауымдастықты тұрақты табыс көзімен қамтамасыз ету;

• Халықаралық қорлармен әріптестік орнату.

Ақжайық – Созақ ауданының шөлді даласында орналасқан табиғаттың ерекше сыйы. Оның табиғи сұлулығы, биоалуандығы мен экологиялық маңызы өңірдің басты құндылықтарының бірі. Бұл көл тек бүгінгі емес, болашақ ұрпақ үшін де маңызды мұра болып қала береді.

Оны сақтау – тек мемлекеттік органдардың емес, барша азаматтардың ортақ борышы. Ақжайық – біздің табиғатқа деген құрметіміздің айнасы, ұлттық экотуризм мен ғылымның болашағына апарар жол.