ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БАҒЫТ: ТҮРКІСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫ ПИРАМИДАЛАРЫНА СЕНУ СЕБЕПТЕРІ МЕН ҮМІТКЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ӘРЕКЕТТЕРІ
Қаржы пирамидалары — уәде етілген жоғары табыспен жұртты қызықтырып, шын мәнінде ешқандай нақты табыс көзіне ие болмайтын қаржылық алаяқтық жүйе.

Түркістан облысында мұндай жүйелерге сеніп, сан соғып қалған азаматтардың саны жылдан жылға артып келеді. Бұл тек экономикалық қиындықтармен ғана емес, көбіне адам психологиясымен байланысты. Қаржы пирамидасы сенім, үміт, қорқыныш және топтық қысым секілді ішкі психологиялық факторларға сүйене отырып жұмыс істейді. Сол себепті, бұл мәселені түбегейлі түсіну үшін адамның ішкі күйін, шешім қабылдау психологиясын егжей-тегжейлі қарастыру қажет.
Байлыққа тез жетуге деген жалған үміт
Түркістан облысының тұрғындары арасында табысты бірден арттыруды көздейтіндер көп. Көпшілігі шынайы еңбекпен келетін табысқа қарағанда, қысқа жолмен келетін оңай олжаға сенуге бейім. Қаржы пирамидалары дәл осы психологияны пайдаланады. «Бір айда екі есе ақша қайтарылады», «аптасына 30% өсім аласыз» деген уәделер адамдардың арманына, үмітіне әсер етіп, ойланбастан шешім қабылдауға итермелейді. Бұл жерде адамдар көбіне тәуекел мен табысты салыстырмайды, нақты табыс көзіне мән бермейді. Үміт жеңіп, логика жеңіледі. Бұл – қаржы пирамидасына тән психологиялық сценарий.
Таныстар арқылы сенімді арттыру
Пирамидалардың кең таралуына адамдар арасындағы әлеуметтік байланыстар әсер етеді. Түркістан өңірінде «құда салды», «ағайыным кіріп жатыр», «көршім екі есе пайда көріпті» деген сөздер шешім қабылдауға түрткі болады. Адам өзіне бейтаныс адамға емес, өз танысының сөзіне көбірек сенеді. Бұл «әлеуметтік дәлел» деп аталатын психологиялық құбылысқа жатады. Яғни, белгілі бір әрекетті көп адам жасаған сайын, ол қауіпсіз әрі дұрыс болып көрінеді. Осылайша пирамида жүйелері көпшіліктің сеніміне ие болып, жаппай таралады.
Қоғамдық қысым мен топқа еру
Адам психологиясында көптің ортасынан қалмау, шетте қалудан қорқу сияқты бейсаналық реакциялар бар. Түркістандағы ауыл-аймақтарда немесе еңбек ұжымдарында бір адамның пирамидаға кіруі басқаларын да тартып әкетуі мүмкін. «Бәрі кіріп жатыр екен», «мен ғана қалдым ба?» деген ойлар адамдарды ойланбастан әрекет етуге итермелейді. Мұндай жағдайда жеке жауапкершілік пен сын көзбен қарау қабілеті әлсірейді. Қоғамдық қысым күшейген сайын, адамдар тәуекелді бағаламай, тек көптің шешіміне сүйеніп, әрекет етеді. Бұл — пирамида үшін таптырмас орта.
Қаржылық сауатсыздық пен ақпарат тапшылығы
Көпшілік адамдар қаржылық жүйелердің қалай жұмыс істейтінін білмейді. Инвестиция, табыстың заңдылығы, салық, лицензия секілді мәселелерге мән берілмейді. Түркістанда бұл сала бойынша ақпаратқа қол жеткізу шектеулі, ал кәсіби кеңес алу мәдениеті әлі де қалыптаспаған. Салдарынан азаматтар пирамиданы инвестициялық жоба деп қабылдайды. Қаржылық сауаттың төмендігі мен алаяқтық туралы нақты ақпараттың жетіспеуі — адамдарды оңай алдауға мүмкіндік береді. Алаяқтар да осы олқылықтарды жақсы пайдаланады.
Жауапкершіліктен қашу және кінәні басқаға аудару
Адамдардың көпшілігі шешім қабылдағанда, оның салдарына толық дайын болмайды. Түркістанда қаржы пирамидасына қатысқан кей адамдар кейін: «бәрі кірген соң мен де кірдім», «туыстарым айтты» деп өз әрекетін ақтауға тырысады. Бұл — жауапкершілікті басқаға аудару психологиясы. Кінәні сыртқы факторларға ысыру арқылы адам өзін психологиялық тұрғыда тыныштандырады. Алайда бұл ұстаным өз әрекетіне сараптама жасауға, болашақта мұндай қателікті қайталамауға мүмкіндік бермейді.
Қалтып кетем бе деген қорқыныш (FOMO эффектісі)
Қаржы пирамидалары адамдардың “қалтып кетем бе?” деген қорқынышын (FOMO – fear of missing out) ояту арқылы жұмыс істейді. Түркістан тұрғындарының бір бөлігі «қазір кірмесем, кеш қалам», «осы мүмкіндікті жіберіп алсам, өмір бойы өкінем» деп ойлайды. Бұл — эмоциялық шешім қабылдауға ықпал ететін психологиялық жағдай. Мұндайда адам тәуекелге мән бермейді, тек мүмкіндікті жіберіп алмауға тырысады. Ал бұл психология — қаржы пирамидаларын ұйымдастырушылар үшін ең тиімді құрал.
Алғашқы табыстан кейін жалған сенімге кіру
Пирамидалар алғашқы салымшыға аз көлемде болса да нақты табыс беріп, сенім орнатуға тырысады. Түркістанда көп жағдайда адамдар 10-20 мың теңге салып, екі аптадан кейін 30 мың алған соң, сенімі артып, ірі көлемде ақша құяды. Бұл — жалған сенімнің басталуы. Мұндай табыстар тек алғашқы кезеңде ғана беріледі, кейін жүйе бұзылып, қатысушылар ақшасынан айырылады. Бірақ адам алғаш пайда көргендіктен, бұл жүйенің сенімді екеніне сеніп қалады. Бұл — алаяқтықтың ең айлакер психологиялық әдісі.