ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒЫТ: ТҮРКІСТАНДА ИНТЕРНЕТ АЛАЯҚТЫҚ САЛДАРЫНАН КЕЛЕТІН ҚАРЖЫЛЫҚ ШЫҒЫНДАР МЕН ОЛАРДЫҢ ОТБАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНА ӘСЕРІ

Түркістан облысында алаяқтық салдарынан зардап шеккен азаматтардың саны жылдан жылға артып келеді. Әсіресе жеке азаматтардың шотынан ақша ұрлануы, жалған сауда сайттарындағы транзакциялар мен инвестициялық алаяқтықтар отбасылық экономиканы елеулі түрде әлсіретіп отыр. Бұл мақалада интернет алаяқтықтың тікелей қаржылық зияны мен оның әлеуметтік-экономикалық әсері талданады.

Тікелей қаржылық шығындар және олардың көлемі

Түркістан облысындағы интернет алаяқтықтың нақты көлемін толық есептеу қиын, себебі көпшілік жәбірленуші полицияға арызданбайды. Дегенмен жергілікті ІІБ мен прокуратура деректеріне сүйенсек, соңғы үш жылда онлайн алаяқтық бойынша тіркелген істердің саны еселеп артқан. Әрбір жағдайдың артында бірнеше жүз мың теңгеден бірнеше миллион теңгеге дейінгі шығын жатыр. Мәселен, жалған көлік сату немесе құрылыс материалдарын жеткізу желеуімен азаматтар 500 000–1 500 000 теңгеге дейінгі сомадан айырылып жатады. Мұндай сома бір отбасының бірнеше айлық табысына тең келеді және бұл шығындар көбіне ешқашан өтелмейді.

Отбасылық бюджеттің күйреуі және психологиялық салдар

Алаяққа алданып қалған отбасы бірден қаржылық күйзеліске ұшырайды. Түркістан өңірінде орташа табыс деңгейі жоғары емес, сондықтан жоғалтқан әрбір теңге – күнделікті өмірге тікелей әсер етеді. Көбіне жәбірленуші алған несиесін толық интернет алаяққа жіберіп қояды. Несиесін төлей алмаған азамат банктен қысым көреді, ал отбасының күнкөрісі нашарлайды. Бұл ішкі жанжалға, күйзеліске, тіпті отбасылық ажырасуға дейін апаруы мүмкін. Жалақы немесе жәрдемақы негізінде өмір сүріп отырған отбасы үшін мұндай шығын ұзақ мерзімді дағдарысқа әкеледі.

Кәсіпкерлер мен саудагерлерге келетін залал

Алаяқтар тек жеке азаматтарға ғана емес, шағын кәсіп иелерін де нысанаға алады. Түркістан облысында онлайн тапсырыспен жұмыс істейтін дүкендер, жеткізу қызметтері және саудагерлер алаяқтардың құрбанына айналып отыр. Жалған төлем чектері, фейк клиенттер немесе QR-код арқылы сілтеме жіберіп, сатушының жеке деректерін ұрлау оқиғалары көбейген. Бұл жағдайлар кәсіпкердің тек ақшасынан ғана емес, клиент сенімінен, беделінен айырылуына себеп болады. Осындай тұрақсыздық нарық қатысушыларына теріс әсер етіп, жалпы аймақтық шағын және орта бизнестің дамуын тежейді.

Электронды сауда мен транзакцияларға сенімнің төмендеуі

Интернет алаяқтық оқиғаларының жиілеуі – Түркістан тұрғындарының онлайн төлемге, цифрлы банк қызметтеріне сенімін азайтып отыр. Жалған сайттардан тауар алуға тырысып, алданып қалған тұрғындар кейін интернет арқылы сауда жасаудан бас тартады. Бұл – цифрлы экономиканың дамуына да кедергі. Мемлекет тарапынан онлайн қызметтерді кеңейту жұмыстары жүріп жатқан кезде, тұрғындардың киберқауіптерге байланысты сенімсіздігі цифрлық прогреске кері әсерін тигізеді. Сонымен қатар банк қосымшаларын қолданудан бас тарту — тұрғындардың төлем жүйелеріне деген сенімінің дағдарысына апарады.

Алаяқтықтың ауылдық жерлерге таралу ерекшелігі

Ауылдық жерде интернет алаяқтықтың салдары әлдеқайда ауыр. Себебі Түркістан облысының көптеген ауылдарында халықтың кірісі аз, ал жұмыс көзі шектеулі. Осындай ортада алаяқтардың арбауына түскен азаматтың жоғалтқан қаржысы бір айлық емес, кейде бүкіл маусымдық табысты құрауы мүмкін. Мысалы, мал сату кезінде жалған төлем жасап, кейін байланыс үзетіндер, ауыл кәсіпкерлерін «онлайн оқыту» арқылы алдайтын алаяқтар жиі кездеседі. Ауыл тұрғындары интернетке жаңа үйреніп жатқандықтан, олар үшін қауіптерді тану қиынырақ. Бұл — тек қаржылық емес, ауылдың жалпы әл-ауқатына тиген соққы.

Алаяқтық құрбандарына арналған қаржылық және кеңестік қолдау қажеттілігі

Түркістан облысында интернет алаяқтықтан зардап шеккен азаматтар үшін арнайы қаржылық немесе психологиялық көмек жүйесі жоқтың қасы. Қазіргі таңда мұндай жағдайға түскендер банк алдындағы қарыздарын өздері өтеп, құқық қорғау органдарына жүгінгенімен, нақты көмек ала алмай жатады. Көпшілік бұл мәселені отбасы ішінде жасырып, моральдық қысыммен өмір сүруге мәжбүр. Осындай ортада мемлекет тарапынан да, үкіметтік емес ұйымдар тарапынан да кеңестік, құқықтық, тіпті қаржылық көмек көрсету механизмдері қалыптасуы тиіс. Мысалы, уақытша несие демалысы, зардап шеккендерге арналған сенім желісі, психологиялық көмек кабинеттері сияқты шаралар енгізілсе, азаматтар бұл қиындықпен жалғыз қалмас еді. Сонымен қатар, алдын алу бағытында арнайы тренингтер мен курстар өткізу де экономикалық шығындардың алдын алуға ықпал етеді.

Қайтарылмайтын шығын және құқықтық шаралардың әлсіздігі

Жәбірленушілер көп жағдайда алаяқтан ақшасын қайтарып ала алмайды. Түркістанда интернет алаяқтық істерінің басым көпшілігі «із-түссіз» күйде қалады. Алаяқтар шетелдік нөмірлер мен криптовалюта сияқты бақылауға алынбайтын тәсілдермен жұмыс істейді. Мұндай жағдайда полиция мен сот органдары нақты нәтижеге жете алмайды. Ал жәбірленуші үшін бұл – қосымша стресс пен әділетсіздік сезімі. Экономикалық шығынды өтеу мүмкін болмаған сайын, қоғамда интернетке деген сенім де, заңға деген құрмет те азая түседі.