ЗАҢДЫҚ БАҒЫТ: ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫНДА ИНТЕРНЕТ АЛАЯҚТЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТЕТІКТЕРІ МЕН НАҚТЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТЕР МЫСАЛДАРЫ

Түркістан облысында да соңғы жылдары интернет арқылы жасалатын алаяқтық түрлері көбейіп, құқық қорғау органдарының алдында жаңа міндеттер тұр. Бірақ, қылмыскерлердің әрекеті шекарадан тыс, ал құқықтық жүйе көбіне қағазбастылық пен техникалық шектеулерге тап болады. Мақалада интернет алаяқтықпен күрестегі заңдық тетіктердің тиімділігі, нақты істер, тергеу барысындағы қиындықтар және болашақтағы ұсыныстар қарастырылады.

Қылмыстық кодекстегі интернет алаяқтық түсінігі және қолдану тәжірибесі

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабы (Алаяқтық) және 194-бабы (Жалған ақпарат тарату) интернет алаяқтықты жазалауға негіз болады. Алайда бұл баптар заманауи интернет технологиялармен жасалатын алаяқтық әрекеттердің бәрін қамти алмайды. Түркістанда тіркелген істердің көбісі дәстүрлі алаяқтық ретінде қарастырылады, ал интернет арқылы жасалған нақты механизмдерге саралау жасалмайды. Тергеушілердің цифрлық дәлелдермен жұмыс істеу біліктілігі әлі де шектеулі. Бұл тергеу сапасын төмендетіп, жәбірленушінің әділдікке қол жеткізуін қиындатады. Заң нақтырақ және технологияға бейімделген болуы тиіс.

Жергілікті құқық қорғау органдарының тергеу тәжірибесі

Түркістан облысының полиция департаменттері интернет алаяқтықпен күресу бағытында арнайы киберқылмыс бөлімшелерін құрған жоқ. Мұндай істерді жалпы тергеу бөлімдерінің қызметкерлері жүргізеді, ал олардың интернеттегі схемаларды толық түсінуі мен заманауи құралдарға қолжетімдігі шектеулі. Көп жағдайда тергеу сатысы ұзаққа созылып, істі дәлелсіз жабуға мәжбүр болады. Сонымен қатар, облыстағы кейбір аудандық бөлімшелерде интернетке қолжетімділіктің өзінде қиындықтар кездеседі. Мұның бәрі интернет қылмыскерлерінің жазасыз қалуына ықпал етеді және құқық қорғау органдарына деген сенімді төмендетеді.

Алаяқтар қолданатын схемалардың заң аясында дәлелдену күрделілігі

Интернет алаяқтық көбінесе фейк аккаунт, жалған төлем, фишинг сілтеме арқылы жасалады. Бұл әрекеттерді заң жүзінде дәлелдеу оңай емес. Түркістанда бірнеше рет жалған лотерея ойынына, криптовалюта инвестициясына қатысты іс қозғалғанымен, алаяқтың нақты кім екенін анықтау мүмкін болмаған. Себебі олар көбінесе VPN, фейк нөмір, шетелдік домендер арқылы әрекет етеді. Бұл — тергеу жұмыстарының тиімсіздігін көрсетеді. Заң органдарына нақты техникалық сараптамалар жасауға мүмкіндік беретін заманауи құралдар жетіспейді. Осы себепті, қазіргі құқықтық механизмдер интернет алаяқтыққа толық тосқауыл бола алмай отыр.

Халықтың құқықтық сауаттылығының төмендігі және арызданбау себептері

Алаяқтық құрбандарының басым бөлігі құқық қорғау органдарына жүгінбейді. Түркістан тұрғындары алаяққа алданып қалған жағдайда «бәрібір таба алмайды», «ұят болады», «өзім кінәлімін» деген оймен істі жасырып қалуға тырысады. Бұл құқықтық мәдениеттің төмендігін және сенімнің жоқтығын білдіреді. Кейбірі полицияға барып арыз жазғанымен, нәтиже болмаған соң келесі жолы үнсіз қалады. Ал бұл жағдай алаяқтарға әрекетін жалғастыруға мүмкіндік береді. Егер халықтың заңға деген сенімі артса, қылмыстар дер кезінде анықталып, жазалану ықтималдығы да жоғары болар еді.

Прокуратура мен сот органдарының рөлі және статистика

Түркістан облысы бойынша соттар интернет алаяқтық істерін қарастырғанымен, жазаланғандардың үлесі тым аз. Облыстық соттың жылдық есебіне сәйкес, интернетке қатысты алаяқтық істердің тек 15-20%-ы ғана айыптау үкімімен аяқталады. Қалғандары дәлелдің жеткіліксіздігінен немесе жәбірленушінің арызынан бас тартуымен тоқтатылады. Прокуратура органдары бұл істерді қадағалағанымен, жүктеме көп болғандықтан интернетке қатысты дербес бақылау жүргізу қиын. Алаяқтардың криптовалюта және халықаралық платформаларды қолдануы олардың істерін отандық юрисдикциядан тыс етіп жібереді. Бұл — заңдық шекара мәселесінің өзектілігін айқындайды.

Заңнаманы жетілдіру қажеттілігі және ұсыныстар

Интернет алаяқтықпен күрес тиімді болуы үшін заңнамаға нақты өзгерістер қажет. Түркістан өңірінің заңгерлері мен құқық қорғау органдары өкілдері киберқылмысқа қатысты жаңа бап енгізуді, арнайы тергеу бөлімдерін құруды ұсынуда. Сонымен қатар, шетелдік платформалармен құқықтық ынтымақтастықты күшейту – маңызды қадам. Әрбір банктік операцияны тіркейтін бірыңғай деректер базасын енгізу, фишинг пен жалған сайттарды автоматты түрде бұғаттайтын жүйе құру – осы саладағы басты бағыттардың бірі. Алаяқтыққа қарсы нақты құқықтық алгоритм қалыптасса, жәбірленушіге де, тергеушіге де әрекет ету жеңіл болар еді.