МАРК ТВЕН:ТОМ СОЙЕРДІҢ БАСЫНАН КЕШКЕНДЕРІ
Бұл классикалық туындыда Том Сойердің басынан кешкен қызықты оқиғалары суреттеледі. Мектеп оқушысы Томның жан досы Гекпен сүйікті Беккимен болған оқиғалар сипатталады. Бұл оқиғалардың ішінде Беккиді өзіне қаратқаны, Гекпен бірге қазына іздегені, мектеп қабырғасындағы болған көптеген көріністер жайлы баяндалады. Оқиға тілі бай, түрлі тартыстарға толы. Кейіпкер және олардың өмірі, дүниетанымы арқылы сол кездегі, яғни XVIII ғасырдағы АҚШ – тағы шағын қалашықтар тұрғындарының күнделікті жұмыс тіршілігі, қарапайым адамдардың, діни қызметкерлердің психологиясы, болмысы, түсінігі көз алдыңа келеді. Кейбір тұстардағы суреттер мен оқиғалар қазақ ауылындағы өмірді көз алдыңа әкелгендей болады.
ТОМ ОЙНАЙДЫ, ТӨБЕЛЕСЕДІ, ЖАСЫРЫНАДЫ
— Том!
Жауап жоқ.
— Том!
Жауап жоқ.
— Мына бала қайда батып кетті-ей? Том!
Жауап жоқ.
Кемпір көзілдірігін мұрнының ұшына түсірді де, бөлме ішіне көз жүгіртті. Бала секілді ұсақ-түйекті іздегенде, ол көзілдірігін сирек киетін, өйткені бұл оның салтанатты сәттерге мақтаныш үшін киетін көзілдірігі еді; ал шынында кемпірге оның қажеті жоқ болатын; дәл осындай «табыспен» ол пеш жапқыш арқылы да көре алатын.
Алғашқы сәтте ол сасып қалды да, ашуын басқандай болды, бірақ бөлмедегі бұйымдар естісін дегендей қатты дауыстады:
— Осыдан қолыма түс. Мен сені…
Кемпір сөзін аяқтамастан еңкейіп кереуеттің астын сыпырғышпен түрте бастады, оқтын-оқтын демі жетпеген кезде сәл тоқтап алады. Кереуеттің астынан мысықтан өзге ештеңе табылмады.
— Өмірімде мұндай бала көрсем, көзім шықсын!
Ол ашық есікке жақындап, табалдырықта кідірді де, помидорын арамшөп басып кеткен өзінің бақшасына қарады. Ол маңда да Том көрінбейді. Кемпір дауысын алысқа жететіндей көтеріп айқайлады:
— То-о-ом!
Арт жақтан жай ғана сыбдыр естілді. Ол жалт қарады да, зытып кеткелі тұрған баланың күртешесінің етегіне жармасты.
— Әрине! Мен қалайша сарайды ұмыттым! Сен онда не істедің?
— Ештеңе.
— Ештеңе! Қолыңа қарашы. Аузы-басыңа қара. Ерніңді немен былғадың?
— Білмеймін, тәте!
— Ал мен білемін. Бұл — тосап.
Мен саған қырық рет айттым: тосапты қозғаушы болма, қозғасаң, теріңді тірідей сыпырамын деп! Қане, шыбыртқыны әкел бері!
Шыбыртқы зу етіп жоғары көтерілді — қатерден құтылу мүмкін емес.
— Тәте! Артыңыздағы не?
Кемпір қорқып кетіп, биік өкшемен жалт бұрылды да, ұзын етегін жинап үлгергені сол еді, бала сол сәтте-ақ зымырап отырып, ағаш шарбақтың басына шығып үлгерді.
Полли тәте не істерге білмей тұрып қалды да, сосын жайбарақат күле сөйледі.
— Міне, бала! Оның көзбайлаушылығына үйренетін уақытым болған секілді! Қаншама рет мені осылай отырғызып кетті. Осы жолы ақылдырақ болуыма болатын еді. Бірақ кәрі ақымақтан асқан есуас болмайтын шығар шамасы. Қартайған итті жаңа нәрсеге үйрете алмайсың деп бекер айтылмаған. Ой, Құдайым-ай, бұл баланың шығармайтыны жоқ: күн сайын бірдеме ойлап табады — оның басына қандай ой келгенін қалай болжайсың? Мені қаншама рет есімді тандырып азаптауды білетін секілді. Көзді ашып-жұмғанша менің басымды айналдыруды, болмаса күлдіруді ол жақсы біледі, міне, оны шыбыртқының астына алуға қолым бармады. Шындықты шындық деу керек, Құдай кешірсін, мен өзімнің міндетімді орындамай жүрмін. Қасиетті кітапта «Шыбық тигізбей тәрбиелеуші баланы құртады» деп жазылған. Мен күнәкар мұны еркелетемін, сол үшін о дүниеде мен де, ол да жазасын тартамыз. Оның барып тұрған шайтанның баласы екенін білемін, бірақ не істеймін? Менің о дүниелік болған сіңлімнің перзенті ғой бейшара бала, жетімді ұрып-соғуға дәтім шыдамайды. Менің шыбыртқымнан немесе шапалағымнан ол жалт беріп құтылған сайын, арым азаптайды мені, ал ұрып-соққан сайын, менің кәрі жүрегім қарс айырылады. Кітапта дұрыс айтылған, дұрыс: адамның ғұмыры қысқа және қайғы-қасіретке толы. Дәл солай. Бүгін ол мектепке бармады, енді кешке дейін жалқаулыққа бой алдырып жатады, ал мен міндетімді орындаймын — ертең оған жұмыс істетемін. Бұл, әрине, қатыгездік, өйткені ертең барлық балалар үшін мейрам, бірақ басқа ештеңе жасай алмайсың, бұл баланың ең жек көретіні — еңбек ету. Оны бұл жолы жазаламауға қақым жоқ, әйтпесе балақайды әбден бұзып аламын.
Том бүгін, шынында да, мектепке бармады және уақытты сондай көңілді өткізді. Олар кешке дейін негрдің баласы Джиммиге ертең отынға ағаш кесуге, оны жаруға көмектесу үшін және дәлірек айтқанда Джимми жұмыстың үштен бірін бітіргенше оған өзінің бастан кешкен уақиғаларын айту үшін үйге әрең үлгеріп оралды. Томның інісі Сид (ол бірге туған емес — шешесі бөлек) өзіне тапсырған жұмыстың бәрін (жарылған ағаштарды жинап сарайға кіргізу) бітірген еді, өйткені ол қой аузынан шөп алмас жуас: сотқарлығы жоқ, қолайсыз қылығымен үлкендерді мазаламайды.
Том қолайлы сәтті пайдаланып, бір кесек қантты жымқыру үшін кешкі тамағын асығып-үсігіп ішіп болғанша, Полли апай оны өзінің сөз қақпанына түсірсем шынын айтар деп оған әртүрлі сұрақтар қойды.
Барлық қарапайым ақкөңіл адамдар секілді Полли апай өзін тіл тапқыш кісімін деп есептейтін және өзінің аңғал ойларынан ғажайып қорытынды шығады деп ойлайтын.
— Том, — деді ол, — бүгін мектепте ыстық болған шығар.
— Иә.
— Шынында, өте ыстық, рас қой?
— Иә.
— Неғып сенің өзенге бір сүңгіп алғың келмеді, Том?
Томға бір сұмдық елестегендей болды — қорқыныш пен қауіптен жаны алқымға тығылғандай сезінді. Ол сосын барып тіл қатты:
— Жоқ, суға онша түскім келмейді…
Полли апай Томның көйлегін ұстады да:
— Тіпті терлемепті, — деді.
Және ол өзіне риза болған кейіппен Томның көйлегінің құрғақ екенін білді; оның ойында қандай айла жатқаны ешкімнің ойына кірген емес.
Дегенмен Том желдің қай жаққа соғатынын байқап үлгерді және ендігі сұрақтардың алдын алды:
— Біз біраз салқындау үшін басымызды сусорғыштың астына ұстағанбыз. Менің шашым әлі кепкен жоқ, көрдіңіз бе?
Полли апай мұндай себепті өзінің қалай бірден байқамағанына қынжылып қалды. Бірақ сол бойда оған жаңа ой келген еді.
— Том, басыңды сусорғыштың астына қою үшін көйлегіңнің мен тігіп берген жағасын жыртуға тура келген жоқ па? Қане, күртешеңнің ілгегін ағытшы.
Томның жүзінен қауіптің ұшқыны қашып кетті. Ол күртешесінің омырауын ашты. Көйлектің жағасы тігулі тұр.
— Жақсы, жақсы. Сені ешқашан түсіне алмайсың ғой. Ал мен сені мектепке бармай, шомылып жүр деп ойладым. Жарайды, мен саған ашуланбаймын: сен қу болғанмен, адалсың, дегенмен мен ойлағаннан гөрі тәуір екенсің.
Айласынан ештеңе шықпағаны көңіліне келгенмен, Полли апай Томның осы жолы бұзықтық істемегеніне қуанды.
Алайда әңгімеге Сид араласты.
— Сіз оның жағасын ақ жіппен тіккеніңіз есімде, — деді ол, — ал, қараңызшы, мында қара жіп!
— Иә, иә, мен ақ жіппен тіккенмін! Том!
Алайда Том әңгіменің жалғасын күтпеді. Бөлмеден шығып бара жатып, естілер-естілмес ызалы үнмен:
— Ішіңді кептіремін сенің, Сидди! — деді.
Сенімді жерге тығылды да, күртешесінің омырауындағы жіп ораған екі үлкен инені қарады. Біреуінің көзіне өткізілген ақ жіп те, екіншісінде қара жіп.
— Сид болмағанда байқамайтын да еді. Шайтан алғыр! Ол біресе ақ жіппен, біресе қара жіппен тігеді. Ылғи бір түсті жіппен тіксе ғой… Кісіні шатастырады. Дегенмен Сидтің жанын шығарамын — жақсы сабақ болады оған!
Том бүкіл қала халқы мақтаныш ететіндей үлгілі бала емес еді. Бірақ ол үлгілі баланың кім екенін жақсы білетін және оны өте жек көретін.
Дегенмен екі минуттан — тіпті одан да аз уақытта — ол барлық ауыртпалықты ұмытып кетті. Бұл қиындық ол үшін әдеттегі үлкен адамдарды мазалайтын азаптардан жеңілірек болғандықтан емес, өткені сол сәтте оның жан дүниесін жаңа бір алапат құштарлық кернеді де, басындағы қауіп-қатерлі ойлардың бәрін ығыстырып тастады. Үлкен кісілер де дәл осылай жаңа бір ой, жаңа мақсат кеудесін кернесе, өздерінің қайғы-қасіретін ұмыта алады. Том осы кезде бір керемет жаңалыққа әуес болып жүр еді: ол таныс негрден мәнерлеп ысқырудың әдісін үйренген еді және бұл өнермен ешкім мазаламайтын еркіндікте жаттығу жасағысы келетін. Негр құсқа ұқсап ысқыра алатын еді.
Ол негр арасында оқтын-оқтын сәл үзіліс жасап, кәдімгі құстарша дірілдетіп үн шығаратын. Ондай үн шығару үшін тілді жиі-жиі таңдайға тигізу керек. Мұның қалай болатыны оқырманның есінде шығар, әрине, ол бір кездері балалықты басынан кешірген болса. Томның қайсарлығы және ықыласы бұл істің барлық жай-жапсарын тез меңгеруге көмектесті. Аузы толы сұлу саз да, жан дүниесін алғыс кернеп, ол көңілдене көшеге шықты.
Ол өзін аспандағы жаңа планеталардың біреуін ашқан астроном сезінді, тек оның қуанышы тереңірек, мәндірек және шынайы сезім еді.
Жазғы күндердің кеші ұзақ болады. Әлі жарық болатын. Кенет Том ысқырығын тоқтата қойды. Қарсы алдында танымайтын біреу тұр, өзінен сәл үлкендеу бала. Қай жыныста және қай жастағы болса да жаңа адам көріне қалса, жұпыны қалашық Санкт-Петербургтің тұрғындары бірден көңіл аударатын. Оның үстіне әлгі бала үстіне әдемі костюм киіп алыпты — жұмыс күні бұлай киіну деген!.. Адам таңғаларлық. Қалпағы қандай әдемі; ілгектерін ұқыпты қаусырған көк шұға күрте, дәл сол түсті жап-жаңа шалбар. Бүгін жексенбі емес, жұма болса да аяғына әп-әдемі бәтеңке киіп алыпты. Оның галстугы де бар — өте ашық түсті таспа. Жалпы алғанда, ол қаланың нағыз сәнқой мырзасына ұқсайды және бұл Томның әбден ызасын келтірді. Қарсы алдында тұрған ғажайып тұлғаға қараған сайын, Том үстіндегі жұтаңдау костюмімен өзін одан сайын жексұрын сезінді және ол ананың үстіндегі серілер киетіндей киімнің бұл үшін түкке тұрмайтынын көрсетіп, танауын көтере түсті.
Екі бала да үнсіз кездесті. Біреуі аяғын алға басып еді, екінші бала да бір қадам аттады -бірақ жанына қарай. Бетпе-бет, көзбе-көз — олар осылай біраз қозғалды. Ақырында Том шыдамай:
— Сыбағаңды берейін, қалайсың ба? — деді.
— Байқап көр! Бере алмайсың!
— Жоқ, беремін!
— Беріп көр, қане!
Адам төзгісіз үнсіздік басталды. Ақыры Том:
— Кімсің өзің, атың кім? — деді.
— Сенің шаруаң қанша?
— Шаруам қанша екенін көрсетемін саған!
— Ал көрсет! Неге көрсетпейсің?
— Енді екі сөз айт — көрсетем.
— Екі сөз, екі сөз, екі сөз! Міне, саған! Ал, қане!
— Ой, ой, ептісін қарай гөр! Егер көңілім соқса, бір қолымды қайырып байлап қойса да, сендейлерді жалғыз қолыммен-ақ жайрата салам.
— Онда неге жайратпайсың? Қолыңнан келетінін өзің айтып тұрсың ғой.
— Жайратамын, егер маған тиісе берсең!
— Ай-ай-ай! Сендейлерді көргенбіз!
— Сыланып, қоқиланған әтештей тұрысын! Ой, қалпағы қандай!
— Ұнамай ма? Басымнан жұлып алып көр, сыбағаңды берейін сонда.
— Өтірік айтасың!
— Өзің өтірікті соғып тұрсың!
— Қорқақтығына қарамай, қорқытқысы келеді!
— Жарайды, барып тұршы өзің!
— Әй, сен тыңда: ақылға келмейді екенсің, басыңды жарамын.
— Қалай жарасың? Ой-ой-ой!
— Жарамын!
— Енді нені күтіп тұрсың? Қорқытасың, қорқытасың, ал іске жоқсың! Яғни өзің қорқасың?
— Мен бе?!
— Жоқ, қорқып тұрсың!
— Жоқ, қорықпаймын!
— Жоқ, қорқып тұрсың деймін.
Тағы үнсіздік. Бір-бірін көздерімен жеп барады, орындарынан қозғалып, жаңа шеңбер-сызық жасады. Ақыры екеуі иықтасып тұрды. Том айтты:
— Кет бұл жерден!
— Өзің кет!
— Кетпеймін.
— Менің де кеткім жоқ.
Олар осылай бетпе-бет тұрып әрқайсысы алға аттады. Бір-бірін жек көргеннен не істерге білмей, ақыры бар күштерімен итерісе бастады. Бірақ о жақта да, бұ жақта да жеңіс жоқ. Осылай итерісіп біраз тұрды. Екеуі де ызадан күйіп-жанып қып-қызыл болды, сосын екі жақ та бәсеңдейін деді, бірақ екеуі де бір-бірінен қауіптеніп тұрғандары анық.
Сонда Том айтты:
— Сен қорқақсың және күшіксің! Мен ағама айтамын — ол сені шынашағымен-ақ жайратады. Мен оған айтсам болды — тас-талқаныңды шығарады!
— Сенің ағаңнан зәрем ұшады менің! Өзімнің де ағам бар, сенің ағаңнан ересек, ол сенің ағатайыңды анау дуалдан лақтырып тастайды. (Екеуінің де аға деп тұрғандары — ойдан шығарылған жайт).
— Өтірікті соқпа!
— Айтқан екенсің!
Том аяғының үлкен башпайымен шаңдақ жерді сызды да:
— Осы сызықтан аттап көр. Мен сенің жаныңды шығаратыным сондай, орныңнан тұра алмай қаласың! Бұл сызықтан аттаған адам оңбайды!
Бөтен бала сол бойда сызықтан өтуге асықты.
— Көрейік жанымды қалай шығаратыныңды.
— Кет деймін! Саған айтып тұрмын ғой!
— Мені түйгіштеп, талқаныңды шығарам деген өзің ғой. Ендеше неғып тұрсың?
— Екі тиын үшін сенің быт-шытыңды шығармасам, мені шайтан алсын!
Бөтен бала қалтасынан екі мыс тиынды шығарып, Томға ұсынды.
Том оның қолын қағып қалып еді, тиындар ұшып кетті. Бір минуттан кейін екі бала да бір-біріне айбат шеккен екі мысыққа ұқсап шаңда домалап жатты. Бірінің бірі шашынан тартып, күртеше, шалбарға жармасып, бір-бірінің мұрындарын жаралап, шаңға да, даңққа да бөленісті. Ақырында шаң-тозаңның арасынан сұлбалары анық көріне бастады: Том дұшпанының үстінде атқа мінгендей отырып алып, жұдырығымен түйгіштеуде.
— Кешірім сұра, — деп талап етеді.
Алайда бала босанғысы келіп тырбаңдап жатыр және ызадан өкіріп жылайды.
— Кешірім сұра!
Ұрып-соғу басылар емес. Ақыры бөтен бала түсініксіздеу міңгірлейді: «Жетер енді!». Том сонда ғана оны босатып:
— Бұл — саған сабақ. Екіншілей кіммен байланысып тұрғаныңды алдымен байқап ал.
Бөтен бала мұрны пысылдап өксіген күйі киімінің шаңын қағып, ара-тұра басын шайқап қойып артына қайырылады, «келесі жолы Томнан өшін оқсатып алатынын» айтып қорқытады. Том болса, оған кекете жауап беріп, жеңісіне мақтанған кейіпте үйге беттеді.
Алайда ол бұрылып «дұшпанына» қарауы мұң-ақ екен, анау бұған кесек лақтырып жауырынына тигізді де, өзі құлындай құлдыраңдап қаша жөнелді. Бұл болса, сатқынның соңынан оның үйіне дейін қуып барды да, қайда тұратынын біліп алды. Том «жауды» жекпе-жекке шақырып қақпа алдында біраз тұрды, бірақ анау терезеден бет-аузын қисаңдатқаны болмаса, далаға шықпады. Ақырында жауының анасы көрінді, Томды оңбаған, бұзық, сотқар бала деп дымын қоймады және бұл жерден жоғалуын бұйырды. Кетуін кеткенімен, Том өзінің осы маңда жүретінін және оның баласына көресіні көрсететінін айтып, қыр көрсетті.
Ол үйге кеш оралды, терезеден еппен түсе беріп еді, қоршауға түскенін білді: оның қақ алдында апайы тұр және ол кісі мұның шаң басқан күртешесі мен жалба-жұлба болған шалбарын көргенде, Томның мерекесі жер айдалған тұтқынның күйіне айналды деген ой оның кеудесін алмас қанжардай сұққылады.
Екінші тарау
ҒАЖАЙЫП СЫРШЫ
Күн сенбі. Жазғы табиғат тамылжып тұр — тып-тынық, қайнап жатқан өмір. Әр жүректе ән сыңғырлайды, ал жүрек жас болса, әуен ауыздан төгіледі. Әрбір дидарда қуаныш шуақтайды, адамдардың әрқайсысы нық басып кетіп барады.
Мамыргүл ақ жапыраққа малынып, ауаға жұпар шашып тұр.
Қаланың үстіне төнген Кардиф тауы жасыл түске оранған қасиетті жер болып көрінеді. Алыстан қарағанда ол тамаша, жым-жырт тыныштық көзіңді арбайды. Қолына бір шелек әк пен сабы ұзын сыр жаққышты алып, Том үйден шықты. Шарбаққа көз жүгіртіп еді, жаңағы қуаныш әп-сәтте басылды да, кеудесін көңілсіздік тұманы басты. Ұзындығы үш ярд шарбақтың биіктігі — тоғыз фут!
Сол сәтте оған өмір деген мәнсіз, өмір сүру — ауыр жүк болып көрініп кетті. Ол терең күрсініп, сыр жаққышты әкке малды да, шарбақтың жоғарғы жағын сипап өтті, сосын екінші рет қайталады да тоқтай қалды: шарбақтың сырланбаған бөлігі бұл бір-екі рет сипап өткен түспен салыстыруға келмейді! Өкініштен ағаштың түбіне отыра кетті. Секіріп басып шарбақтан Джим шықты. Оның қолында қаңылтыр шелек. Өзі «Буффалоның қыздары» деген әнді ыңылдап айтып келеді.
Қаланың су сорғышына су алуға баруды Том жек көретін, бірақ ол ойына қазір басқаша қарауға тура келді. Су алатын жерде адам көп болатынын есіне алды: ақ нәсілділер, мулаттар , негрлер; қыздар мен балалар судың кезегін күтіп отырады, демалады, ойыншықтарын алмастырады, керіседі, төбелеседі.
Джим суға барса, бір сағатсыз үйге оралмайтыны, онда да соңынан іздеп баратыны Томның есіне түсті.
— Тыңдашы, Джим, — деді Том, — аздап сырлай салшы, суды мен әкелейін.
Джим басын шайқады.
— Келісе алмаймын, масса Том! Кемпір маған суға тез барып кел, жолай ешкіммен сөйлесіп кідірме деп бұйырды. Сосын ол: «Том, шарбақты сырла деп сені шақыратынын мен білемін, сен оны тыңдама, өзіңнің жолыңмен жүр, — деді. — Ол шарбақты қалай сырлап жатқанын өзім барып көремін», — деді.
— Ал сен оны тыңдама, Джим, ойлашы, кәрі кемпір не демейді! Шелекті маған бер, қане, мен жүгіріп барып келе қояйын. Ол тіпті кім әкелгенін де білмей қалады.
— Ой, Том мырза, мен одан қорқамын! Ол менің басымды жұлып алады: құдай біледі, жұлып алады.
— Ол! Ол ешкімді саусағымен де түртпейді; көп болса оймағымен басыңнан нұқиды — сонымен бітеді бәрі. Мұндай жазаға кім мән береді? Рас, ол ашулы сөздер айтады, бірақ сөзден еш жерің ауырмайды ғой, егер ол жылап-сықтамаса. Джим, мен саған кішкентай шар берем. Менің алебастрдан жасалған ақ шаригім бар ғой — соны саған беремін.
Джим ойланып қалды.
— Аппақ шарик, Джим, керемет!
— Солайы солай ғой, керемет бұйым! Том мырза, мен кәрі ханымнан өте қорқамын.
— Оның үстіне, қаласаң, мен саған аяғымдағы жараны көрсетемін.
Джим бар болғаны адам баласы ғой, мұндай еліктіруге қызықпай қоймайды. Ол шелегін жерге қойып, ақ шарикті алды, сосын қызыққаннан қызара бөртіп Томның оралған башпайын шешіп жатқанына қарады, алайда бір минут өткенде жауырыны қақсаған күйде шелегі бұлғаңдап, көшемен зымырап бара жатты, сөйткенше Том шарбақты сырлауға кірісті, ал апай болса, бір туфлиі қолында салтанатты кейіппен соғыс алаңынан кетіп бара жатты.
Алайда Томның күш-қуаты ұзаққа бармады. Ол бүгінгі күнді қызықты өткізуді жоспарлағанын есіне алып еді, одан сайын жүрегі сыздап кетті. Кешікпей жұмыс дегенді білмейтін басқа балалар көшеге шығады, еркін ойнайды. Әрине, олар түрлі қызық ойындарды біледі және олардың бәрі мұның жұмыстан бас ала алмай жатқан түрін көріп, мазақтайды.
Мұны ойлағанда, әбден күйіп кетті. Ол қалтасынан барлық қазынасын шығарып, оларды қарай бастады: ойыншықтың сынықтары, шариктер және басқа бірдеңелер; бұл дүние-сымақтарды беріп, ешкімге шарбақты сырлата алмайды және жарты сағаттық еркіндікті сатып ала алмайсың. Ол дүниелерін жинап, қайта қалтасына салды және еңбекке айырбастау туралы ойдан бас тартты. Балалардың ешқайсысы мұндай бейшара ақыға бола жұмыс істемейді. Кенет осындай қара түнек қаптаған сәтте Томға шабыт келді! Нағыз шабыт — жарқыраған даналық ой.
Ол сыр жаққышын алып жұмысқа кірісті. Анадай жерде бұл оның келемеж-кекесінінен өлердей қорқатын Бен Роджерс деген бала көрінді. Бен жүріп келе жатқан жоқ, секіріп, шапқылап, арасында билеп келеді — бұл оның көңілі жарқын, бүгінгі күннен көп жақсылық күтетіндігінің белгісі.
Ол алма жеп келеді және ара-арасында бір әуенді ысқырады да, соңғы жағынан «дин-дон-дон, дин-дон-дон» деп ең төменгі ноталарды қайталайды, өйткені Бен өзінше пароход болып келе жатқаны. Ол жақындағанда жылдамдығын бәсеңдетіп көшенің ортасына шықты да, еппен, мардымсып кейін бұрыла бастады, себебі Бен өзінше «Үлкен Миссури» пароходы болып келеді. Пароход та, капитан да бір өзі. Ол өзінің капитан мостигінде тұрған кейіппен өзіне өзі бұйрық береді де және оны өзі орындайды.
— Тоқта, машина, сэр! Динь-диминь, динь-диминь-динь!
Пароход жайлап жол ортасынан шығып, көшенің жиегіне жақындады.
— Артқа! Диминь-диминь-динь!
Ол екі қолын бүйіріне таянды.
— Артқа бер! Оңға бұрыл! Тш, диминь-дин! Чшш-чшш-чшш!
Оң қолымен үлкен-үлкен дөңгелектер сызып, пароходтың доңғалағын көрсеткен болады.
— Солға! Солға бұр! Диминь-динь-динь! Чшш-чшш-чшш!
Енді сол қолымен жаңағыдай дөңгелектерді сыза бастады.
— Тоқта, он жақ борт! Диминь-динь-динь! Тоқта, сол жақ борт! Алға және оңға қарай. Тоқта! Жай жүр! Динь-диминь! Чуу-чуу-у! Ұшын бер! Ей, тезірек, қимылда! Ей, жағадағы адам неғып тұрсың! Қанатты қабылда! Арқанды бағанға байла! Енді босат! Машина тоқтады, мырза! Диминь-динь-динь! Шт-шт-шт! (Машина бу шығарып жатқаны).
Том пароходқа көңіл аудармай жұмысын жалғастыра берді. Бен одан көзін алмай тұрды да, сәлден соң:
— Бәлем, қолға түстің бе! — деді.
Жауап болмады. Том кәнігі суретшілердің көзімен өзінің соңғы жұмысына бір қарап алып, сыр жаққышпен тағы бір сипап өтті де, кейін шегініп өз ісіне риза көңілмен көз салды. Бен жақын келіп, онымен қатар тұрды. Алманы көргенде Томның сілекейі шұбырып кетті, бірақ ол еш нәрсе болмағандай жұмысын жасай берді. Бен айтты:
— Немене, туысқан, жұмысқа жегіп қойды ма?
Том оған бұрылды да:
— А, сен екенсің ғой, Бен! Мен байқамадым.
— Тыңдашы, мен суға түсуге бара жатырмын… Иә, суға түсуге. Сенің де суға түскің келіп тұрған шығар, а? Бірақ саған, әрине, болмайды, жұмыс жасауға тура келеді. Әрине, солай!
Том оған бір қарады да:
— Жұмыс деп сен нені айтып тұрсың?
— Мынау жұмыс емес пе?
Том шарбақты сырлай бастады да және немқұрайлы жауап берді:
— Мүмкін жұмыс, мүмкін жұмыс емес. Мен бір ғана нәрсені білемін: Том Сойерге осы ұнайды.
— Қойшы-ей? Осы жұмысты рахаттанып істеп жатырмын дегің келе ме?
Сыр жаққыш шарбақтың бойымен қыдыра берді.
— Ұнамайды? Ұнамайтын несі бар? Шарбақты сырлайтын мүмкіндік балаларда күнде бола бермейді.
Іс басқа бағыт алды. Бен алма кеміруді тоқтатты.
Том, рахаттана жұмысқа кіріскен суретшіге ұқсап қылқаламын оңға, солға жылжытып, сосын бірнеше қадам кері шегініп, шарбақтың өзі сырлаған тұстарына қарап, қай жерге қандай сызық керек екенін сын көзімен байқады, ал Бен оның әрбір қимылына қызыға қарап тұрды да, ақыры тіл қатты:
— Том, тыңдашы, маған берші, мен сырлап көрейін!
Том ойланып қалды және келісуге әзір секілді көрінді, бірақ соңғы сәтте пікірін өзгертті:
— Жоқ, жоқ, Бен… Бәрібір ештеңе шықпайды. Полли апай осы шарбаққа келгенде өте кінәмшіл кісі: шарбақ көше жақта ғой. Есік алдына қараса, басқаша болар еді, ал апай бұған тым қатал қарайды — аса ұқыптылықпен сырлау керек. Мың, тіпті екі мың баланың ішінен біреуі ғана әдемі етіп сырлауы мүмкін.
— Не дейді? Ойыма келген емес. Маған бере тұршы сырлап көрейін, сәл ғана. Егер сенің орныңда мен болсам, бірден саған бере салар едім. А, Том?
— Бен, мен саған қуана-қуана берер едім, бірақ Полли апай… Жаңа Джим де сырлағысы келіп еді, апай рұқсат етпеді. Сид те одан өтінді — жібермеді. Бұл жұмысты саған сеніп тапсырудың қиындығын енді түсінген шығарсың? Егер сен сырлағанда бір жерінен ағаттық кете қалса…
— Бос сөз! Мен сенен кем сырламаймын. Тек сәл сырлап көремін! Саған мына алманың ортасын берейін.
— Жарайды! Жоқ, болмайды, Бен, мен қорқамын, одан да қоя қояйық…
— Мен алманың қалғанын түгел берейін.
Том бергісі келмеген кейіппен, бірақ ішінен рахаттана сыр жаққышты ұсынды.
Бағанағы «Үлкен Миссури» пароходы терлеп-тепшіп еңбек етіп жатқанда, зейнеткер суретші көлеңкедегі бір күбінің үстінде аяқтарын былғаңдатып алма кеміріп отырды және ашық ауыз балаларға тор құрумен болды.
Ашық ауыз аңғалдар жеткілікті екен: балалар шарбақ жанына күлкі етуге келді де, ақырында өздері сырлай бастады. Әбден сілесі қатқан Беннен кейінгі кезекті Том Билли Фишерге су жаңа қағаз жыланға алмастырды; ал Фишердің сілесі қатқан кезде кезекті ақысына ұзын жіпке байлаған өлі тышқан беріп Джонни Миллер алды.
Осылайша сағаттан соң сағат зымырап өтіп жатты.
Түске қарай Том таңертеңгі жалаңаяқ кедейден үлде мен бүлдеге оранған бай болып шыға келді. Енді оның он екі ақ шаригі, тістеп тұрып үрлейтін гуілдектің сынған бөлшегі, көгілдір шыны бөтелкенің сынықтары, шарғы жіптің кәтөшкісінен жасалған пушка, бордың түйірі, есіктің мыстан жасалған тұтқасы, иттің қарғысы, графиннің шыны қақпағы, пышақтың сабы, терезе рамасының сынығы — бәрі оның байлығы еді.
Том ештеңе істемей-ақ қаумалаған балалардың арасында уақытын көңілді өткізді. Балалар шарбақты үш рет сырлап шықты! Сыр таусылмағанда Том бұл қаладағы балалардың бәрін кедей қылатын еді.
Том өмір деген онша жаман емес екен ғой деп ойлады.
Өзі түсінбесе де, ол ұлы жаңалық ашты: яғни, адамдардың ісіне басшылық ететін заң шығарды. Үлкен адам болсын, бала болсын бір нәрсеге ие болғысы келсе, ол мейлі өте көп қиындықпен қолға түсуі де мүмкін. Егер ол осы кітаптың авторы сияқты ұлы данышпан болса, түсінер еді: Жұмыс деген — біз жасауға тиісті нәрсе, ал Ойын ойнауға біз міндетті емеспіз. Бұл оның қағаздан гүл жасау немесе желдиірменді қосу — жұмыс та, кеглиді көздеу болмаса Монбланға көтерілу — рахатқа бөлейтінін түсінуіне көмектесер еді. Англияда арбаға төрт ат жегіп, жиырма-отыз миль жер жүргені үшін разылықпен ақша төлейтін байлар бар; ал егер оларға осы жұмысы үшін жалақы төленетін болса, онда бұл жұмыс болып саналар еді және олар сол бойда-ақ бас тартар еді.
Том біраз уақыт тапжылмай отырды; ол өз өмірінде болған елеулі үзіліс жайлы ойлады, сосын табанын бас штабқа бұрып, жұмыстың аяқталғанын хабарлауға кетті.
Үшінші тарау
СОҒЫС ЖӘНЕ МАХАББАТ
Том түкпір жақтағы ұйықтайтын, қонақ күтетін әрі жұмыс істейтін және тамақ ішетін жалғыз бөлменің ашық терезесінің жанында отырған Полли апайдың алдында тұр.
Кеудеңді кеңітер жазғы ауа, жым-жырт тыныштық, гүлдердің жұпар иісі, аралардың жан тербетер ызыңы апайды рахатқа бөлегендей: ол мұрнын тақап бір нәрсе тоқумен әуре, өйткені оның жалғыз ермегі — тізесінде пырылдап жатқан мысығы. Қауіпсіздік мақсатымен көзілдірік жоғары жылжып, оның ақ шаштарына орнықты.
Ол Том, әрине, баяғыда-ақ зытып кетті ғой деген сенімде еді, ал енді қатал жаза бұйыратынын біле тұра мұның алдына батылы жетіп келіп тұрғанына таңданып отыр.
Том кірді де:
— Енді ойнауға бола ма, тәте? — деді.
— Қалай? Бітіріп тастадың ба? Қанша сырладың?
— Бәрін, тәте!
— Том, өтірікті соқпа! Мен өтірік айтқанды жақтырмаймын.
— Өтірік айтып отырғаным жоқ, тәте. Сырлап бітірдім.
Полли апай сенбеді. Ол өз көзімен көру үшін шарбаққа бет алды. Егер Томның айтқанының тым болмаса жиырма пайызы шындық болса, апай әбден қуанар еді. Ол үш қабат сырланып аппақ болған шарбақты, оның етегіне жүргізілген ақ сызықты көргенде, таң-тамаша қалды.
— Білесің бе…. ешқашан ойыма келмеген болар еді… — деді Полли апай. — Әділін айту керек, Том, сен, көңілің соқса, жұмыс істей аласың. — Сосын ол мадақтауды бәсеңдетті де: — Тек сенің жұмысқа деген көңіліңнің соғуы өте сирек. Мұны да айтып қою керек. Ал бар, ойна. Үйге келуді ұмытып кетпе. Әйтпесе менің жазалауым тез!
Полли апайдың риза болғаны соншалық, оны шоланға апарып ең таңдаулы алманы берді. Бұған қоса адал еңбекпен тапқан нәрсенің бәрі әрі тәтті, әрі қадірлі деген ұлағатты өсиет айтылды.
Апай қасиетті кітаптан үзінді келтіріп жатқанда Томға тәтті пірәндікті қалтасына сүңгітуге мүмкіндік туды.
Ол жүгіріп есік алдына шықты да Сидті көрді. Сидтің баспалдақпен көтеріліп келе жатқан беті еді. Баспалдақ үйдің сыртында, екінші қабаттың түпкі бөлмелеріне апарады. Томның қолына кесек топырақтар түсті де, кенет ауадан топырақ жауғандай болып, Сидтің бет-аузын, тұла-бойын басып қалды. Полли апай есін жиып Сидті құтқарам дегенше, Том шарбақтан секіріп ғайып болды. Әрине, шарбақтың қақпасы бар, бірақ Томның оған баруға уақыты бола бермейді. Полли апайға қара жіп туралы айтқан сатқын Сидтен өш алғасын, Томның көңілі сабасына түсті.
Том көшені айналып өтіп, апайдың сиыр қорасының түпкі қабырғасына тірелетін, ылғи шаңы бұрқырап жататын бұрылыстан бір-ақ шықты. Енді қауіптенетін ештеңе жоқ. Бұл жерде ұстап алып, жазалайды-ау деп қорқуға да болмайды. Ол бұрынғы уәделескен келісім бойынша, екі әскер бір-біріне шабуылға шығатын қалалық алаңға бет алды. Ол әскердің бірін Том, екіншісін оның айырылмас жан досы Джо Гарпер басқарады. Екі ұлы әскербасы бір-бірімен өзара шабуылға шықпайды — бұлай ұсақталуға болмайды; екеуі төбенің басында қатар тұрып, адъютанттары арқылы бұйрық беріп соғысты басқарады. Ұзаққа созылған қатал ұрыстан кейін Томның әскері жеңіске жетті. Екі жақ та өлгендерін есептеп, тұтқынға түскендерді алмастырды, ендігі жаңа соғыс неден басталатынына келісті және келесі шешуші ұрыстың күнін белгіледі. Сосын екі жақтың да сарбаздары сап түзеп, дәстүрлі марш әуенімен ұрыс алаңынан кетті, ал Том жалғыз өзі үйіне қарай тартты.
Джефф Тэчер тұратын үйдің жанынан өте беріп ол бақ ішінде жүрген бір қызды көрді — алтындай шашын екі бұрым етіп өрген, көгілдір көздері мөлдіреп, аппақ жұқа көйлегі жараса қалған.
Әлгінде ғана ұрыс даласында даңққа бөленген батыр оққа ұшты. Эмми Лоренс деген біреу сол бойда ұмыт болды, тіпті Томның жүрегінде оның ізі де қалмады. Ал, бұл болса, Эммиді ессіз сүйемін деп ойлайтын. Шынында ол сезім әшейін сәттік қызығу екен. Ол қыздың бұған деген махаббатын оятуға қаншама ай кетті. Осыдан бір апта бұрын Эмми мұны сүйетінін мойындаған.
Содан бергі жеті күнде ол өзін әлемдегі ең бақытты баламын деп мақтанышпен сезініп жүрген, енді, міне, бір сәтте ол қыз кіріп шығуға келген кездейсоқ қонақтай мұның жүрегінен кетіп қалды. Ол есі шыға жасырын сығалап, жаңа періште мұны байқап қалғанын білгенше жанталасты. Сосын ол бұл жерде қыздың бар екенін байқамаған болып, оның қызығушылығын ояту үшін түрлі фокустар (ер балалар арасындағы әдіс) көрсете бастады. Кенет ол қауіпті акробатты көрініс жасап тұрған кезде қыз жаққа көз салып еді, ол бұған жауырынын беріп, үйге қарай кетіп барады екен. Том жүгіріп оған жақындады да, шарбаққа сүйеніп тұрып қалды; қыз әлі де бақ ішінде жүре тұрса деп есі шықты. Қыз шынында да баспалдақ үстінде сәл аялдады, бірақ сосын есікке беттеді. Оның табаны босағаға тигенде, Том күрсініп еді, кенет көздері күлімдеп, қуаныш шуағын шашып қоя берді: қыз үйге кірмей тұрып бұған бұрылды да, маргаритка гүлін лақтырды.
Том гүлді айнала жүгірді де, содан соң алақанын көзінің үстіне қойып, көшенің алыстау түкпірінде қызықты бір нәрсе болып жатқандай қадала қарады. Сосын жерден бір тал қамысты алып мұрнының үстіне қойды да, басын артқа шалқайтты. Қамыс оның денесін тепе-тең ұстауға себін тигізетіндей, еппен жүріп гүлге жақын келді де, жалаңаяқ башпайына қыстырып, жалғыз аяқпен секірген күйі көрінбей кетті. Алайда ол гүлді күртешесінің омырауына жасыру үшін бас-аяғы бір минут тасаға тығылды. Гүлді жүрегінің тұсына, мүмкін асқазанының маңына (ол анатомиядан мықты емес еді) жасырды.
Содан соң ол кешке дейін шарбақ жанында бұрынғыша әртүрлі көзбояушылықтар жасаумен болды. Қыз көрінбеді, алайда ол терезенің жанында ма — әйтеуір бір жерде мұның сол үшін жанын салып жүргенін көріп тұр деп өзін-өзі сендірді. Ақыр соңында салбыраңқы күйде үйіне оралды, ал оның бейшара басы неше түрлі арманға толы еді.
Кешкі ас үстінде оның көңіл-күйі көтеріңкі болғаны сондай, тіпті апайы да таңғалып отырды: балаға не болған? Сидке құм аралас кесек лақтырғаны үшін сазайын тартқанмен, Том оған қапаланған жоқ сияқты. Ол апайының танауының астынан бір кесек қантты жымқыруға оқталғаны үшін сыбағасын алса да, өкпелеген жоқ, тек:
— Тәте, Сид қанша қантты қалтасына салса да, оны сабамайсыз ғой! — деді.
— Сид сен секілді адамдарды азаптамайды. Егер сенің артыңнан бақылап жүрмесе, сен қант салғыштың қасынан кетпес едің.
Апайдың ас бөлмеге кетуі мұң екен, жазаланбағанынан өзін бақытты сезінген Сид бұны күлкі еткендей қант салғышқа қолын созды. Бұған шыдауға болмайды! Алайда қант салғыш Сидтің саусағынан жылжып еденге түсіп кетті де, быт-шыты шықты. Том рахаттанғаннан аузы жабылып, қуаныштан дыбысы шықпай қалды. Ол апайы келіп, бұл кімнің ісі екенін сұрағанша, үндемей тып-тыныш отыруға бекінді. Сонда бәрін айтады және апайының ылғи мақтайтын үлгілі баланы қалай жазалағанын көруден артық рахат бар ма? Оның кеудесін ызалы кектің кернегені сонша, апайы оралып, көзілдірігінің үстінен ашудың найзағайы шашырап, едендегі шыны сынықтарға қадалды. Том: «Міне, қазір басталады!» деді іштей. Бірақ келесі минутта өзі еденде жатты! Әмірлі қол оны жұдырықтың астына алуға ыңғайланып, оған тағы төне беріп еді, Том көзінің жасы сорғалап айқайлап жіберді.
— Тоқтаңыз! Тоқтаңыз! Не үшін сабайсыз мені? Оны сындырған Сид қой!
Полли апай ыңғайсызданып тоқтай қалды. Ол қазір бұған жаны ашып мүсіркейді, сөйтіп өзінің кінәсін жуып-шаяды деп ойлады Том. Алайда апайдың тілі шығып:
— Ім! Дегенмен, менің ойымша, сен сыбағаңды бостан-бос алған жоқсың. Мен шығып кеткенде, сен тағы бірдеңені шығарған боларсың.
Айтуын айтқанмен, апай өзінің артық кеткенін сезді. Балақайға жылы сөз айтып еркелеткісі келгенмен, Полли апай бұл балақайға жанашырлық көрсетсең, өзінің кінәсін мойындап отыр деп ойлауы мүмкін, ал тәртіп заңы бұған рұқсат етпейді деді іштей. Сондықтан ол ештеңе айтпастан, жүрегі сыздаған күйі өзінің әдеттегі жұмысына кірісті. Том болса, бұрышта ашуға булығып жарақаттарын сипалап өзіне-өзі келе алмай отыр. Апай іштей мұның алдында тізесін бүгуге дайын екенін Том білді және осы ойы оның көңіліне қуаныш ұялатты.
Апайдың іштей азаптанып, мұнымен тілдесуге себеп іздеп отырғанын ол байқамаған болды. Апай көзіне жас толып, оқтын-оқтын жанашырлықпен бұған қарап қойып отырғанын көрсе де, Том оған ешқандай көңіл аударғысы келмеді. Том өзін ауру күйде елестетіп, апайы мұның «кешірдім» деген сөзін есту үшін асты-үстіне түссе де, бұл қайырылмай, бетін қабырғаға бұрып үнсіз жатады.
Сонда апайдың жағдайы қалай болады? Том өзінің өлі денесін үйге әкелгенін көз алдына келтірді: оның денесін жаңа ғана өзеннен шығарды, бұйра шашы су-су күйде, өзінің мазасыз азаптанған жүрегі мәңгіге тынышталды!
Сонда апай мұның өлі денесіне жармасып, жаңбырша жауған көз жасын тыя алмай, құдіреті күшті құдайға жалынып, баланы о дүниеден қайтаруын және ешқашан оны жазықсыз жазаламайтынын айтар еді. Бірақ Том сол сұп-сұр кейіпте, тірліктің белгісі жоқ салқын күйде жатады — бақытсыз, азаптан көз ашпаған кішкентай баланың қасіреті енді мәңгі тоқтады. Том осындай қайғылы сандырағымен өзін-өзі әбден қажытып, сорғалаған жасын тұншыға жұтып жатты. Көз жасынан айналаның бәрін тұман басқандай. Кірпігін қимылдатса, көзінің жасы танауының ұшынан, бетінен сорғалап жатты. Өзінің жанын осылай қайғыға орағаны оны рахатқа бөлегені сонша, ешқандай қуаныш алаңдатпайтынын қалады. Қуанышты сезімге бөлену оның ызасын келтіреді — ал, мына қасірет оған киелі көрінді. Сондықтан бір ғасыр жоқ болып кеткен — яғни, бір апта — немере әпкесі Мери үйге оралғанына есі шыға қуанғаннан билеп, әндетіп есіктен енгенде қабағы тас түйілген көңілсіз Том орнынан тұрып басқа есіктен шығып кетті, ал Меримен бірге келген әсем әуен мен күн шуағы екінші есікке беттеді.
Ол әдетте балалар жиналатын жерден жырақта өзімен-өзі жүрді. Оны өзінің жүрегі секілді қасіретті, мұңды, шетте жатқан бұрыштар шақырғандай. Өзендегі ағаш сал қызықтырды да, ол шетіне келіп отыра кетті, сосын шетсіз-шексіз көңілсіз, тыныш жатқан су бетіне қарап, өзін ыңғайсыз жағдайларға ұрындырмай және ештеңені сезінбей осы тұңғиыққа батып кетуді армандады. Сонан соң ол гүлді алып, солып, жапырылып қалған гүлшоғын қойнынан шығарғанда, оның тәтті мұңы бұрынғыдан да арта түсті. Анау қыз мұның жан әлеміндегі қазіргі қасіретті білсе, бұған жаны ашыр ма еді? Жылап отырып, мұның мойнын орап жұбатар ма екен? Әлде мынау қаңыраған салқын әлем секілді ол да теріс айнала ма?
Осы ойлар оның жанын сағынышқа толтырды, ол соның бәрін елестетті, ақыры аяғында орнынан күрсініп тұрды да, қараңғылыққа сіңіп кетті.
Сағат тоғыз жарым — онның шамасында ол бейтаныс сұлу тұратын көшеден бір-ақ шықты; айналада тірі жан көрінбейді; сәл кідіріп, бір сәт құлақ түріп еді — еш дыбыс жоқ. Екінші қабаттағы терезеден майшамның бұлыңғыр жарығы пердені нұрға бөлеп тұрғаны көрінеді. Мұның есін алған бейтаныс сұлудың бейнесі осы бөлмені нұрландырып тұр ма екен? Ол шарбақтан түсті де, ағаш бұталарының арасынан жайлап өтіп, әлгі терезенің астына тұра қалды. Сол терезеге ынтыға қадалып біраз тұрды, сосын солған гүлін кеудесіне қойып, шалқасынан жатты. Ол осылай — жанашырлықтан жұрдай жүректер әлеміне тасталған күйде өлгісі келді: панасыз басын кімге, қайда сүйерін білмей, өлім қинаған шақта маңдай терін сүртетін ешкімі жоқ, ең соңғы жанталас сәтінде бұған жаны ашып, еңкейетін тірі адам болмай жан тапсырса… Ол ертеңгі таңғы көңілді шуақты қызықтап терезеден қараған кезде мұны көреді, сонда оның көзінен сорғалап мұның өлі денесіне бір тамшы жас тамбайды; аяқ астында тапталып, соншалық ерте қиылған жарқын жас өмірдің мезгілсіз қиылғанын көргенде, оның кеудесінен күрсінген дыбыс шықпауы мүмкін бе?
Терезе ашылды. Қызметші әйелдің жағымсыз дауысы түннің қасиетті тыныштығын былғап тастады және сарылдап төгілген су азап шеккен Томның денесіне құйылды.
Есі шыққан батыр үсті-басын сілкіп атып тұрды. Сол бойда снаряд секілді бір нәрсе зуылдап өте шықты, балағаттаған дауыс естілді, сынған шынының дыбысы шықты және болар-болмас көлеңке шарбақтың үстінен ұшып өтті де, тылсым қараңғылыққа жасырынды.
Том шошқаның майы сіңген білте шамның жарығымен өзінің малмандай болған киіміне қараған кезде Сид оянып кетті. Мүмкін оның өткендегі өкпесі жайлы бірнеше ескертпе айтқысы келген болар, бірақ Томның көзінен ызаны байқады да, әлгі ойынан қайтып, үн-түнсіз жата берді.
Том кешкі дұғаны оқып мазаланбай-ақ ұйқыға кетті және Сид өзінің де ұмытып кеткенін іштей ойлады.
Төртінші тарау
ЖЕКСЕНБІЛІК МЕКТЕПТЕ
Күн бейқам жатқан жер үстіне көтерілді де, тым-тырыс қалаға өзінің жарқыраған сәулесін төкті. Таңғы тамақтан кейін Полли апай әдеттегі отбасылық құдайға құлшылық ету жұмысына кірісті; ол дәстүрлі жұмыс Інжілдің үзінділері секілді мызғымас тұғыр мен өзінің сұйық цементтен тұратын балшықтай ойдан шығарған қосымшаларымен дұға бастайды. Синайдың шыңындай биіктіктен Моисей заңының қатал өсиеттерін апай осылай жариялайды.
Осыдан кейін Том екі бүйірін таянып алып Інжілдің өлеңдерімен басын толтыруға кірісті. Сид болса сабағын баяғыда дайындап қойған. Том өзінің бар күш-қуатын сарқып, төрт-бес өлеңді есінде сақтауға тырысты. Ол Нагордағы өсиеттен үзіндіні әдейі таңдап алды, өйткені Евангелиенің ең қысқа өлеңдері сонда болатын. Жарты сағат өткенде ол өзінің сабағы туралы бұлдыр елесті ғана түсінгендей болды, себебі сол кезде оның ойы сан-саққа жүгіріп, қолдары біресе анда, біресе мұнда — дамылсыз қозғалыста еді. Мери оның кітабын алып, сабақ сұрай бастады, ал ол болса, тұманда жол іздегендей күйде еді.
— Рухы төмендер ақымақтар… Э…Э…
— Рухы төмен…
— Иә… Рухы төмен…Э…Э…
— Рухы…
— Рухы төмендер… Ақымақ… Өйткені… Олар…
— Өйткені оларды… Рухы төмендер ақымақ… О дүние бар. Жылап тұрғандар… Өйткені… Олар…
— Жұбата…
— Өйткені. Олар…
— Жұбата…
— Өйткені олар… Әй, өлтірсең де мейлің — олардың не істейтінін білмеймін!
— Жұбат…
— О, жұбата… Өйткені олар жұбат… Өйткені олар… Жылап тұрғандар ақымақ, себебі… Олар не істейді? Мери, сен неге маған айтпайсың? Осынша арсыз екенсің ғой!
— Эй, Том! Сен бақытсызсың, мисыз бала! Мен сені келемеж етейін деп тұр деп пе ең? Жоқ! Жоқ! Сен қазірден бастап бәрін дұрыс жаттауың керек. Шыдамыңды жоғалтпа, Том, бәрі де реттеледі және егер сен осы сабақты жаттап алсаң, мен саған керемет бір нәрсе сыйлаймын. Ақылды бол, бар, жатта!
— Жарайды… Ол не сонда, Мери? Не сыйлық жасайтыныңды айт?
— Бұл туралы ойлап басыңды қатырма, Том. Егер мен жақсы зат дедім бе — яғни жақсы сыйлық.
— Білмеймін, Мери, білмеймін. Жарайды, барып жаттайын! Шынында да, ол жанын салып жаттауға кірісті; не сыйлық екенін білуге құмартып және өзінің пайдасын да ойлады, осындай екі бірдей қызығушылықтың арқасында сабақты зулатып жаттап алды. Мери оған Барлоу фирмасының құны жиырма цент тұратын су жаңа пышағын сыйлады. Томның қуанғаны сондай, тұла бойын шаттық кернеді. Осындай түкке тұрмайтын пышақтың көшірмесін жасау кімді қызықтырады, көшірме тіпті де оңбайтынын Батыстың балалары білмей ме екен?!
Көшірмені жасау — ешқашан шеше алмайтын жұмбақ құпия. Дегенмен Том сол пышақпен бүкіл буфетті тілгілеп үлгерді де, енді аласа комодқа кірісе беріп еді, оны жексенбілік мектепке баратын уақыт болғасын киінуге шақырды.
Мери оған су толы қаңылтыр шылапшын мен сабын берді, ол есіктің сыртына шықты да, шылапшынды орындыққа қойды, сосын сабынды суға бір малып алды да, бұрынғы орнына қоя салды; бұдан соң екі жеңін түріп, суды еппен жерге төкті де, ас бөлмеге кіріп есікте ілулі тұрған орамалмен бетін ысқылады. Бірақ Мери орамалды жұлып алды да:
— Ұятың бар ма өзіңнің, Том! — деп айқайлады. — Осындай оңбаған бала болуға бола ма! Сумен жуынғаннан саған келетін зиян жоқ қой.
Том сәл ыңғайсызданып қалды. Шылапшынға тағы су құйылды. Бұл жолы Том суға сәл қарап тұрды да, бар күшін жиып дем алды да, жуына бастады. Ол бетінен сабынды су сорғалаған күйі екінші рет ас бөлмеге кіріп көзін аша алмай сипалап сүртінетін орамал іздегендегі келбет-кескінінен оның шын көңілмен жуынғаны көрініп тұр. Дей тұрғанмен, орамалдың астынан бет-аузы көрінгенде, жуынып-шайынғанының шынайы қорытындысы мақтанарлық емес екені бірден байқалды: беті, маңдайының төменгі жағы таза болғанмен, айналасының бәрі — маңдай, құлақтан төмен қарай тамағына дейін айғыз-айғыз. Мери оны жуындыруға тездетіп өзі кірісті, Томның сонда ғана ажары кірді, басқа ақ түстілер секілді ол адам қатарына қосылды, суланған шашы таралып, бұйра-бұйра болып әдемі көрініп тұр.
(Ол жан-жаққа шапшыған бұйра шаштарын алақанымен басады, өйткені мына түрімен ол қызға ұқсайды, өмір бойы осыдан қорлық көріп келеді). Сонан соң Мери Томның екі жыл бойы жексенбілік мектепке киіп жүрген костюмін шығарды, одан басқа костюмі де жоқ еді… Ол киініп болғасын, Мери оның көйлегінің жалпақ жағасын сыртына шығарып, щеткамен сүртіп қойды, ең соңынан шетеннен тоқылған ала қалпағын кигізді.
Томның өңі кіріп, адам болып қалды, ал түрінен шаттықтың ізі көрінбейді. Ол, шынында да, қатты қайғырып тұр: үстіндегі киімнің тап-таза, мұнтаздай қалпы оның ызасын келтірді. Мери оның бәтеңкесін ұмытып кетеді ғой деп Том дәмеленіп еді, бекер болды: Мери шошқаның майымен жылтыратып майлап, Томның бәтеңкесін алып келді. Оның шыдамы таусылғаны сонша, аяғымен жер тепкілеп, өзінің қаламаған нәрсесін жасауға ылғи мәжбүр ететіндері несі деп ызаланды. Бірақ Мери еркелеткен үнмен өтініш айтты.
— Том, ақылды болшы, кие ғой, қане…
Ол міңгірлеген қалпы бәтеңкесін кие бастады. Мери тез-тез киінді де, үшеуі Томның өте жек көретін, ал Сид пен Мери ұнататын жексенбілік мектепке кетті.
Жексенбілік мектепте сабақ тоғыздан он бір жарымға дейін; одан кейін діни әңгіме өтеді. Мери мен Сид әрқашан да өз еріктерімен дін қызметшісінің өсиетін тыңдауға қалады, ал Том болса, оның діни сабаққа қалғандағы мақсаты күрделірек.
Шіркеудегі орындықтарға үш жүздей адам сыяды; орындықтардың арқасы биік, үй шағын әрі аласа және төбесінде қарағай тақтайшадан жасалған жіңішке жәшік секілді бір нәрсе бар — қоңырау соғатын жер. Есік алдында Том өз жолдастарынан қалды да, жексенбілік киім киген бір танысына:
— Билли, сенде сары билет бар ма? — деді.
— Бар.
— Оның орнына нені қалайсың?
— Не бересің?
— Балық аулайтын қармақ пен тәтті беремін.
— Көрсет.
Том көрсетті. Бәрі дұрыс; заттар бір қолдан екінші қолға өтіп жатты. Содан кейін Том екі ақ шарды үш қызыл билетке айырбастады және екі көк билетті алып, орнына ұсақ-түйек бірдеңелерді бере салды. Ол ішке кіріп келе жатқан балаларды аңдып тұрды да, олардан түрлі-түсті билеттерді сатып алды. Бұл сауда он-он бес минут уақыт алды. Сосын ол тап-тұйнақтай киінген, улап-шулаған балалардың тобымен бірге шіркеуге кіріп, өзінің орнына жайғасты да, сол бойда бір баламен дауласа кетті. Жасамыс, орнықты мұғалім араласты; алайда мұғалім айнала бергенде, Том алдыңғы қатарда отырған баланың шашынан тартып қалды да, анау артына бұрылып қарағанша, бұл кітапқа үңіліп үлгерді. Бір минуттан кейін басқа баланы түйреуішпен түртті, себебі ол баланың «ай!» деп айқай салғанын естігісі келді. Сол бойда мұғалімнен тағы бір ескерту алды. Бұл класс таңдап алғандай шетінен сотқар, тынымсыз, шулап отыратын. Балалар сабақ айта бастағанда, Інжілдің өлеңдерін дұрыс жаттаған ешкім жоқ болып шықты, ылғи мұғалім түзетіп айтып тұрды.
Қалай болғанда да, әйтеуір әрең деп сабақ та бітті-ау, сонан соң әр бала сыйлық алды -Інжілдің өлеңдері жазылған шағын көк билет: көк билет Інжілдің екі өлеңін жаттағаны үшін. Ал он көк билетті бір қызыл билетке ауыстыруға болады; он қызыл билет бір сары билетке тең; ал, он сары билет үшін мектеп директоры оқушыға мұқабасы жай қағаздан жасалған Інжіл кітабын берді. (Ол Інжіл бар-жоғы қырық цент тұратын). Менің оқырмандарымның атақты Доре безендірген тамаша Інжілдің екі мың өлеңін жаттауға күші де, шыдамы да жетер ме екен? Мери осы тәсілмен екі жылғы еңбегінің арқасында екі Інжіл кітабын сыйлыққа алды. Ал, неміс отбасының бір баласы тіпті төрт пе, бес пе — қасиетті кітап алған. Ол бала бір күні үш мың өлеңді мүдірмей жатқа соққаны бар; алайда ақыл-ой қабілетіне мұндай салмақ түсірудің тым қауіптілігі сондай, сол күннен бастап әлгі неміс баласының есі ауысты — мектеп үшін бұл үлкен бақытсыздық, өйткені бұрын салтанатты жиындарда директор әдетте ол баланы, Томның айтуынша, «тілімен сайрауға» ортаға шақыратын. Басқа шәкірттердің ішінде тек ересектері ғана өздерінің билеттерін сақтайды және мектеп директорының қолынан Інжіл кітабын алу үшін адамды жалықтыратын жаттаумен ұзақ айналысады — бұл сыйлықты алу сирек және құрметті оқиға болатын. Інжілге қолы жеткен шәкірт сол күні атақты болып шыға келеді. Өзге шәкірттердің жүректері кем дегенде екі жұма бойы атақты баланың ізімен жүргілері келетінін қалайтыны рас. Томның ақыл асқазаны мұндай «тамаққа» ұмтылған емес, бірақ оның жан дүниесінің даңққа, Інжілді алу үстінде жарқырап көрінуге құштар екендігіне күмәндануға болмайды.
Дәл айтылған мерзімде директор мінберге шықты. Оның қолында дұға кітабы, беті жабық. Директордың сұқ саусағы кітап беттерінің арасына қыстырылған. Ол өзінің сөзін шәкірттердің ерекше ықыласпен тыңдауларын бұйырды. Жексенбілік мектептің директоры әдеттегі қысқаша кіріспе сөзін айтқанда, дұға кітабы ылғи қолында болады, жеке әншілер де сахнада қолдарына нота жазылған дәптерді ұстап тұрады ғой — бірақ бұл екеуінің кітапты, нотаны неге ұстап тұратындары түсініксіз, себебі директор кітаптың бетіне, әнші нотаға қарамайды.
Директор отыз бестер шамасындағы, қызғылт-сары шашы қиылған, ешкі сақал кісі еді; крахмалмен қатып қалған тіп-тік жағасының шеті оның құлағына сәл-ақ жетпей тұр, ал жағаның сүйір бұрыштары аузының тұсында сол қисайып тұр, оның жан-жағына бұрылмай тек тура алдына қарауы үшін жасалған шарбаққа ұқсайды. Иегінің астыңғы жағына қойған тіреу секілді жалпақ галстугын бейне жан-жағын шашақтаған банк билеті дерсің; шұлығын етігінің қонышының сыртына, сол кездің сән үлгісі бойынша, жоғары қарай қайырып қойыпты, жастар қабырғаның жанында сағаттап отырып, аяқ киімдерінің шұлығын жабыстыра ұстап әуреге түсетін.
Уолтерс мырзаның бет әлпеті байсалды, жүрегі таза, шынайы болатын; қасиетті заттар мен киелі орындарға ол ерекше сезіммен қарайтын, оларды күнделікті тірліктегі ұсақ-түйектен бөліп, құрмет тұтатын. Жексенбілік мектепке келіп сөйлегенде, оның үнінен әдеттегі әуен емес, басқаша ноталар пайда болатын. Ол өз сөзін мынандай сөздермен бастады:
— Енді, балақайлар, сіздерден екі-үш минут тыныш және тік отырып менің сөзімді мұқият тыңдауды өтінер едім. Міне, осылай! Барлық тәрбиелі балалар өздерін осылай ұстауға тиіс. Бір кішкене қыз бала терезеге қадала қарап отыр, шамасы мені ағаштың бұтағына қонақтаған құстарға сөйлеп тұр деп елестететін болуы керек. (Қоштап шиқылдаған күлкі). Мынау қасиетті қабырғаларда мейірім мен адалдықты үйрену үшін келіп отырған беттері тап-таза және көңілді осынша балаларды көру мен үшін үлкен қуаныш.
Және осылай тағысын тағылар. Қалғанын айта берудің жөні жоқ. Директордың сөзі түгелімен әзір үлгі бойынша құрастырылған және ол ешқашан өзгермейді — яғни, бәрімізге не айтатыны белгілі. Ол сөздің соңғы бөлігі ұрыншақ балалардың сарт-сұрт төбелесіне көміліп қалды. Басқа да көңіл көтерер оқиғалар болып жатты. Балалар қозғалақтап, сыбырласып, дабырласып кетті, олардың әңгіме, қылықтары, тіпті Мери мен Сид секілді қимылдамайтын жалғыз-жалғыз жартастарға да жан бітірді. Директордың даусы бәсеңдеп, сөзінің аяғына жеткенде бөлмедегі әңгіме су сепкендей басылды да, үнсіз алғыстың жарылысымен ұласты.
Балалардың сыбыр-күбірінің күшеюіне тағы бір себеп — қонақтардың алдының көрінуі еді: қасында маужыраған қария бар адвокат Т эчер кіріп келді. Оның соңынан қырма сақалы бурыл тартқан орта жастағы біреу және толық денелі әйел кірді, шамасы, алдыңғының жұбайы болса керек. Әйел кішкене қыз баланы қолынан жетелеп келеді. Том орнында отыра алмай тыпыршып бір нәрсеге ренжіп, толқып отыр. Оны ары мазалауда. Эмми Лоренстің көзіне қарауға шамасы жоқ, қыздың нәзік те мөлдіреген көз қарасы мұның жанын қинады. Алайда есіктен кірген қыз баланы көргенде жан дүниесі рахатқа бөленді. Ол сөйткенше болмай бар күшімен көзге түсуге тырысып бақты, балалардың шашынан тартып, бет-аузын қисаңдатып, бір сөзбен айтқанда, өнердің неше түрін көрсетіп, жаңағы қызды қызықтыруға күш салды. Оның шаттығын бұзған бір жай болды: ол періштенің терезесінің алдында жатып көрген қорлығы ойына түсіп кетті; бірақ ол оқиға құм бетіндегі іздей бұлдырап, ақыры Томның жан әлемін баурап, ләззатты сезімнің толқынына көміліп қалды.
Қонақтарды ең құрметті орындарға отырғызысты және Фолтерс мырза сөзін аяқтасымен келгендерді оқушыларға таныстырды.
Орта жастағы ер адам көрнекті тұлға екен — округтік сот болып шықты. Мұндай жоғары мәртебелі қызметкерді балалар ешқашан көрген емес; оған қарап отырып, балалар бұл кісі қандай материалдан жасалған деп іштей өздеріне сұрақ қойды және ол қалай ырылдайтынын естігілері келіп жандары шыға жаздап отыр. Ол осы жерден жиырма миль жердегі Константинопльден келіпті; демек, көп жерлерде болған, дүниені түгел аралаған адам; ол, жұрттың айтуы бойынша, төбесі цинкпен қапталған соттың үйін өз көзімен көрді. Осы ойларды ынтыға тыңдап, өсерінен бүкіл класта тыныштық орнады. Бұл кісі осы қалашықта тұратын адвокаттың туған ағасы Тэчер деген мәртебелі сот екен. Джефф Тэчер деген оқушы сол бойда алға шығып, мына ұлы адаммен жақын таныс екендігін білдіріп, бүкіл класты қызықтырды. Егер ол өз жолдастарының сыбырласа сөйлескендерін естісе, оған ғажайып әуендей әсер етер еді.
— Қарашы, Джим, ол ана кісіге бара жатыр!
— Қарасайшы-ей! Қолын алайын дей ме? Қара! Шын айтам, қол алысып амандасқалы жатыр! Сәлемдесіп тұр! Ого-го-го! Сенің Джефф болғың келіп кеткен болар, ә?
Уолтерс мырза өзінше мақтана сөйлеп, кеңестері мен бұйрықтарын әрбір қызметкерге қардай боратты. Кітапханашы да кітаптарды құшақтаған беті ерсілі-қарсылы жүгіріп, оның үстіне асыға сөйлеп, жұрттың көңілін аударуда. Жас мұғалім әйелдер көзге түсуге тырысып, осыған дейін құлақтарынан бұраған балаларға күлімсірей еркелетіп қамқор бола қалған кейіп көрсетіп жүр. Жас ер мұғалімдер өздерінің «мықтылықтарын» кейбіреулерге ескерту жасап, енді біреуге сөгіс беріп, тәртіпті реттеумен көлбеңдейді.
Екі нәсілдің де мұғалімдеріне мінбермен қатар тұрған кітап сөресінен бір нәрсе бір мезгілде керек бола қалды. Олар түрлері өзгеріп, әлсін-әлсін кітап сөресіне жүгіреді. Қыздар өз кезегінде белсенділік көрсеткен болады, ал ер балалардың ықылас-ынтасы сонша, залдың іші әскери бұйрық әсерінен тәртіп орнап, шарға толып кетті.
Осы көріністің биігінде, креслода отырып, соттың күлімсіреген түрімен мектептің әр қабырғасына көз жүгірткен ұлы адамның тұлғасы тұр. Уолтерс мырзаға бір ғана нәрсе жетпей тұрғандай: ол рахат сезімге бөлену үшін мәртебелі қонақтарға инабаттылықтың ғажап үлгісін көрсетіп, бір шәкіртке Інжіл кітабын тапсыруды армандайды. Бірақ шәкірттердің бірен-сараны бірнеше сары түсті билеттерді жинағанмен, Інжілді оған сыйлау үшін бұл жеткіліксіз. Уолтерс мырза барлық озат шәкірттерден сабақ сұраған. Ол неміс баласының ақыл-есі қайта оралуы үшін бүкіл әлемді беруге дайын.
Міне, директордың үміті үзіліп, көңілі түскен дәл осы сәтте алға Том Сойер шықты және толған билеттерді көрсете бастады: тоғыз сары билет, тоғыз қызыл және он көк билетті ұсынып, Інжіл кітабын сыйлыққа бұған беруді талап етіп тұр! Бұл нағыз бұлтсыз күні аспаннан найзағай түскенмен бірдей оқиға болды. Уолтер мырза Сойерден ештеңе шықпайтынын баяғыда-ақ білген және ол жуықтағы он жылда Томға Інжіл кітабының тимейтініне сенімді болатын. Алайда көзбен көріп, қолға ұстап тұрғанда қарсы дау айту мүмкін емес: мөр басылған түбіртектері мынау, яғни осыған сай ақы төлеу керек. Томды сот және сол секілді таңдаулылар отырған жоғары мінберге шығарды, сонан соң басшылықтың өзі ұлы жаңалықты жариялады. Бұл бір ғажайып оқиға болды. Соңғы он жылда мектеп мұндай тосын сый-құрметті көрген емес; бұл көрініс жұрттың бәрін таңдандырғаны сондай, жаңа кейіпкер атақты сотпен бірдей биіктікке көтерілді де, мектеп бір емес, екі ғажайып кейіпкерге қарады. Ер балалардың бәрі қызғаныштан жарыла жаздап отыр, бәрінен бұрын азап шеккендер Томға өткенде шарбақ сырлаған кезде өздерінің осынша билетті сатып, оның осындай табысқа жетуіне өздері көмектескенін енді ғана түсініп, іштері өртенді. Олар өздерін жыландай арбаған мына оңбағанның бұлардың бастарын оп-оңай айналдырып алғаны үшін өз-өздерін жек көрді.
Директор осы сәттегі өзіне тән салтанатпен Томға Інжілді тапсырды, бірақ оның сөзінде ерекше ықыласты сезім жоқ — жасырын бір құпия бар-ау деген ой директор байғұстың әбден мазасын алды: өйткені ақылы кем алаңғасар бұл бала басының қоймасына Інжілдегі екі мың даналық өсиетті жинақтады деу барып тұрған ақымақтық болар еді.
Эмми Лоренс бақытты сезім мен мақтаныштан жарыла жаздап отыр. Ол Томның өзіне көз салып, қуанышын көруі үшін түрлі қимылдар істеп баққанмен, Том ол жаққа қарамады. Қызға бұл түсініксіз болды, сонан соң сәл-пәл қауіптене бастады; ол Томнан көзін алмай қарады да, көп нәрсені түсінгендей болды, жүрегі жараланды; қызғанды, ашуланды, жылады, дүниенің бәрін жек көріп кетті. Бәрінен Томды енді көрместей болып жек көрді.
Томды соттың алдына әкеліп таныстырды, бірақ бейшара баланың тілі тамағына жабысып, тынысы тарылды және жүрегі де тынымсыз секірді — мына кісінің ұлылығы алдында қорыққаннан, ең бастысы, соттың қыздың әкесі екендігінен. Том бұл жерде қараңғы болса, ол кісінің алдында тізерлеп сәлем берер еді. Сот Томның басынан сипап, есімін сұрады. Том тұтығып қалды. Аузын әрең ашып:
— Том, — деді.
— О, жоқ, Том емес қой…
— Томас.
— Міне, осылай. Сенің есіміңнің ұзағырақ екенін білгенмін. Жақсы, жақсы! Дегенмен сенің фамилияң бар ғой, әрине; сен маған айтасың ғой, солай емес пе?
— Мырзаға фамилияңды айт, Томас, — деп сөзге Уолтерс араласты. — Жасы өзіңнен үлкен адамдармен сөйлескенде «мырза» деген сөзді қосып айтуды ұмытпа. Қоғамда адам өзін ұстай білуі керек.
— Томас Сойэр… мырза.
— Міне, осылай! Жарайсың! Керемет бала!
Екі мың өлең — өте көп, өте, өте көп! Және сен бәрін жаттап осынша еңбектенгеніңе ешқашан өкінбейсің, өйткені дүниедегі ең маңызды нәрсе — білім. Адамды ұлы да мейірімді ететін сол ғана. Томас, сен бір кезде ұлы адам боласың, сонда өзіңнің жүрген жолыңа қарап, айтасың: «Осының бәрі бала күнімде баға жетпес жексенбілік мектепке барғанымның арқасы; осы дәрежемнің бәрі үшін маған кітаппен қалай жұмыс жасау керектігін үйреткен менің қымбатты ұстаздарыма қарыздармын, осының бәрі үшін мені аялап әлпештеген, өзімнің меншікті Інжіл кітабым болуы үшін оны маған сыйлаған мейірімді директорға қарыздармын; осының бәрі маған дұрыс тәрбие бергендерінен».
Осылай дейсің, Томас, сен, әрине, інжілдік екі мың өлең үшін ешқандай ақша алмайсың. Ешқашан, ешқандай! Ал, енді өзіңнің жаттағаныңнан маған және мына ханымға айтып беруге келісесің бе, — сенің қарсылық білдірмейтініңді білемін, себебі біз оқуды жақсы көретін балаларды мақтан етеміз. Он екі сахабаның аттарын сен, әрине, жақсы білесің? Білмегенде ше! Алдыңғы екеуінің есімін атайсың ба?
Том ілгегін шұқып, соттың жүзіне сүлесоқ қарап тұр. Сосын қып-қызыл болып кетті де, төмен қарады. Уолтерс мырзаның жүрегі тоқтап қала жаздады. «Ең жеңіл сұраққа да жауап беретін түрі жоқ, — деді өзіне өзі, — сот неге бұған сұрақ қойды?» Дегенмен ол сөзге араласу міндетім деп ұқты:
— Мырзаға жауап бер, Томас, қорықпа! — деді.
Том аяқтарын қозғап қойды.
— Маған сен айтып бересің ғой, — деп ханым сөзге араласты. — Христостың алдыңғы екі шәкіртінің аты…
— Давид және Голиаф …
Жанашырлық шымылдығын осы жерде жапқанымыз дұрыс шығар.
Бесінші тарау
ТІСТЕУІК ҚОҢЫЗ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРБАНДЫҒЫ
Ертеңгі сағат он жарымда кішкене шіркеудің қоңырауы соғылды да, таңғы намазға, уағыз тыңдауға жұрт жинала бастады. Жексенбілік мектептің оқушылары шіркеу үйінің әр жерінде ата-аналарының көз алдында болу үшін солардың орындықтарына отырып алыпты. Міне, Полли апай келді; Том, Сид және Мери оның жанына жайғасты, Томды ашық терезеге қарап, көшедегі болып жатқан оқиғаларға алаңдамас үшін шеткерірек отырғызысты.
Құдайға құлшылық етушілер топырлап, бос жердің бәрін толтырды. Мынау талай тамаша күндерді басынан кешірген кедей пошташы; міне, қаланың мэрі мен оның жұбайы -қаладағы керексіздердің ішінде олар да бар болатын; мынау сот; әдемі, мейірімді, жақсы киінген қырықтар шамасындағы сұлу келіншек — жесір әйел Дуглас: биіктеу төбешіктегі оның үйі үй емес, қалашықтағы нағыз алтын сарай; оған қоса бұл үйде Санкт-Петербург мақтанатындай салтанатты той-думандар өтеді. Міне, мықырайған майор Уорд пен оның жұбайы. Мынау жаңадан пайда болған, алыс қаладан келген ақтаушы Риверсон; соңынан жалаңаш денесіне ленталар ораған сұлу қыздар тобы ерген жергілікті ару; ұсақ қызметкерлер, хатшылар бәрінің соңынан келді; осы қалашықтағы ғажап нәсіл десе естері шығатындардың бәрі ақымақ адамдай күлімдеп, таяқтарын сорған күйі қыздардың ең соңғысына дейін оларды көздерімен ішіп-жеп тұр. Ең соңында анасын шыныдан жасалған нәрседей қамқорлап, қорғап жүретін өнегелі перзент Вилли Меферсон келді.
Ол анасын ылғи шіркеуге апаратын және мұны көрген қарт әйелдер Виллиді мақтап аспанға көтеретін. Ал балалардың бәрі осындай тәрбиелілігі, ең бастысы, ата-аналары оны бұларға үлгі етіп, әбден мазаны кетіретіндері үшін өлердей жек көрді. Жексенбі сайын оның артқы қалтасынан аппақ қол орамалдың шеті көрініп тұратын (қазір де солай). Томның ешқашан қол орамалы болып көрген емес және ол қол орамалы бар балаларды оңбаған сәнқойлар деп жек көретін.
Шіркеу халыққа толғанда, кешіккендерге ескерту үшін тағы қоңырау соғылды, сонан соң шіркеу ішінде оқта-текте хор әншілерінің күлкісі естілгені болмаса, салтанатты тыныштық орнады. Шіркеуде жұмыс басталған кезде әншілердің сыбырласып, күлісетін әдеті. Бір шіркеуде өздерін мәдениетті ұстаған әншілерді көргенім бар, бірақ қай жерде екенін ұмыттым. Одан бері коп жылдар өтті, көргенімнің көбі есімде қалмапты; мұның бәрі басқа елде болды ғой деймін.
Діни қызметкер гимннің атын айтты да, бұл жақтың әдеті бойынша, дауысын көтеріп, өзі оқи бастады. Ол әуелі орта ноталардан бастады, сосын кібіртіктеп, сүрініп барып жоғары нотаға көтерілді де, кенеттен трамплиннен басын төмен ұстап суға секіргендей болды.
Бұл діни қызметкерді жұрт Інжіл жырларын тамаша оқиды деп есептейтін. Шіркеудің жиындарында ғибадат етушілер Інжіл жырларын көркем оқып беруді одан өтінетін, ол оқып болған кезде әйелдер қолдарын көкке көтеріп, сонан соң тізелеріне түсіріп, бастарын шайқайтын, көздерін алартып: «Біздің ризашылық сезімімізді ешқандай сөз жеткізе алмайды: бұл өте тамаша, біздің күнәкар жеріміз үшін бұл өте ғажайып!» — деп айтқылары келетін.
Гимн айтылып болғаннан кейін құрметті Спрэг мырза жергілікті хабарландыру тақтасына айналды да, жақын күндерде болатын діни әңгімелер, жиындар және басқа ұсақ-түйектер жайлы бүге-шігесіне дейін тәптіштеп хабарлай бастағанда, жиналған халыққа бұл тізім ақырзаманға дейін созылатындай тым ұзақ көрінді — осы әдет (шіркеуде хабарландыруды айту) Америкада, тіпті үлкен қалаларда да шығып жатқан сансыз газеттерде жариялауға мүмкіндік болса да, әлі күнге жалғасып келеді. Осындай жағдайлар жиі болып тұрады: тіптен қажетсіз әдет, дәстүрлерден арылу қатып қалған заң секілді тым қиын.
Сонан соң діни қызметкер намаз оқуға кірісті. Бұл —өмірдің барлық ірі-ұсақ қалтарыстарын да қамтитын жақсы намаз: осы маған ғибадатхана, оған келетін балалар жайлы; сондай-ақ қалашықтағы басқа да шіркеулер; осы қалашық жайлы; округ пен штат, олардың шенеуніктері, Құрама Штаттар және бүкіл елдегі шіркеулер; Конгресс пен Президент те ұмытылған жоқ; еуропалық монархтар, шығыс алпауыттарының илеуінен зарлаған халықтар, жиі дауылдарға ұрынған бейшара теңізшілер; жырақтардағы теңіз аралдарын мекендеген пұтқа табынушылар жайлы — осының бәрі ең соңында жалынып, жалбарынып, діни қызметкер айтқан тілектердің бәрі Жаратушы отырған таққа жетіп, құнарлы топыраққа себілген дәндей мол өнімін бергей деп, әминмен аяқталды.
Көйлектердің сыбдырлағаны естілді — намаз кезінде түрегеліп тұрған келушілер енді орындықтарға жайғасты. Біз осы кітапта өмірбаянын айтып отырған бала намаздан ләззат алып көрген емес —ол мұның бәрін кезекті іш пыстыратын жиын деп қабылдады және бар күшін салып аяғына дейін шыдауға тырысты. Ол бір орында отыра алмады: намаздың мағынасы оның миына кіріп-шықпады, тек уағызшының жүретін жолы мен айтып тұрған өсиет-намазы нешінші пунктқа жеткенін санады. Бірақ уағызшы өсиетке өз жанынан бір сөз қоса қалса, Том мұны оңбағандық деп қабылдайтын. Құдайға табыну жүріп жатқан кезде алдыңғы орындықтың арқасына бір шыбын қонды. Сол шыбын оны әбден азаптады: көз алдында отырып алып, алдыңғы аяғымен басын сипағаны сонша, басы денесінен бөлініп қала жаздады; сонан соң артқы аяқтарымен қанаттарын шұқып тазалады; осылайша — оған еш қауіп төніп тұрмағандай жаймен рахаттана жуынып-шайынып болды. Шынында да оған төніп тұрған қауіп жоқ еді, өйткені Томның шыбынға бас салғысы келіп, қолы қышығанмен, шіркеуде құлшылық ету жүріп жатқанда батылы бармады, себебі онда бұл өзін мәңгіге құртар еді. Бірақ уағызшы соңғы сөзін айтып болуы мұң екен, Томның қолы өзінен-өзі алға қарай жасырына ұмтылып, «әмин» деген сөз айтылған сәтте шыбын да тұтқынға түсіп үлгерді. Алайда апайы байқап қалды да, шыбынды босаттырды.
Уағызшы Інжілден үзінді айтты және ызыңдаған дауысымен Өсиетті бастады; өсиеттің жалықтырғаны сонша, жұрттың бәрі дерлік әңгіме мәңгілік от, қайнап жатқан күкірт жайлы болса да, ал рахатқа бөленетін күнәсіз таңдаулылардың саны тым аз (оларды құтқарудың керегі жоқ) болғанына қарамай, танауларымен жер шұқылағандай салбырап кетті. Том өсиеттің беттерін санады: ол ылғи шіркеуден шыға бере өсиет неше беттен тұратынын айта алатын, алайда оның мазмұнынан хабарсыз болатын.
Дегенмен бұл жолы бір жай оны қызықтырды. Уағызшы ғажайып суреттеді: бүкіл дүние жүзінің діни ақылгөйлері жұмаққа жиналады, арыстан лақпен қатар жатады және оларды кішкентай сәби ертіп әкетеді. Бұл көріністің мән-мағынасы Томға ешқандай әсер етпеді; тек жер шарының халықтары алдында кішкентай баланың тағдыры не болатыны қызықтырды; оның көзі жайнап, егер арыстан қолға үйренген болса, мен сол бала болар едім деді өзіне өзі.
Алайда осы жерде тағы құр мылжың басталып кетті де, Томның азабы қайта басталды. Кенет оның ойына қалтасындағы қазына түсті де, қолына алғанша асықты. Бұл жақ сүйегі үлкен де қорқынышты қара қоңыз болатын, оны Том «Тістеуік қоңыз» деп атады. Қоңызды пистон салатын қорапшаның ішіне тыққан болатын. Том қорапшаны аша бергенде, қоңыз оның саусағына жармасты. Қоңыз шіркеу орындықтарының арасындағы жолға лақтырылғаны түсінікті жай, ал Том тістелген саусағын аузына сұқты. Қоңыз шалқасынан түсті де, дәрменсіз тырбаңдап, аударыла алмай жатыр. Том оған қарап қайтадан ұстағысы келгенмен, қоңыз алыста еді. Есесіне ол өсиетке немқұрайды қарайтын басқаларға ермек болды. Сол сәтте шіркеуге шілденің ыстығынан қалжырап тымсырайған ит кірді: есігі жабық итқораның ішінде отырып-отырып жалыққан оған ермек ететін оқиғалар керек еді. Оның қоңызға көзі түсуі мұң екен, салбыраған құйрығы көтеріліп былғаңдай бастады. Ит өзінің олжасын көріп айналып өтті де, жырақ тұрып иіскеледі; сосын тағы бір айналып шықты; енді батылырақ қимылдап, қоңызға жақындады да, иіскеп тісін ақситты, ұстағысы келіп еді — дәл тістей алмады; тағы да тырысып көрді, етпетінен жатып еді, қоңыз алдыңғы екі аяғының арасында қалды, ол өзінің тәжірибесін жалғастыра берді. Ол сосын жалығып кетті, енді қоңызға көңіл аудармады да, тұмсығының ұшымен оны түрткілей бастады; басын төмен салбыратып еді, төменгі жақ сүйегі дұшпанға тиісіп кетті, ол пудельдің тұмсығына жармаса кетті. Пудель ырылдап басын шайқағанда, қоңыз екі қадамдай жерге ұшып кетті де, тағы шалқасынан құлады. Оған жақын отырғандардың дыбыссыз күлкіден иықтары селкілдейді; бірқатары бет-жүзін қол орамалдың тасасына жасырып отыр, ал Том осы сәтте өзін шексіз бақытты сезінді. Итте күй жоқ — шамасы өзін ақымақ сезінді білем, бірақ оның өкпелегені сонша, жүрегі шаншып, әлгі қоңыздан өшін алғысы келді.
Ол сондықтан қоңызға еппен жақындап, шабуылдай бастады: оның жан-жағынан тап беріп, тістерін қайрады және басын шайқағанда құлақтары жалпылдады. Бірақ ақыр аяғында пудель бұдан да жалықты, сосын ол шыбынды ермек ете бастады, алайда оның қызықтыратын ештеңесі жоқ екен; ол енді тұмсығымен еденді сүзіп, құмырсқаның соңынан жүріп көріп еді, ол да жалықтырды; ол есінеп, күрсіне демалды да, қоңызды да ұмытып, оның үстіне рахаттана отырды! Сүйткенше болмай, бірдеме ызылдап еді, пудель адам жүретін жолмен тынбай қыңсылаған күйі зыр қағып шіркеудің ішінде ілгерілі-кейінді жүгірді, қарсы беттегі есікке барды, одан кері жүгірген сайын жаны онан сайын қатты қинала түсті. Есі кетіп азаптанған ол өзінің иесінің алдына секіріп еді, ол пудельді терезеден лақтырып жіберді, сарнап қыңсылаған дауыс бірте-бірте жай естіле бастады да, ақырында үнсіздікпен аяқталды.
Бұл кезде шіркеудің ішіндегілер бет-әлпеттері сұп-сұр болып, күлкіден тұншығып отырды. Тіпті өсиеттің өзі де қасаңси бастағандай. Әрине, ол әрі қарай сүрініп-қабынып, ақсаңдап жалғаса берді, ал оның мәні мен мазмұны туралы ойлап әсер алып отырған жан жоқ. Шіркеу орындықтарының арқасына беттерін жасырып, келушілер күлкіден жарыла жаздап уағызшының салтанатты және қайғылы өсиеттерін тыңдаған кейіп көрсетуде.
Ақыры ең соңғы «әмин» айтылған кезде азаптан құтылған ел демдерін бір алды.
Том Сойер үйге қарай көңілді келе жатты; ол өзі жайлы ойлады, шіркеуде ғибадат ету де соншалық іш пыстырмайды, егер оған кейбір өзгерістер енгізсе. Оның қуанышына бір нәрсе көлеңке түсірді: бағанағы пудельдің мұның қоңызымен ойнағаны керемет болды, бірақ оңбаған күшіктің ол қоңызды біржолата алып кеткені несі? Бұл арсыздық қой расында.
Алтыншы тарау
ТОМ БЕККИМЕН ТАНЫСТЫ
Дүйсенбі күні таңертең ұйқыдан оянғанда Том өзін соншалық бақытсыз сезінді. Дүйсенбі күні таңертең ол ылғи да өзін барып тұрған бақытсыз сезінетін әдеті, өйткені мектептегі апта бойы көретін азап осы күннен басталады. Сонда ол өмірде ешқашан жексенбі болмағанын тіледі, өйткені аз уақыт еркіндіктен кейін қараңғылыққа қайта оралу тіпті, ауыр.
Том жатып алып ойлады. Кенет оның басына жарқ етіп бір ой келе қалды — ауырып қалса, қандай жақсы болар еді, ол сонда үйде қалады, мектепке бармайды. Бұл үміт онша сенімді емес, алайда неге тырысып көрмеске! Ол өзінің дене мүшелерін зерттей бастады. Еш жері ауырмайды, ол тағы да тұла бойын сипап көрді. Бұл жолы оның іші ауырған сияқты болды және ол ауырғаны күшейе түседі деп үміттене қуанды. Алайда керісінше, сол бойда-ақ ауруы біржола жоғалды. Том әрі қарай ойланды. Кенет ол бір тісі қисаңдап тұрғанын білді. Бұл үлкен олжа еді, ол ыңқылдай бастады да, сол бойда тоқтай қалды, егер ол тісі туралы аузына алса болды, апайы сол бойда тісті жұлып тастайды — ал, ол жаныңды алатындай қиын. Ол сондықтан тісті кейінге қоя тұрып, басқа бірдеңе ойлап табу керек деп шешті. Қапелімде ойына ештеңе орала қоймады; сонан соң оның ойына дәрігердің сырқат адамды екі-үш апта бойы төсекке жатқызатын және башпайды кесіп тастау қаупі болатын бір ауру туралы айтқаны есіне түсті. Бала үмітпен жайманың астынан аяғын суырып алып, үлкен башпайын зерттей бастады. Дәрігер айтқан аурудың қандай белгілері болатынынан бұл хабарсыз. Дегенмен Сид ұйықтап жатқан, мұның ыңыранған дауысын ести қоймады.
Том дауысын қаттырақ шығарып ыңқылдады, сол кезде башпайы, шынында да, ауырып тұрғандай көрінді.
Сидтен дыбыс шықпайды.
Томның тырысқаны соншалық, ентігіп кетті. Сәл демалып алды да, аузына ауаны толтыра жұтып, сосын қатты ыңырсыған адамға ұқсап дыбыс шығарды.
Сид әлі қорылдап жатыр.
Томның ызасы келді. Ол: «Сид! Сид!» — деп ұйқыдағы баланы жаймен қозғады. Бұл әдіс нәтижесін берді, Том тағы сарнай бастады. Сид есінеп керіліп алды да, шынтағына сүйеніп кеудесін көтерді, сосын пысқырынып Томға шүйілді. Том ыңқылға басып жатыр.
— Том! Тыңдашы, Том! — деді Сид. Жауап жоқ.
— Том, естисің бе? Том! Саған не болды, Том?
Сид өз кезегінде ағасын жұлқылап оның бетіне қорқынышпен қарады.
Том ыңыранып:
— Мазамды алмашы, Сид! Жұлқылама! — деді.
— Не болды саған, Том? Мен барып тәтемді шақырып келейін.
— Жоқ, керек емес. Мүмкін қазір басылар. Ешкімді шақырма. Керек емес.
— Жоқ, жоқ, шақыру керек! Кісі қорқатындай ыңыранбашы! Қашаннан бері ауырдың?
— Бірнеше сағат болды. Ой! Құдай ақы, қозғалмашы, Сид! Сен өлтіресің мені.
— Мені неге ертерек оятпадың, Том? Ой, Том, ыңқылдамашы! Сенің ыңыранған даусыңнан денем түршігеді. Қай жерің ауырады?
— Мен сені кешірдім, Сид! (Ыңқыл). Маған жасағаныңның бәрін кешірдім. Мен өлгесін…
— Том, сен шынымен өлейін деп жатырсың ба? Том, өлмеші… Мүмкін…
— Мен бәріне бәрін кешірдім, Сид (ыңқыл), оларға айт, Сид. Ал бір көзі соқыр мысықты және қорапты біздің қалаға жақында көшіп келген қызға бер, Сид, және оған айт…
Бірақ Сид киіміне жармасты да, есікті сыртынан жапты. Том енді шындап азаптана бастады, оның қиялы керемет нанымды болды және ыңыранғаны да табиғи шықты. Сид баспалдақпен жүгіріп және айқайлап келеді:
— Ой, Полли тәте, тезірек келіңіз! Том өлейін деп жатыр!
— Өлейін деп?
— Иә! Иә! Нені күтіп тұрсыз? Барыңыз тезірек!
— Бос әңгіме! Сенбеймін!
Сонда да ол жанталаса жоғарыға жүгірді. Сид пен Мери оның соңында. Апайдың беті бозарып, еріндері дірілдеп кетті. Томның төсегінің жанына жүгіре басып жетті. Ол әрең сөйледі:
— Том! Том! Саған не болды?
— Ой, тәте, мен…
— Не болды, не болды, балақай?
— Ой, тәте, менің башпайымда гангрена!
Полли апай орындыққа сылқ етіп отыра кетті, әуелі күлді, сосын жылады, сосын бір мезгілде жылап-күлді. Сосын есін жиып:
— Зәремді ұшырдың ғой менің, Том! Енді жетеді: мұндай көзбояушылығыңды тоқтат, бұдан былай көрмейтін болайын!
Ыңқыл басылды және башпайдың ауырғаны да сол сәтте тыйыла қалды.
Том өзін ыңғайсыз жағдайда сезінді.
— Тәте, шынында да, башпайымның жаны кеткен тәрізді болды және сондай ауырып жанымды шығарды, мен тіпті тісімді де ұмытып кеттім.
— Тісімді? Тісіңе не болды?
— Былғаңдап тұр және қатты ауырып шыдатпайды.
— Жарайды, жетеді, жетеді енді, ыңырси берме! Аузыңды ашшы.
Иә, тісің шынында да былғаңдап тұр екен, бірақ одан сен өлмейсің… Мери, жібек жіп әкелші және ас үйден шала әкеле қойшы.
— Тәте, жұлмаңызшы қажеті жоқ, тісімді тартпаңыз қазір тіпті де ауырып тұрған жоқ! Егер ол титтей де ауырып тұрған болса, жерге кіріп кетейін! Апатай, өтінемін, суырмаңызшы! Мен онсыз да мектепке барайын…
— Мектепке барасың ба? Сосын екен ғой! Сен тек сабақтан қашып өзенге барып балық аулау үшін осының бәрін ойлап тапқан екенсің ғой! Эй, Том, Том, мен сені соншалықты жақсы көремін, ал сен менің кәрі жүрегімді оңбаған қылықтарыңмен әбден шаршаттың!
Сөйткенше болмай тісті жұлатын құрал-саймандар да келіп үлгерді. Полли апай жіптің бір ұшын байлап, ауырған тіске кіргізді де, ал екінші ұшын кереуеттің таяқшасына байлады; сосын күйдірілген ағашты ұстап баланың бетіне басып алуға сәл қалды. Сол сәтте тіс таяқшаға байланған жіптің басында салбырап тұрды. Ертеңгі тамақтан соң Том мектепке кетті, көшеде кездескен жолдастарының бәрі оның кетік тістен жаңа әдіспен түкірігін сонадай жерге атқылағанын көргенде естері шығып қызықты. Оның жанына осы көрініске жиналмаған балалар кемде-кем; солардың арасында саусағын жаралап алған бір балаға осыған дейін жұрттың бәрі қызығатын еді, ол түк болмай қалды. Әлгі бала бұған әбден ыза болып, Том Сойерге түкіргенім бар ма деп еді, басқа бір бала: «Сен әлі піспеген жүзімсің!» дегенде, әлгі батырың табанын жалтыратты.
Кешікпей Том жергілікті маскүнемнің ұлы жас қаңғыбас Гекльберри Финмен кездесті. Қаладағы ана атаулының бәрі Гекльберриді өте жек көреді және бір жағынан одан қорқады, себебі, ол еріншек, тәрбие көрмеген, ешқандай міндетті ережені сақтамайтын оңбаған бала. Оның үстіне, олардың балалары түгелдей Гекльберри десе естері шығып еліктейді, онымен бірге жүруді мәртебе көреді.
Мәдениетті отбасынан шыққан басқа балалар секілді Том да қаңғыбас Гекльберриге қызығатын, бұл жалаңаяққа жоламау туралы оған да қатаң тапсырма берілген. Әрине, осы себепке байланысты Том онымен ойнау мүмкіндігін жіберген емес. Гекльберри үлкендердің иығынан түскен ескі-құсқы киімдерді киеді, киімінің бәрі түрлі-түсті дүниелер тамған жалба-жұлба, жел үп етсе, жыртықтың бәрін жел кеулеп жалпылдатады. Басындағы қалпағы үлкен баяғыда құлаған үйдің орны секілді, айналасының сөгілген жиегі салбырап жарты айға ұқсайды; бешпеті Гек әуелі киген кезде тобығына дейін келетін, артқы жағындағы ілгектері арқасынан төмен түскен; шалбарының белін жалғыз жіппен иығынан асырып тартып қойыпты, құйрық жағы бос қап сияқты салпаңдап тұр да, балағын түсті жіппен әдемілеген болыпты және Гек оны қайырмаса, балшыққа былғанатын.
Гекльберри құс секілді еркін, қайда барғысы келсе, сол жерде жүреді. Ауа райы жақсы болса, бөтен үйлердің баспалдағына ұйықтай кетеді, ал жаңбырлы күнде бос бөшкелерге түнейді. Оған мектепке, шіркеуге барудың керегі жоқ, ол ешкімді тыңдауға тиісті емес, оны ешкім бақылап, тексермейді. Балық аулағысы келсе, өзенге барып қармақ салады немесе шомылады, судың ішінде отырғысы келсе қанша отырса да отырады. Төбелескісі келсе, оған ешкім тыйым салмайды. Таңға дейін ұйықтамай жүре алады. Көктемде бірінші болып жалаңаяқ жүретін сол, ал күзде аяқ киімді бәрінің соңынан киеді. Оған жуынудың, таза көйлек киюдің қажеті жоқ, ал ұрсысқанда алдына жан салмайды, тамаша ұрсысады. Бір сөзбен айтқанда, өмірін тамаша ету үшін онда бәрі бар. Санкт-Петербургтегі мәдениетті отбасыларынан шыққан, қол-аяқтарындағы кісеннен әбден қалжыраған «өте тәрбиелі» балалардың бәрі осылай ойлайды.
Том романтикалық қаңғыбасқа сәлем берді:
— Ей, Гекльберри! Амансың ба!
— Өзің де амансың ба, егер…
— Анау не сендегі?
— Өлген мысық.
— Бере тұршы, Гек, көрейін! Қатып қалыпты ғой әбден. Қайдан алдың?
— Бір баладан сатып алдым.
— Не бердің?
— Көк билет және бұқаның қуығы.
Бұқаның қуығын мал соятын жерден алдым.
— Ал, көк билетті қайдан алдың?
— Бен Роджерстен сатып алдым екі апта бұрын… оған дөңгелек сырғанататын таяқша бердім.
— Гек, айтшы өлген мысық неменеге жарайды?
— Қалай неменеге? Сүйелдерді түсіреді.
— Солай ма? Мен одан гөрі тазалау әдісті білем.
— Сен білмейсің! Ал, қандай?
— Шіріген су.
— Шіріген су? Сенің шіріген суыңнан ештеңе шықпайды.
— Ештеңе шықпайды? Сен емдеп көрдің бе?
— Көргенім жоқ. Бірақ Боб Таннер — пайдаланған.
— Саған бұл туралы кім айтты?
— Ол Джефф Тэчерге айтты, ал Джефф Джонни Бейкерге, Джонни Джим Хоккинске айтты, Джим Бен Роджерске айтты, ал Бен бір негрге айтты, негр маған айтты. Сондықтан білем.
— Бұдан не шығады? Бәрі өтірік айтады. Негрден басқасын айтам, мен негрді білмеймін. Бірақ мен өтірік айтпайтын негр көргенім жоқ. Мұның бәрі бос мылжың! Енді сен мынаны айтшы маған, Гек, Боб Таннер сүйелдерін қалай кетірді?
— Жай, былай: қолын шіріген ағаштың жаңбырдың суы жиналған түбіріне салды.
— Күндіз бе?
— Әрине.
— Беті түбірге қарап тұрды ма?
— Енді қалай қарайды?
— Бір нәрселерді айтты ма?
— Ештеңе айтпаған секілді. Оны кім біледі? Білмедім.
— Иә! Сен шіріген сумен сүйелді ақымаққа ұқсап кетіргің келген екен.
Мұндай ақымақтықтан ештеңе шықпайды. Күндіз орманға барып, қай жерде әлгіндей ішіне су тұнған түбір бар екенін белгілеп кету керек те, түн ортасында сол жерге келіп түбірге жауырынын беріп, суға қолын салады да, былай дейді:
Арпа менен шілік су — үнділердің тағамы,
Сүйелдерді мендегі түк қалдырмай алады.
Сонан соң көзді жұмып, тез-тез он бір қадам жасау керек те, үш рет сол жерде айналып, үйіне қайтар жолда ешкімге сөз айтпау керек. Сөйлеп қойдың екен — бәрі құриды: дуа әсерін жояды.
— Иә, тегі бұл дұрыс әдіс болар, бірақ Боб Таннер… сүйелдерін басқа жолмен кетірген.
— Иә, шамасы, олай емес шығар! Себебі оның сүйелдері деген сансыз, біздің қаладағы балалардың арасында сүйелі ең көп Боб Таннер. Ал ол шіріген ағаш түбіріндегі сумен емдеуді білсе, үстінде бір де бір сүйел қалмаған болар еді. Мен осы өлеңді айтып, мыңдаған сүйелді кетіргем — иә, Гек, мына қолдарымнан. Бұрын қолымда қаптаған сүйел болатын, өйткені мен ылғи бақаларды ұстап жүретінмін. Кейде сүйелді бұршақпен кетірем.
— Иә, ол әдіс дұрыс. Мен өзім де көргенмін.
— Қалай?
— Ірі бұршақты алып, екіге бөлесің сосын бір тамшы қан алу үшін өзіңнің сүйеліңді пышақпен кесесің, әлгі бұршақтың бір жартысына қанды жағасың да жерге көміп тастайсың… жолдың түйіскен жеріне жаңа ай туған кезде, ал екінші жартысын өртеп жібересің. Әңгіме мынада, бұршақтың қан жаққан жартысы екінші жартысын өзіне тартады, ал қан сүйелді өзіне тартады да кешікпей сүйел түсіп қалады.
— Дұрыс, Гек, дұрыс, дегенмен егер сен жарты бұршақты жерге көміп тұрып, былай десең:
«Бұршақ, терең жерге кет,
сүйел, қолдан сен де кет,
енді келме ентелеп».
Осылай десең, тіпті күштірек болады. Джо Гарпер сүйелді осылай кетіреді, ол деген бәрін біледі. Болмаған жері жоқ — Кунвильге жете жаздаған. Ал сен өлген мысықпен сүйелді қалай кетіресің?
— Ә, ол былай. Мысықты алып, түн ортасы болмай зиратқа барып, нашар адам жерленген жас моланы табады. Түн ортасында шайтан келеді, мүмкін екеу, не үшеу; бірақ оны сен көрмейсің, олардың сөздерін естисің. Олар өлген адамды сүйреп әкете бергенде, соңдарынан мысықты лақтырасың да: «Шайтан өліктің соңында, мысық-шайтанның, сүйелдер мысықтың соңында, — шаруа бітті, үшеуі де менен кетті!» дейсің. Сонда сүйел болса да, бәрі кетеді.
— Солай шығар. Өзің жасап көрдің бе, Гек?
— Жоқ. Бірақ маған Гопкинс кемпір айтқан.
— Дұрыс қой жұрт оны сиқыр дейді ғой.
— «Дейді ғой!». Мен білетін шығармын. Әкем өзі айтты маған. Әкем өзіне дуа жасағанын көріп, кесек тас алып оған лақтырғанда, анау әрең құтылыпты. Сен білесің бе: сол түні әкем мас күйінде түсінде төсектен құлады және қолын сындырды.
— Құдай сақтасын, қандай әбігершілік! Ал әкең қайдан білді оның дуалағанын?
— Әкем үшін оны білу түк емес. Ол айтады: егер сиқыршы сенен көзін алмай қадалса, яғни сиқырлап отырғаны. Ең жаманы — егер ол күбірлеп сөйлесе, «Жасаған ие» деген дұғаны керісінше оқығаны.
— Айтшы, Гек, сен мысықты қашан сынайсың?
— Бүгін түнде. Менің ойымша, шайтандар осы түнде кәрі күнәһар Вильямсқа келеді.
— Осы сенбіде жерледі ғой, Гек! Сол сенбі күнгі түнде алып кетті ғой!
— Бос әңгіме! Түн ортасына дейін олар алып кете алмайды, ал түн ортасында жексенбілік түнге айналады. Жексенбіде шайтандар жер бетінде көп жүре бермейді.
— Дұрыс, дұрыс. Мен оны ойламаппын.
— Мені өзіңмен бірге апарасың ба?
— Әрине, егер қорықпасаң.
— Қорқамын! Айтасың-ау! Сен мияулап дыбыс беруді ұмытпайсың ба?
— Ұмытпаймын… Егер сен далаға шыққың келсе, өзің де мияулап жауап бер. Өйтпесең, өткен жолы мен мияулап тұрмын, мияулап тұрмын, Гейс шал тас лақтырып: — Шайтан алғыр осы бір мысықты-ай, — деп қояды. Мен кесек лақтырып шалдың терезесін сындырдым — сен аузыңа ие бол, айтып қойма.
— Жарайды. Ол түні мен мияулап жауап бере алмадым: апайым қадағалап отырды, бүгін міндетті түрде мияулаймын… Мынау не сендегі, Гек?
— Жай, әншейін — таскене.
— Оны қайдан тауып алдың?
— Орманнан.
— Неге ауыстырасың?
— Білмеймін. Сатқым келмейді.
— Сатпай-ақ қой! Титімдей ғой өзі.
— Айтасың-ау! Біреудің кенесін жамандау оңай. Ал мен үшін осының өзі жақсы.
— Таскене деген орманда толып жатыр ғой. Зауқым соқса, өзім де мыңдап алар едім.
— Жинауға неге бармайсың? Ә-ә! Ештеңе таба алмайтыныңды біліп тұрсың ғой! Бұл биылғы кенелердің біріншісі.
— Гек, мен саған ол үшін өзімнің тісімді берейін.
— Көрсет.
Том қағазды алып, еппен жайды. Гекльберри қабағын шытып тіске көз салды. Әсері мықты болды. Ақыры:
— Кәдімгі тіс пе? — деп сұрады.
Том үстіңгі ернін түріп, тістің орнын көрсетті.
— Жарайды, — деді Гекльберри. — Яғни қол алысамыз ғой!
Том таскенені кеше ғана қоңыздың түрмесі болған пистонның қорабына салды, екі бала екі жаққа кетті және екеуі де өздерін керемет сезінді. Өзге үйлердің бәрінен оқшау тұрған мектепке жақындағанда, Том сабаққа асығып келе жатқандай тезірек жүрді. Қалпағын іле салды да, өзінің орындығына асығыс беттеді. Мұғалім тақтың үстінде отырғандай биік шетеннен өрілген креслоға жайғасып, кластағы сыбыр-күбір дыбысқа тербелгендей кейіпте. Том көрінгенде, ол ұйқыдан оянғандай:
— Томас Сойер! — деді.
Мұғалім оны толық атымен шақырса, жақсылықтың белгісі емес екенін Том білетін.
— Иә, мырза!
— Мұнда келіңіз! Ал, мырза, сіз бүгін неге кешіктіңіз?
Том өтірікті соғып құтылғысы келіп еді, бірақ дәл осы сәтте ұзын сары бұрым оның көзіне түсе кетті де, махаббат тогының әсерінен оның иесін тани қойды.
Қыздар отырған жақта періштенің жанында әлі бір орын бос екен, осыдан кейін ол:
— Мен Гекльберри Финнмен көшеде әңгімелесіп тұрып қалдым, — деп жауап берді мұғалімге.
Мұғалім таңданғаннан тас мүсіндей отырып қалды да, Томға ыңғайсызданып қарады. Класс тына қалды. Мына батыл бала есінен адасты ма деп оқушылар іштерінен өздеріне сұрақ қойып отыр. Ақыры мұғалім айтты:
— Не… не істедім дейсің?
— Гекльберри Финмен әңгімелесіп көшеде тұрып қалдым!
Бұл сөздің мағынасын түсінбеу мүмкін емес.
— Томас Сойер, мұндай барып тұрған таңқаларлық мойындауды өмірімде естіп отырғаным осы. Мұндай күнә үшін сызғышпен шекеге шұқу аз, қане, күртеңізді шешіңіз!
Мұғалімнің қолы әбден шаршағанша еңбектенді. Шыбықтың дыбысы жіңішкере бастады да, сосын іле бұйрық естілді:
— Енді, мырза, барыңыз да, қыздармен отырыңыз! Және бұл саған сабақ болсын.
Шәкірттер шиқылдап күлді. Бұл Томға бір түрлі есінен айырғандай әсер етті. Алайда оның ыңғайсыздануының себебі басқа еді: ол ғажайып періштенің алдында әбден есі шықты және өзінің бұл табысына азаптана қуанды. Қарағай орындықтың шетіне құйрығын басты.
Қыз танауын көтеріп әрі қарай ығысты. Отырғандардың бәрі сыбырласып, көз қысысып, бір-бірін түрткіледі, бірақ Том ұзын аласа партаға сүйеніп тыныш отырды және бар ынтасымен оқып отырған секілді. Жұрт оған көңіл аударуын қойды да, класс іші ызыңдаған жалықтыратын дыбысқа толды. Бала көзінің астымен көрші қызға қарап-қарап қояды. Ал ол ернін дүрдитіп, теріс қарады. Қыз байқатпай көршісіне қарап еді, сол бойда оның алдында шабдалы жатты. Том, оны жеңіл қимылмен жылжытып қойды. Қыз шабдалыны кері итерді, бірақ жүзінде ешқандай реніш-ашудың ізі жоқ. Том шабдалыны жылдамдықпен алдыңғы орнына қойып еді, қыз да оны енді қозғаған жоқ. Том кішкентай тақтаға: «Өтінемін, алыңызшы — менде тағы бар», — деп жазды. Қыз тақтаға қарағанмен, бет-жүзінде өзгеріс байқалмады. Ол енді тақтаға сурет сала бастады, бірақ оны көрсетпей сол қолымен тасалады. Қыз алғашқыда көңіл бөлмеген болып отырғанмен, соңғы жағынан оның қызығып отырғаны байқалды. Бала ештеңені байқамаған кескінмен суретін сала берді. Қыз байқатпай тақтаға қарағанмен, Том тағы да ештеңе сезбегендей суретін сала берді. Ақырында қыз берілді — батылсыздау сыбырлады:
— Көруге беріңізші!
Том сиықсыздау етіп салған екі қақпасы бар, тұрбасынан түтін шығып жатқан үйдің жартысын көрсетті. Қыз Томның суретіне қызыққаны сондай, қайда отырғанын ұмытып кетті, Том суретін аяқтағанда, — ол суретке көзі түскенде:
— Қандай тамаша! Енді адам салыңыз! — деп сыбырлады.
Суретті есік алдында тұрған ұзындығы суреттегі үйді аттап өтетіндей көтергіш кранға ұқсайтын адамды сала қойды. Қыз онша талап қойған жоқ. Жексұрын адамсымаққа қыз риза болып, тағы сыбырлады:
— Қандай әдемі! Енді мені салыңыз.
Том дөңгелек айдың нұрына бөленген құм сағат салды да, оған жіп-жіңішке етіп қол мен аяқты жалғады және жұп-жуан саусақтарға дәу желпуішті ұстатты.
— Ой, қандай жақсы! — деді қыз. — Мен де сурет салуды үйренсем ғой!
— Ол қиын емес. Мен сізге үйретем.
— Шын ба? Қашан?
— Үлкен үзілісте. Сіз түскі тамаққа үйге барасыз ба?
— Сіз қалсаңыз, мен де қалам.
— Жарайды. Керемет болды! Атыңыз кім?
— Бекки Тэчер. Сіздің есіміңіз? Бірақ мен білемін — Томас Сойер.
— Мені дүрелегілері келгенде солай атайды. Ал, мен өзімді тәртіпті ұстаған кезде Том деседі. Сіз мені Том деңіз. Жарай ма?
— Жарайды.
Том жазғанын Беккиден жасырып, тағы бірдеңе жаза бастады. Қыз енді ұялуды қойып, не жазғанын көрсетуді сұрады.
Том көрсеткісі келмей:
— Рас айтам, мұнда ештеңе де жоқ, — деді.
— Жоқ, бар!
— Жоқ, жоқ, сіздің көргіңіз де келмейді.
— Көргім келеді. Шын айтам. Өтінемін, көрсетіңізші!
— Сіз біреу-міреуге айтасыз.
— Айтпаймын. Шын-шын айтам, айтпаймын.
— Тірі жанға айтпайсыз? Өлгенше?
— Тірі жанға айтпаймын. Көрсетіңізші!
— Сіздің көргіңіз келіп тұрған жоқ қой…
— Ә, солай ма! Ендеше бәрібір көремін!
Ол өзінің кішкентай қолымен Томның қолына жармасты: төбелес басталып кетті. Том өзінше қарсыласқан болғанмен, өзінің қолын ығыстырып еді, ақыры не жазылғаны шыға келді. «Мен сізді сүйемін!».
— Оңбаған! — деді де, қыз оның қолын қаттырақ соғып жіберді, бірақ өзі қызарып кетті, әлгі сөйлемнің оған ұнап қалғаны белгілі болды.
Дәл сол сәтте Том біреудің қолы құлағын жоғары қарай тартып жатқанын сезді. Ол осы күйде кластың ортасымен бүкіл баланың шиқылдаған күлкісіне көміліп өзінің әдеттегі орнына апарылды, содан адамның жаны төзбес шығарардай бірнеше минуттардан кейін мұғалім бір сөз айтпастан баланың төбесінен қарап тұрды да, сосын барып өзінің тағына бет алды. Алайда Том құлағы ауырғаннан өртеніп тұрса да, оның жүрегін шаттық кернеді.
Класс тыныш талғасын, Том шын ниетімен сабаққа кірісуге тырысып еді, бірақ басына ешнәрсе кірмей қойды. Оқу сабағында ол шатасып, сөзден жаңыла берді, жағрафия сабағында көлді тау деп, тауды өзен, ал өзендерді жазық деді, сөйтіп жаратылыс түгелімен алғашқы быт-шыт қалпына келді. Одан кейін айтқан кезде қарапайым сөздердің өзін дұрыс айта алмағасын жақсы жазуы үшін алып, бірнеше ай бойы барлық жолдастарының алдында мақтанып жүрген қалайы медалінен айырылды.
Жетінші тарау
ТАСКЕНЕНІ ҚУУ ЖӘНЕ ЖАРАЛЫ ЖҮРЕК
Том оқулыққа қаншама зейін салайын десе де, ойлары сан саққа жүгіріп, тұрақтамай-ақ қойды. Ең соңында ол терең дем алып, есінеген күйі босқа тыраштануды тоқтатты. Оған үлкен үзіліс ешқашан болмайтындай көрінді. Ауа өте қапырық, желдің лебі де жоқ. Ұйықтататын күндердің ішіндегі нағыз ұйқы басатын күн болды. Сабақты жаттап ызыңдаған жиырма бес оқушының күбір-сыбыры араның ызылындай гуілдейді. Анау жырақта жарқылдаған Күннің шуағына шағылысып, ыссылықтың мұнарына оранған Кардиф тауының жарқабақтары көрінеді. Аспан астында, биікте, жекелеген құстар қалықтайды; олардан басқа ұйықтап жатқан екі-үш сиыр болмаса, тірі жәндік көрінбейді. Томның жүрегі еркіндікті аңсап аласұрады. Мына іш пыстырған уақытты өлтіру үшін қызықты бірдеңе болса ғой! Ол қалтасын тінтіп еді, кенеттен бет әлпеті өзгеріп, қуаныштан құлпырып сала берді және мұндай бақыт сыйлағаны үшін тәңірге алғыс айтты. Қалтасынан жасырын қимылдап қорапты алды, оның ішінен таскенені шығарып, ұзын тегіс партаның үстіне қойды. Таскене де қуаныштан жарыла жаздап, көктегі жаратушыны алғыстың астына алған болар, бірақ оның қуанышы ертерек болды, өйткені оның кетейін деп ойлағаны сол еді, Том түйреуішпен оны кері қайтарды және басқа бағытқа жүруге мәжбүр етті.
Томның қасында оның өзі секілді қайғыға батып отырған досы бар; ол мынадай ермек табылғанына қуанып бас салды.
Бұл достың есімі Джо Гарпер болатын. Балалар апта бойы дос болып жүріп, сенбіде дұшпандарша төбелесетін. Джо күртесінің омырауынан түйреуіш алып, жолдасына тұтқын таскенені қайырмалауға көмектесе бастады. Барған сайын екеуі бұл спортпен біраз айналысты. Ақыры аяғында Том біз бір-бірімізге кесел келтіріп отырмыз, бұдан жаныңа рахат таба алмайсың деп өзінің шешімін жариялады. Ол партаның үстіне Джо Гарпердің грифель тақтасын қойды және тақтаны ортасынан жоғарыдан төмен сызықпен бөлді.
— Міне, — деді ол, — уәде былай: таскене сенің жағыңда болса, қанша қусаң да еркін, мен тиіспеймін; бірақ сен одан айырылып қалып, кене мен жақта қалса, онда мен қуалаймын.
— Жарайды. Баста! Жібер оны!
Таскене өте тез қашып, экватордан Джо жаққа өтіп кетті. Джо оны қуа бастады. Ол енді Томның жеріне шықты. Осылай екі жаққа кезек жүгіріп, біраз уақыт өтті. Баланың біреуі кенені қуса, екіншісі оған қарап қызықтайды. Екеуінің де бастары тақтада, басқа дүниемен істері жоқ. Ақырында бақыт дегенің Джо жаққа біржола шыққан сыңайлы. Таскененің де қызынғаны балалардан кем емес, біресе анда, біресе мұнда шапқылап тыныш таппай жанталасуда, алайда жеңіс Томға қарай бұрылып, саусақтары жәндікке жақындай бергенде, Джоның түйреуіші оның жолын бөгей қояды да, кене Джо жақта қалады. Том ақырында шыдай алмады. Ол қолын созып, кенені өз жағына тарта бастады. Джо әбден ашуланды:
— Том, оны қозғаушы болма!
— Мен оны сәл қамшылайын деп едім, Джо!
— Бұл адалдық емес, мырза, оны мазаламаңыз!
— Ей, сен… мен тек сәл ғана…
— Сізге айтылды ғой кенеге тиіспе деп!
— Ал, мен тиісемін!
— Оған сенің хақың жоқ: ол мен жақта.
— Иә, Джо Гарпер, кене кімдікі?
— Кімдікі болса да, маған бәрібір… ол мен жақта, сен тиісуші болма!
— Қалай — тиіспе?! Кене менікі, мен оған не істесем де өз еркім!
Кенеттен Томның иығына қатты соққы тиді. Сондай соққы Джоның да еншісіне тиді. Мұғалім екі минут бойы олардың күртесінен шаң-тозаңды қақты, мектептің қуанышында шек болмады. Екі достың өздерінің ермектеріне ден қойғандары соншалық, әлгі дүрелердің алдында класс іші тым-тырыс болып кетті, себебі мұғалім еппен басып келді де, екі достың жанында тұрып еңкейді. Ол біраз уақыт екеуінің ойынын бақылап тұрды да, өзінің өзгерістерін енгізді.
Ақыры аяғында сағат он екіні соғып, үлкен үзіліс басталғанда, Том Бекки Тэчерге жүгіріп келді де, оның құлағына сыбырлады.
— Үйге кетіп бара жатқандай қалпағыңды ки, бұрышқа жете бере басқалардан бөлініп осында кел. Мен басқа жолмен барамын да, жолдастарыма сездірмей осында ораламын.
Осылайша Том бір топ баламен, Бекки басқа топпен бірге мектептен шықты. Кешікпей олар тұйық көшенің тірелген жерінде кездесті де, мектепке келді. Екеуі грифель тақтаны алдарына қойып, қатар отырды. Том грифельді Беккиге берді де, оның қолынан ұстап отырып, тағы бір тамаша үй тұрғызды. Өнерге деген қызығушылық сәл бәсеңдеген кезде, олар әңгіме соқты.Том шексіз бақытты еді.
— Сен тышқандарды жақсы көресің бе? — деп сұрады.
— Ой, өте жек көремін!
Мен де… олардың тірі кезінде. Мен өлі тышқандар туралы айтып отырмын — жіпке байлап алып, басыңнан асыра дөңгелетсең…
— Жоқ, мен тышқандарды жалпы жақсы көрмеймін. Ал менің жақсы көретінім — бұл сағыз шайнау.
— Жақсы көрмегенде ше! Менде сағыз жоғы өкінішті.
— Солай ма? Менде аздап бар. Саған шайнауға берейін, тек сен сосын өзіме қайтар.
Бұл екеуіне де ұнады, сосын олар рахаттана аяқтарын былғаңдатып, сағызды кезек шайнады.
— Сен циркте болып көрдің бе?
— Иә, папам мен жақсы болсам, тағы да апарам деп уәде беріп еді.
— Мен циркте үш рет пе, тіпті төрт рет пе — көп болдым! Онда шіркеуге қарағанда өте көңілді: ылғи бір нәрселерді көрсетеді. Мен өскенде циркте клоун болам.
— Рас па? Өте жақсы! Олардың бәрі түрлі түсті, сүйкімді…
— Иә, иә, оның үстіне ақшаны күреп алады…
Олар күніне бір доллардан табады, — дейді Бен Роджерь… Бекки, сен қашан да болса, біреумен атастырылып көрдің бе?
— Ол не?
— Енді тұрмысқа шығу үшін.
— Жоқ.
— Көңілің соға ма?
— Білмеймін. Ал ол қалай болады?
— Қалай? Ешқандай емес. Сен жігітке сенен өзге ешкімге тұрмысқа шықпаймын дейсің. Ешқашан, ешқашан, ешқашан басқа ешкімге! Сосын сүйісесіңдер. Болды. Мұны әркім жасай алады.
— Сүйісеміз бе?
— Не үшін сүйісу керек.
— Солай болады. Бәрі осылай істейді.
— Бәрі?
— Барлық ғашықтар солай істейді. Менің тақтаға жазған сөзім есіңде ме?
— И-иә.
— Не жаздым?
— Айтпаймын.
— Онда мен айтайын саған?
— Иә, иә… Тек кейін бір кезде айтарсың.
— Жоқ, қазір айтамын.
— Жоқ-жоқ, қазір емес — ертең.
— Жоқ-жоқ, Бекки! Өтінемін! Мен жаймен құлағыңа сыбырлайын.
Беккидің толқып үндемегенін Том келіскені деп ұқты да,қыздың белінен құшақтап, ернін оның құлағына тақады да, өзінің сөзін қайталады. Сосын:
— Енді сен ол сөздерді маған сыбырла.
Ол ұзақ уақыт келіспей отырды да, ақыры:
— Сен теріс қара, мен сонда айтайын. Бірақ, Том, естисің бе — біреуге айтып жүрме! Ешкімге! Айтпайсың ба? Рас қой?
— Жоқ, жоқ, мен ешкімге де айтпаймын. Мазасызданба, Бекки!?
Ол теріс қарап бұрылды, ал қыз оның құлағына еңкейді, оның демінен Томның бұйра шаштары дірілдеп кетті.
— Мен … Сізді… сүйемін! — деген ұяң дауыс естілді.
Осыдан кейін қыз ұшып тұра келіп, парталар мен орындықтарды айнала өзін қуып жүрген Томнан қашып жүгіре берді, сосын бұрышқа тығылып, ақ алжапқышымен бетін басты. Том оны тамағынан ұстап алып, үгіттей бастады:
— Бекки, енді бәрі бітті — тек сүйісу ғана қалды. Оның қорқынышты ештеңесі жоқ. Өтінемін, Бекки!
Ол қыздың алжапқышын жұлқып, қолынан ұстады.
Қыз ептеп көне бастағандай, қолдарын төмен түсіріп, ұзақ алыс-жұлыстан қызарған бетін оған тосты; ал, Том оның алқызыл ернінен сүйді де:
— Міне, Бекки, осымен болды. Енді сен менен басқа ешкімді сүймейтін боласың, менен өзге ешкімге тұрмысқа шықпайсың, ешкімге! Уәде бересің бе?
— Иә, мен ешкімді де сүймеймін, тек сені ғана және сенен басқа ешкімге де тұрмысқа шықпаймын. Және сен де байқа, менен басқа ешкімге үйленбейсің, тек маған!
— Әрине, уәде осы. Мектепке келе жатқанда және қайтарда сен тек менімен бірге жүруің керек, — егер соңымыздан біреу-міреу бақылап жүрмесе, — би кештерінде де тек менімен билейтін боласың, мен де сені таңдаймын. Күйеу бала мен қалыңдық ылғи осылай жасайды.
— Ой, қандай жақсы! Ешқашан естіген емеспін.
— Бұл керемет көңілді! Біз Эмми Лоренс екеуміз…
Бекки Тэчер көзін бақырайтып қарап еді, Том қателік жіберіп алғанын түсіне қойды. Ол ыңғайсызданып қалды.
— О, Том! Мен бірінші емес екенмін ғой… Сенің қалыңдығың болған…
Қыз жылап жіберді.
— Қой, Бекки! Мен оны сүймеймін.
— Жоқ, сен сүйесің, сүйесің! Оны сүйетініңді өзің білесің.
Том оның мойнынан құшақтағысы келіп еді, бірақ Бекки оны итеріп жіберді де, бетін қабырғаға бұрып, өкіріп жылай берді. Том оны жұбата бастады, еркелетіп түрлі ат қойды, тағы да сүйгісі келіп еді, бірақ анау тағы итеріп жіберді. Сосын Томның намысы келді. Ол батыл қадаммен есікке беттеді де, көшеге шығып кетті. Мектептен көп ұзамай тоқтады, ыңғайсызданып және ренжіп, жаңа ғана өзі шыққан есікке қарай береді, Бекки ойланып, мұның соңынан жүгіріп келеді деп үміттенетіндей. Бірақ қыз шықпады. Том қайғыға батып, өзін кінәлі сезінді. Келісімге келу үшін алғашқы қадам жасау оған өте қиын болды, дегенмен намысын бәсеңдетіп, ақыры класқа кірді. Бекки бұрышқа қараған күйі әлі жылап тұр екен. Томның жүрегі шаншып кетті, оның жанына келіп неден бастарын білмей біраз, тұрды.
— Бекки, — деді ол батылсыздау, — мен тек сені сүйемін, басқалар жайлы білгім де келмейді.
Ешқандай жауап жоқ. Тек өксіп жылау.
— Бекки (жалынышты үнмен), Бекки! Бірдеме айтсайшы…
Тағы жылау.
Сосын Том өзінің ең қымбат бұйымы — пештің шілтерінен жасалған мыс дөңгелекті шығарды — Бекки көрсін деп оған қолын созды да:
— Бекки… мынаны алшы! Сыйладым, — деді.
Қыз оның қолын қағып жіберіп еді, дөңгелек түсіп кетті де, еденмен сырғанай жөнелді.
Том көшеге шықты, басы ауған жаққа жүре беруге және сол күні мектепке келмеуге шешім жасады. Бекки бір жамандықты сезгендей есікке қарай жүгірді — Том көрінбейді. Ол жүгіріп үйді айналып шықты, ойын алаңында болар деп үміттеніп еді, онда да жоқ екен. Ол айқайлай бастады:
— Том, кел, Том!
Қыз тың тыңдап еді, ешкім жауап бермеді. Айнала тым-тырыс, қаңыраған дала. Ол отыра кетіп, тағы жылады, өзін кінәлі сезінді. Сол екі арада оқушылар да жинала бастады, қайғысын көрсетпеу керек, жаралы жүрегін сәл де болса басу керек, көңілсіз ұзақ күннің бар салмағын өзі арқалауы керек.
Оның әзірше дос қыздары да жоқ, өзінің қайғысын бөлісетін ешкімі болмады.
Сегізінші тарау
БОЛАШАҚ БАТЫР ҚАРАҚШЫ
Том әуелі тұйық көшелермен біресе оңға, біресе солға бұрылып біраз жүрді де, ақыры әдетте оқушылар үйлеріне қайтатын жолды артқа тастап, ұзап кетті. Сосын тауға қарай басы салбырап жай кетіп бара жатты. Жол бойы екі бұлақты кешіп өтті, өйткені балалардың арасында бір наным бар: арттағы қуғыншыны шатастыру үшін осылай, ізін жасырады. Жарты сағаттан соң жесір әйел Дугластың Кардиф тауының шыңында тұрған бай үйін артта қалдырды. Мектеп төменгі аңғарда әрең көрініп тұр. Жолаушы қалың орман ішіне енді, жалаңаяқ жолға да жақындамай жүре берді де, жапырағы жайылған еменнің түбіндегі мүктің үстіне отырды.
Мұнда, орманда, тып-тыныш және қапырық. Түс кезіндегі өлі ыссылықтан тіпті құстар әні де тоқтап қалған. Табиғат қалғып тұрғандай; оның түсі оқта-текте тұмсығымен ағашты соққылаған тоқылдақтың дыбысынан бұрылып тұр. Сол тықылдан орман тыныштығы тіпті қоюланып, ал жалғыздықтың қасірет-қайғысы одан сайын жаныңды жейді. Томның жүрегін қайғы кеміріп, тұнжыраған табиғатпен үн қосып тұрғандай. Ол шынтағымен тізесіне сүйеніп, жағын таянған күйі біраз ойланып отыр. Оған өмір деген жанталасқан қарбалас пен қайғы-қасірет болып елестеді және жақында ғана қайтыс болған Джимми Годжеске қызықты. «Молада тып-тыныш жатқан қандай жақсы, — деп ойлады ол, -ұйықтап, неше түрлі түстер көресің, самал жел көк шөпті еркелетіп, жапырақтарға бірдеңелерді сыбырлайды, ал сені ештеңе мазаламайды, сен де ештеңені уайымдамайсың, ғасырдан ғасырға». Әттең жексенбілік мектепте оның балалары жақсы болса ғой, ол қуаныштан жарылар еді, сөйтіп мына жексұрын өмірден кетер еді… Ал мына қыз… бұл оған не істеді? Ештеңе. Оған тек жақсылық тіледі. Ал ол болса, мұны ит секілді қуып жіберді — иә кәдімгі итке ұқсатып. Ол қыз бір кезде осы қылығына өкінеді, мүмкін, өте кеш болар. Әй, бұл мәңгілік емес, уақытша өлсе ғой!
Бірақ жас кезде жүректер жұмсақ, қалай қыссаң да, тез орнына келеді. Томды осы дүниенің қызықтары тағы баурады. Егер ол дәл қазір басы ауған жаққа кетіп, құпия жағдайда жоқ болып кетсе ше? Ал, егер алыс бір жақтарға, ешкім білмейтін елдерге, теңіздерден өтіп, содан оралмай қалса? Сонда Бекки неғылар екен? Ол өзінің циркте клоун болғысы келгенін есіне алды, бірақ енді сайқымазақтың тыртиып денесіне жабысқан ала-құла тоқыма шалбар киюі оның жан дүниесі романтикалық мұнартқан биіктеріне самғап тұрған шақта тіпті кемістік болып көрінді.
Жоқ, ол әскерге барып, солдат болады, сосын тұла-бойы жарақатқа, ал өзі даңққа бөленіп бірнеше жылдан кейін оралады. Немесе үнділерге барып, солармен бірге буйвол аулап, биік таулар мен алыстағы Батыстың жолсыз ормандары арқылы қаңғырып, бір кездері таңертең мен үнділердің құстың қауырсынын жапсырып, адам қорқатын жабайы кейпімен жексенбілік мектепке кіріп келсе, сонда жолдастары бұған қызығып адамның зәресін ұшырар айқайымен көздері шарасынан шығар еді. Жоқ, дүниеде бұдан гөрі мықтырақ күштілер бар. Ол қарақшы болады! Иә-иә! Ол енді өзінің атақ-даңққа бөленген болашағын елестетті.Оның аты аталғанда бүкіл дүниежүзі зәресі ұшып қалтырайтын болады. Ол буырқанған теңіздерде «Дауылдың перісі» аталатын, алдыңғы жағында қара жалау желбіреген қара корабльмен сайрандайды. Атақ пен даңқтың шыңына шығып ешкім ойламаған жерден өзінің шағын қалашығындағы шіркеуге бет-жүзі қап-қара болып тотыққан, қара мақпал бешпет дәл сондай матадан шалбар, белбеуінде пистолеттер салбырап, жанында қанға бояла-бояла таттанған пышақ, басында жұмсақ қалпақ, қолында — қара жалау, ал жалауда қураған бас сүйектің қаңқасы мен екі жіліктің бейнесі — кіріп келсе ғой! Сонда ол: «Мынау Том Сойер, қарақшы! Испан теңіздерінің өш алатын қарақшысы!» деп айналадағылардың сыбырын естіп, қалай рахат сезімге бөленер еді!
Иә, мәселе шешілді! Ол өз жолын таңдады. Үйден қашып кетеді де, жаңа өмірді бастайды. Күні ертең-ақ жолға шығады. Таңертең әзір болу үшін әзірлікті қазір бастау керек. Өзінің бар байлығын жинастыруы керек. Жақын жерде шіріген ағаш жатыр екен. Том қалтасынан Барлоу шаппасын алып, ағаштың түбін қаза бастап еді, кешікпей пышағы ағаш па — әйтеуір бір нәрсеге тиді. Том іші қуыс ағаш екенін байқады. Ол қолын әлгі қуысқа сұғып, дұға оқыды да, салтанатты түрде үн қатты.
— Жоқ нәрсе, кел осында! Бар нәрсе, қал қасымда!
Ол жердің жоғары қабатын пышағымен түрткілеп көріп еді, астында жұқа қарағай тақтайша екен. Ол тақтайшаны алып еді, астындағы көмбе үшін жан-жағы әлгідей тақтайшадан жасалған құпия жәшік шықты. Жәшікте алебастрдан жасалған шарик жатыр. Том таңданғаннан біртүрлі ыңғайсызданып, шекесін қасыды:
— Эге-ге! Міне, керемет!
Ол шарды лақтырып жіберді де, ойлана бастады. Әңгіме мынада — оны өзі сеніп жүрген нақыл алдап соқты, жолдастары да бұл нақылды нағыз шындық деп қабылдайтын. Егер шарикті нақылды айтып отырып көмсең, екі апта бойы оны қозғамайсың да, сосын барып әлгі нақылды қайталап құпия жәшікті ашасың, сенің осыған дейін жоғалтқан шариктеріңнің бәрі сонда жатыр. Бірақ ғажап ештеңе болмады, Томның осыған дейін сеніп жүргені бос нәрсе болып шықты. Ол қанша әңгіме естіді бұл туралы, бәрі де ойдағыдай аяқталатын. Осы әдіспен өзі де талай шарикті, қазір есінде жоқ, әйтеуір талай жерге көмген. Ол ойланып-ойланып, ақыры бұл жолы бір сиқыр араласты-ау деп шешті. Ол қалай да бәріне көз жеткізгісі келіп, ортасында құйғыш секілді шұңқыр бар таза топырақты жерді тауып, ернеуіне етпеттеп жатып:
Білгім келген нәрсені айтшы, қоңызым,
Білгім келген нәрсені айтшы, қоңызым, —
деп қайталады. Құм сәл қозғалғандай болды да, сол сәтте қара қоңыз шыға келді және зәресі ұшып кері кетті.
— Иә, сөйлемейді. Яғни сиқырдың араласқаны шын.
Мұны бірден білгем.
Сиқыршылармен салғыласуға ешкімнің де күші жетпейтінін білетін Томның көңілі құлазып кетті. Сосын бағанағы өзі лақтырып жіберген шарикті тауып алу туралы басына ой келді және іздей бастады, бірақ таба алмады. Ол өзінің құпия жәшігіне оралып, шарикті лақтырғанда тұрған нүктесін тапты да, қалтасынан бір шарик шығарып, бағанағы шарикті лақтырған жаққа тастады да:
— Бар, ағаңды ізде! — деді.
Ол шариктің қай маңға тоқтағанын байқады да, сол жерден іздеді. Екінші шарик алдыңғыға жетпеген болу керек немесе асып кеткен болар. Ол іздеп-іздеп, ақыры дегеніне жетті: екі шарик те бір-бірінен бір футтай қашықтықта жатыр екен. Осы кезде жасыл қырат жақтан қаңылтырдан жасалған ойыншық тұрбаның әлсіз дыбысы шыққандай болды. Том жалма-жан күртесін және шалбарын шешіп лақтыра салды да, шіріген ағаштың жанынан қураған жапырақтарды ысырып аршып, сол жерден қолдан жасалған садақ, оқ, ағаш қылыш және қаңылтыр тұрбаны шығарды, өзі тездетіп қаруларды асынып алып, жадағай жалғыз көйлекпен жауға қарсы жүгіре жөнелді. Ағаштың қалың жапырақтарының астында тұрып, жауап белгі берді де, сосын аяғының ұшымен жоғары көтерілді, жан-жағына сақтықпен қарап қойып, өзінің ойдан шығарған отрядына дауыстап бұйрық берді.
— Жігіттер, тоқта! Мен белгі бергенше жасырына тұрыңдар!
Джо Гарпер шыға келді: ол да жеңіл киінген, ол да басынан башпайына дейін қару-жарақ іліп алған. Том дауыстады:
— Тоқта! Менің рұқсатымсыз Шервуд орманында жүруге кімнің батылы барады?!
— Гай Гисборн ешкімнің де рұқсатын қажет етпейді!
— Кімсің сен? Кім…
«Маған мұндай сөз айтатын кім өзі?» — деп Том оның аузына сөз салды, өйткені екеуі де кітаптан жаттап алған сөздерін айтып тұр.
— Маған бұлай зекіріп сөз айтуға кімнің батылы барып тұр?
— Мен кіммін? Мен — Робин Гудпын, оған қазір-ақ сенің өлі денеңнің көзі жетеді.
— Бұл сенбісің, атақты қарақшы?! Мына көңілді орман ішіндегі жолдарды басып алу үшін сенімен қылыштасуға дайынмын. Қорған!
Олар ағаш қылыштарын суырып басқа қаруларын жерге тастады, жауынгерлік қалыпқа келіп, өнердің барлық ережесі бойынша нағыз жекпе-жек басталды: екі соққы жоғары, екі соққы төмен.
Ақыры Том айтты.
— Кәне, төбелес болса, төбелес! Қане, баста!
Екеуі де шындап кіріскендері сондай, ентігіп әрі терлеп кетті.
— Құласайшы-ей! Құла, қане! — деп айқайлады Том. — Сен неге құламайсың?
— Құламаймын! Өзің құла — сен әлсіреп барасың ғой.
— Бұл не? Маған құлауға болмайды. Кітапта олай жазылмаған ғой. Онда былай делінген: «Ол арқасынан бір соққанда қаныпезер Гай Гисборн сеспей қатты». Сен артқа бұрылып, мен сені соғуым үшін маған арқаңды беруге тиіссің.
Бұл абыройлы тұлғаға қарсы тұруға болмайды. Джо теріс айналып, қатты соққыдан ұшып түсті.
— Ал енді — деді Джо тұрып жатып, — енді сені мен өлтіруім керек — бұл нағыз адал күрес болады.
— Олай болмайды ғой, кітапта ондай жоқ қой!
— Ендеше бұл адалдық емес! Меніңше, бұл оңбағандық!
— Жарайды, Джо, — сен монах Так немесе диірменінің ұлы Мач болсайшы, сосын таяқпен менің басымнан ұрасың. Немесе қаласаң мен нотингемдік шериф болайын, ал сен Робин Гуд болып мені өлтіресің.
Бұлұсыныс Джо Гарперге ұнап қалды, сосын ойын әрмен қарай жалғады. Одан кейін Том қайтадан Робин Гуд болды және оның асқынған жарақатын дұрыс емдей алмаған оңбаған монахиняның кесірінен қанын жоғалтып әбден талықсыды, ал жылап-еңіреген бүкіл қарақшылар тобы болып тұрған Джо оны жыраққа көтеріп апарды да, оның әлсіреген қолына садағын ұстатты, сонда Том: «Мына оқ қайда түссе, сол жерге ағаштың жанына жасыл орманға Робин Гуд байғұсты жерлеңдер», — деді, сосын садағын тартып, енді өзі артына қарай құлайын дегенде қараса — айнала қалақай екен — ол өлетін адам секілді емес ұшып тұра келді.
Балалар киініп, қаруларын жасырды да, өздері бір-бірінен бұл заманда қарақшылар жоқ, цивилизация олардың орнын немен толтыра алады деп сұрап ұзап бара жатты. Америка Құрама Штаттарының өмір бойы президенті болғанша, ең болмаса бір жыл Шервуд орманының қарақшылары болсақ қой деді екеуі де.
Тоғызыншы тарау
ЗИРАТТАҒЫ ТРАГЕДИЯ
Бұл кеште де Том мен Сидті күндегіше тоғыз жарымда ұйықтауға жіберді. Олар ұйқы алдындағы дұғаны оқып болғасын, Сид бірден ұйқыға басты. Бірақ Том белгіні қауіппен шыдамсыздана күтіп ұйықтамады. Сол сәтте оған таң атып қалғандай сезілді ол сағат кешкі онды соққанын естіді. Реніштің неден болатыны белгілі еді. Жүйкесі өре тұра келгендей қозғалып тыпыршығанды талап еткенмен, Том Сид оянып кетеді деп дөңбекшу түгілі қол-аяғын қозғай алмай жатты. Ол тырп етпей жатқан күйі қараңғылыққа көз тастайды. Айнала басыңды айналдыратын тыныштық. Бұл тыныштықтың арасынан әлсіз дыбыстар талып естілгендей болды. Алдымен сағаттың тықылы естілді. Сосын ескі ағаш балкалардың сынып жатқандай сықырлағаны, баспалдақтардың жай шиқылы. Түсінікті: бөлмелерде үй иелері кезіп жүр. Полли апайдың бөлмесінен қорылдаған дыбыс естілді. Одан соң шырылдауық шегірткенің тынбастан шырылдаған үні — ол қай жақта шырылдап жатқанын адамзаттың данышпаны болса да анықтай алмас еді. Соның арасында төсегінің бас жағынан қабырғаға жармасқан үшкірлеуік қоңыз тықылдата бастады. Том селк етіп шошып кетті: бұл — біреуге ажал төніп тұр деген белгі. Алыстан иттің үргені естілді, сәлден соң оның әр жағынан жырақтан басқа бір иттің ұлығаны құлаққа келді. Том азапты минуттарды басынан кешіріп жатыр. Ол уақыт деген бітіп, енді мәңгілік басталған шығар деп ойлады. Әрі беріден соң қалғи бастады. Сағат он бірді соқты, бірақ ол естімеді. Кенет ұйқылы-ояу мысықтың жай мияулағанын естіді.
Жақын маңда терезе ашылды және осы дыбыстан Том оянып кетті. «Кет әрі, оңбаған мысық!» — деген айқай естілді де, іле апайдың ағаш сарайына қарай лақтырған шыны бөтелке сарайдың қабырғасына соғылып, быт-шыты шыққаны естілді. Том ұшып тұра келіп, тез-тез киінді де, терезеден түсіп үйдің төбесімен тоңқаңдап бара жатып бір-екі рет мияулап жауап берді, сосын сарайдың төбесіне секіріп, одан жерге түсті. Гекльберри Финн қолында өлген мысық, төменде күтіп тұр екен. Балалар жолмен жүріп, кешікпей қараңғылыққа батып кетті. Жарты сағат өткенде олар зират маңындағы биік шөптердің арасына жетті.
Зират батыс үлгісіндегі ескі молалар болатын. Қалашыққа жақын қыр басында айналасы ағаш шарбақпен қоршалған, бірақ шарбақтың ағаштарының біразы ішке қарай, кейбірі сыртқа қарай құлаған, тіке тұрғаны қалмапты. Сойдиған биік шөп, бұталар өскен. Ескі молалар отырып кеткен. Құлпытастардың бір де біреуі өз орнында тұрған жоқ, молалардың басында құрт жеп шұрық тесік болған тақталар қисайып, сүйеніш іздегенмен, таба алмай жерге телмеңдеп тұр. Тақтаның бәрінде бір кездерде: «…Пәленшеге мәңгі ескерткіш» деп жазылған, бірақ олардың көбінде әріптері сүртіліп кеткен, түнгі түгілі, күндізгі жарықта да көрінбейді.
Самал жел бұталарда ыңырсығандай, зәресі ұшқан Томға өлгендердің жаны адамдар неге бізге тыным бермейді деп арыз айтып жатқандай көрінді. Достар аз сөйледі, онда да тек сыбырласып қана; мына салтанатты тыныштық, түн қараңғылығы, оқиға өтіп жатқан жер -осының бәрі оларға қорқынышты әсер етті. Олар өздері іздеген жаңадан үйілген топырақты тапты да, жақын жердегі қалың жапырақты ағаштың астына тығылды. Олар ұзақ күткен секілді сезінді.
Жырақта үкі айқайлады, мына өлі тыныштықты бұзатын одан басқа дыбыс жоқ. Томның басына жаман ойлар келді, ол сосын әңгімемен көңілін бөлгісі келді.
— Қалай ойлайсың, Гекки, — деп сыбырлап бастады. — Біздің мұнда келгеніміз өліктерге ұнай ма?
Гекльберри сыбырлай жауап қатты:
— Кім біліпті оларды, білмеймін! Қандай қорқынышты мында… Рас қой?
— Қорқынышты болғанда қандай!
Ұзақ үнсіздік басталды; екі бала да өздерінің мұнда келгеніне өліктер қалай қарайды екен деп ойға батуда. Сосын Том:
— Гекки, қалай ойлайсың, Вильямс шал екеуміздің әңгімемізді естіп жатыр ма?
— Әрине, естіп жатыр. Өзі естімегенмен, оның жаны естіп жатыр.
Тағы үнсіздік.
— Аянышты, — деді Том, — мен оны Вильямс мырза демей, ылғи Вильямс деп атағанмын. Бірақ мен оны ренжіткім келген жоқ. Жұрттың бәрі оны шал деп атайтын.
— Өлген адамдар жайлы айтқанда сақ болу керек, Том. Мұны естіген Томның енді әңгімені жалғастыруға зауқы соқпады. Кенет ол жолдасының қолына жармасты:
— Tсс!
— Не болды, Том?
Екеуі бір-біріне тығыла түсті. Жүректері дүрсілдеп кетті.
— Тсс! Міне, тағы! Қалай естімей тұрсың?
— Мен…
— Иә! Ақыры сен де естідің.
— Құдайым-ай, Том, олар келе жатыр! Келе жатыр! Бұл олар! Не істейміз?
— Білмеймін. Олар бізді көреді деп ойлайсың ба?
— Ой, Том, олар деген мысықтар секілді қараңғыда көреді ғой. Мен осында неге келдім!..
— Қой, сен қорықпа… Мүмкін олар бізді қозғамас. Біз ешқандай жамандық жасап тұрғанымыз жоқ қой. Егер біз тып-тыныш отырсақ, олар бізді көрмеуі де мүмкін.
— Жарайды. Байқап көрейік… Құдайым-ай, тұла бойым дірілдеп тұр!
— Тсс! Тыңда.
Балалар демдерін әрең алып, бір-біріне бұрынғыдан бетер тығыла түсті. Зираттың екінші жағында күбірлеген дыбыс естілді.
— Қара! Қара! — деп сыбырлады Том. — Анау не сонда?
— Ол тамұқтың оты! Ой, қандай қорқынышты! Қараңғылықтың арасынан адамдардың сұлбасы көрінді.Олардың алдындағы қаңылтыр фонарь жер бетіне сәуле шашыратады.
— Бұл албастылар, шамасы солай болар, — деді де Гекльберри селк ете түсті. — Өздері үшеу! Біздің шаруамыз бітті! Сен дұға оқуды білесің бе?
— Оқып көрейін… Ей, сен қорықпа — олар бізге тиіспейді. «Жаратушы жан ием, ұйықтар алдында жарылқап жебей гөр…»
— Тсс!
— Не болды, Гек?
— Бұлар — адамдар! Әйтеуір — анық тірі адам. Оның дауысы Меффи Поттерге ұқсайды.
— Мүмкін емес!
— Мен оны білем ғой! Сен көрінбе, демалма! Ол бізді көрмейді ол мас әдеттегідей, — маскүнем.
— Жарайды. Мен жай… Тоқтады. Бірдемені іздейді… Таба алмай жүр. Тағы бізге қарай келе жатыр… Қалай жүгіреді! Тағы жақындап келеді. Енді — ол келіп қалды! Тура бізге қарай.
Тағы ұзап барады… Тек, мен екінші дауысты таныдым — үнділік Джо.
— Шынында да, қарғыс атқан будан! Бұлардан гөрі жын-шайтанның болғаны дұрыс еді. Оларға бұл жерде не керек екен?
Сыбыр аяқталды, өйткені үш адам молаға жетті де, балалар жасырынған жерге жап-жақын келіп тоқтады.
— Осы жерде, — деп үшіншісі шамды көтергенде жарық оның бетіне түсті. Бұл жас дәрігер Робинсон екен.
Поттер мен үнділік Джо зембіл мен арқан және екі күрек алып, моланы қаза бастады. Дәрігер шамды моланың бас жағына қойып, өзі шегіршіннің біріне сүйеніп отыр. Оның балаларға жақын отырғаны сондай, олардың созса қолдары жетер еді.
— Тезірек, тезірек! — деді жаймен. — Қазір-ақ ай тууы мүмкін.
Аналар бірдеңе деп міңгірлеп жауап берген болды да, қазуды жалғастыра берді. Біраз уақытқа дейін күректердің ұсақ тастар мен ұйысқан топырақты күреп лақтырған дыбысы естіліп тұрды. Ақыры күректің ағашқа соғылғаны естілді: күрек табытқа соғылды, бірнеше минут өткенде қозғаушылар оны жоғары шығарды. Сол күректермен табыттың қақпағын ашып, өлі денені қалай болса солай жерге тастай салды. Сол сәтте бұлттың арасынан ай шығып, жарығы өліктің сұп-сұр бетіне түсті. Зембілді қозғап, оған денені салды, одеялмен жауып, арқанмен байлады. Поттер үлкен шаппа пышақ шығарып, арқанның салбыраған ұшын кесті де:
— Міне, сынықшы, біз осындай лас жұмысты бітірдік. Енді бізге тағы бір бестікті беріңіз, әйтпесе ол осылай қалады, — деді.
— Дұрыс! — деп Джо қостады.
— Бұл не? — деп дәрігер қарсылық білдірді. — Сіздер ақшаны алдымен төле дедіңіздер. Мен бәрін төледім ғой.
— Төлеуін төледіңіз сіз, бірақ біздің сізбен айырысатын басқа бір есебіміз бар, — деді Джо дәрігерге жақындап. Дәрігер орнынан тұрды. — Осыдан бес жыл бұрын сіздің әкеңіздің ас бөлмесіне келгенімде, сіздер мені қуып шықтыңыздар. Мен маған тамақ беруді сұрадым, ал мені қаңғып жүрген ұрыға ұқсатып есіктен итеріп тастадыңыздар. Ал мен жүз жылдан кейін болса да ақымды төлеймін дегенімде әкеңіз мені қаңғыбастығы үшін деп түрмеге отырғызды. Сіз осының бәрін ұмытты деп ойлайсыз ба? Жоқ, үнділіктердің қаны менде бекер қайнап жатқан жоқ. Енді сіз менің қолымдасыз және біз сізбен есеп айырамыз, біліп қойыңыз!
Ол қаһарын төгіп жұдырығын дәрігердің дәл бетіне жақындатты. Ал дәрігер күтпеген жерден қолын сермеп бір соғып ана оңбағанды жерге сұлатты. Поттердің қолынан пышағы түсіп кетті, ол сосын айқай салды:
— Ей, сіз немене! Жолдасымды сабатып қоймаймын мен!
Ол сосын дәрігерге ұмтылды. Екеуі төбелесе кетті, аяқтарымен көк шөпті таптап, өкшелері жерге кіріп, бір-бірін жұдырықтап жатыр. Джо екі көзі қанталап, өшпенділіктің өртіне оранғандай, Поттердің жерде жатқан пышағын алып, мысыққа ұқсап бүкшиіп, пышақ салу үшін ыңғайлы сәтті күтіп айнала жүгірді. Кенет дәрігер қарсыластың құшағынан бұлқынып шығып Вильямстың моласынан шыққан үлкен тақтаймен Поттерді бір қойып еді, анау ұшып түсті, осы кезде будан қолындағы пышақты сабына дейін бойлатып жас жігіттің кеудесіне салды. Жігіт теңселіп барып, Поттердің үстіне қаны сорғалаған күйі құлады. Осы сәтте айдың бетін бұлттар басты да, мына қорқынышты көрініс қараңғы сахнаға көміліп қалды. Зәрелері ұшқан балалар жан-жақтарына қарамастан қараңғылыққа оранып қашып барады.
Ай бұлттардың арасынан қайта көрінгенде, Джо ойға батқан күйі екі дененің жанында біраз тұрды. Дәрігер түсініксіз міңгірлеп екі рет демін алды да сосын үнсіз қалды.
— Міне, шайтан алғыр, біз есебімізді айырыстық! — деді будан жай дауыспен. Ол өлікті қозғап, пышағын суырып алды да, Поттердің оң қолына салып, бос қалған табыттың үстіне отырды. Үш, төрт, бес минут өтті. Поттер қозғалып ыңырси бастады. Ол қолындағы пышақты қысып ұстап, көз алдына әкелді, селк етіп шошып кетті де, жерге түсіріп алды; сосын тұрып, жанындағы дәрігердің өлі денесін ысырып тастады да, оның жүзіне қарады; жан-жағына қарап еді, буданның оған қадалған көзіне тап болды.
— Құдайым-ай! Бұл қалай болды, Джо? — деді.
— Оңбаған іс болды! — деді анау орнынан қозғалмай. — Сен оны не үшін жайраттың?
— Мен? Мен ештеңе істеген емеспін.
— Жарайды, айтқан екенсің! Мұныңмен өзіңе көмектесе алмайсың!
Поттердің өңі қашып, дірілдеп кетті.
— Менің мастығым кетті деп едім. Бүгін кеште ішпеуім керек еді. Басым әлі дызылдап тұр — осында келе жатқанда мұндай емес еді. Мен тұманда жүргендеймін, ештеңе есімде жоқ. Джо, сен шыныңды айтшы, ескі досым, мынаны шынымен мен бе жайратып салған? Менің оны өлтіргім келген жоқ еді ғой, мұндай ой басыма келген емес — арыммен, жаныммен ант етем, Джо! Айтшы маған, қалай болды, Джо? Қандай оңбағандық! Сондай жап-жас… өзі болашағынан үміт еткен дәрігер еді…
— Екеуің жағаласа кеттіңдер; ол тақтаймен сенің басыңа қойып қалды: сен ұшып түстің. Сосын ұшып тұрдың да, есі ауысқан адамдай қалтырап-дірілдеп жүрдің, кенет пышаққа жармастың да ол сені тағы ұрғалы жатқанда кеудесіне сұқтың. Содан кейін сен ес-түссіз құладың да, кескен ағаштай қозғалмай қалдың.
— Ой, мен не істегенімді білсем ғой! Өтірік айтсам, жерге кіріп кетейін. Бәрі арақтан — мен мас едім — қызынып кеттім оған қоса… Мен тіпті пышақты қалай ұстауды да білмеймін ғой. Джо, рас, талай төбелесуге тура келді, жасыратыны жоқ, бірақ қолыма пышақ алған емеспін, тек жұдырықпен… Мұны жұрттың бәрі біледі… Джо, мені ұстап бере көрме! Мен сені жақсы көретін едім ғой. Джо, әрқашан сенің сөзіңді сөйледім, саған жақ болдым. Енді шығар, шын ғой? Сен ешкімге айтпайсың ғой, Джо?
Бейшара кісі өлтіргеннің аяғына жығылып, жалынды. Ал анау оған сезімсіз мән бермей қарады.
— Жарайды, Мефф Поттер, сен әрқашан да менімен дос болдың, ар-намысың таза еді, мен сені ешкімге де ұстап бермеймін. Мазаланба, мен шын айтам. Әңгіме осымен бітті.
— Джо, сен періштесің, құдай ақы! Ақырғы деміме дейін саған алғыс айтамын. Поттер жылап жіберді.
— Жарар енді! Қыңсылайтын уақыт емес! Сен ана жолмен бар, ал мен мынаумен кетейін, байқа, айғақ болатын артыңа із қалдырма!
Поттер бүлкілдеп кетіп барады, сосын тезірек жүрді, ақырында бар пәрменімен жүгіре жөнелді.
Будан оның соңынан қарап, күбірледі:
— Егер, шынында да, дәрігердің соққысынан және ішкіліктен оның есінен танғаны рас болса, ол жақын арада пышақ туралы есіне де алмайды. Егер есіне түсе қалса, молаға қайта баруға қорқады — қыт-қыттаған тауық, езуінен сілекей аққан бейшара!
Екі-үш минут өткенде, жаңа өлтірілген адамға, жаймаға оралған өлікке, қақпағы жоқ табытқа, беті ашылған қабірге аспаннан ай ғана қарап тұрды. Айнала түгел тыныштыққа оранды.
Оныншы тарау
ИТТІҢ ҰЛЫҒАНЫ — ЖАМАНДЫҚТЫҢ БЕЛГІСІ
Балалар қалашыққа аяқтары жерге тимей жүгірді. Олардың зәрелері ұшқаны сондай, сөйлеуге шамалары келмеді. Екеуі мезгіл-мезгіл қауіптене артқа қарап қояды, біреу қуып келе жатыр ма деп ойлайтын болса керек. Жолда кездескен бұтаның бәрі бұларға тірі адам сияқты көрінеді, оны көрген сайын бұлардың зәре-құты қашады. Бұлар қала шетіндегі ағаш үйлердің жанынан өткенде төбеттер оянып, үре бастады. Иттердің үргені балаларға қанат бітіргендей әсер етті.
— Тым болмаса, тері илейтін ескі үйге дейін жетсек, — деп сыбырлады Том ентіккен күйі. -Бұдан әрі шамам жоқ…
Гекльберри жауап бермеді: ол да жылдам жүгіргеннен алқынып қалды. Балалар өздері ішіне кіргісі келген, бір кезде тері иленген ескі үйге көздерін алмай қарады, ең соңғы күштерін жиып жүгірді. Ақыры екеуі ескі үйге де жетті, иықтаса ашық есіктен еніп, ескі үйдегі қараңғылыққа оранып еденге жата-жата кетті. Олар бақытты еді, бірақ өлердей шаршаған болатын. Кішкене дем алғасын Том:
— Гекльберри, сен қалай ойлайсың, мұның аяғы не болады? — деді жай тіл қатып.
— Егер Робинсон дәрігер өлсе, ақыры дар ағашы болады.
— Иә дейсің, мүмкін емес!
— Солай болуы мүмкін,Том.
Том ойланып қалды да, бір минуттан соң:
— Оларды кім көрсетеді? Біз бе?
— Сен не? Бұл қалай сонда? Егер сен айтқандай болса, үнділік Джоны дарға аспай босатса, ол бізді жоқ қылады, шын айтам! Онда екеумізге ажал келеді дей бер. Мұның екеуміздің еденде жатқанымыз секілді шындық болары сөзсіз.
— Мен өзім де солай ойлаймын, Гек.
— Егер біреу көрсетуі керек болса, мейлі Мефф Поттер көрсетсін; оның осылай істеуге ақымақтығы жетеді. Ылғи мас… Том үндемеді, ол тағы ойланды. Ақыры:
— Гек, Мефф Поттер ештеңені білмейді ғой…
Кісі өлімі туралы қалай көрсетеді ол?
— Сонда қалай ештеңе білмейді?
— Оның қиын ештеңесі жоқ, дәрігер Поттерді моланың тақтайымен соғып жатқанда, Джо дәрігерге пышақ салды ғой. Ол қайдан көреді, нені көреді? Өлім туралы ол не айтады?
— Шайтан алғыр, солай екен ғой, Том!
— Сосын, сен ойлашы, — мүмкін сол соққыдан Поттер есінен айырылып қалған болар.
— Жоқ, Том, олай емес шығар. Ол мастау болды ғой. Мен оны бірден байқадым. Ылғи ішіп жүреді… Менің әкем ішкен кезде оның басынан немен ұрсаң да, ол мыңқ етпейді, рас айтам! Ол өзі де осылай деп бірнеше рет айтты. Яғни Мефф Поттер де сондай. Егер Поттер ішпеген, cay болса, ол бағанағыдай сыйлықтан өліп кетер еді… Кім біледі…
Тағы үнсіздік басталды; Том тағы да ойға батты.
— Гекки, айтып қоймайтыныңа сенімдісің бе? — деп сұрады ақыры.
— Қалай болғанда да, Том, біз үндемеуіміз керек. Өзің білесің ана албасты будан… Егер біз айтсақ, ал ол тірі қалса, екеумізді мысыққа ұқсатып суға батырады. Және Том, білесің бе? Қане біз ешқашан тіс жармаймыз деп бір-бірімізге ант берейік. Бәрінен осы дұрыс.
— Дұрыс, Гек. Ең дұрысы осы. Қолымызды көтеріп, ант етеміз: біз…
— Жоқ,бұл жағдайда олай болмайды… Жә, ұсақ-түйек, мысалы, қыздармен бірге жүргенде солай істеуге болады, өйткені олардың бірде болмаса бірде ауыздарынан шығып кетеді; ал мынандай үлкен шаруада келісім жазбаша болғаны дұрыс. Және қанмен жазылуы керек.
Том бұл пікірді жанымен қостады. Құпия, қорқынышты қараңғылық осы түнгі оқиғалармен үндесіп тұр. Ол еденнен айдың жарығымен шағылысқан таза қарағай ағашты көтерді, қалтасынан «қызыл жосаны» шығарды да, тізерлеп отырып айдың жарығымен мынадай сөздерді жазды:
Гек Финн және Том Сойер екеуі бұл іс туралы ауыздарын ашпауға ант етеді. Егер олар бұл туралы айтса, олар сол жерде құлап, жандарын тапсырсын.
Гекльберри Томның әдемі жазуына, ойын дұрыс жеткізгеніне есі шығып қуанды. Ол күртесінің ішкі өңірінен түйреуіш алып, саусағын қанатқалы жатыр еді. Том оны тоқтатты:
— Тоқта! Түйреуіш жез ғой. Жез улы болады.
— Улы болады? Қандай у?
— Кәдімгі у, жұтып көр — сонда у екенін білесің.
Том жіп ораған инелерінің бірін алды, сосын екеуі кезектесіп үлкен саусақтарын қанатып, тамшылатты.
Осылай бірнеше рет қан тамшысын жиып, кішкене саусақты қалам орнына пайдаланып, Том аты-жөнінің бірінші әріптерін жазды да, сосын Г.Ф әріптерін жазуды Гекльберриге үйретті. Ант берілді. Олар тақтайды салтанатты түрде қабырғаға жақын жерге көмді. Өйткені бұлардың тілдерін жалғаған шынжыр мәңгілікке кілттенді, ал ол кілттің ашқышы алысқа тасталды.
Жартысы қираған үйдің екінші жағынан бір көлеңке жүріп өткендей болды, бірақ балалар оны байқаған жоқ.
— Том, — деп сыбырлады Гекльберри, — осыдан кейін біздің ешкімге ешнәрсе айтпайтынымызға сенімдісің бе? Ешқашан?
— Әрине, сенімдімін. Қандай жағдайда болса да, бізде үн жоқ. Егер басқаша болса, біз сол жерде өліп құлаймыз. Сен ұмыттың ба?
— Иә… шынында да… Әрине.
Олар біразға дейін сыбырласып жатты.
Кенет бұлардан оншақты қадам жерде, қабырғаның сыртында ит үріп сарнап қоя берді. Балалар зәресі ұшып бір-біріне тығыла түсті.
— Кімге үріп жатыр анау? — әрең демалып сыбырлады Гекльберри. — Саған ба, маған ба?
— Білмеймін… тесіктен сығалап қарашы! Тезірек!
— Жоқ, сен қара!
— Қарай алмаймын, Гек! Қарай алмаймын!
— Қойсайшы, Том! Әне тағы ұлыды!
— Құдайым-ай, қуаныштымын! — деп сыбырлады Том. — Мен таныдым итті… дауысынан: ол Булл Харибсон.
— Құдайға шүкір! Білесің бе, мен өлердей қорқып кеттім — мен оны қаңғып жүрген ит қой деп ойлап едім.
Ит тағы үрді. Балалар тағы тұнжырап қалды.
— Ой, жоқ! Бұл ол ит емес,— деп сыбырлады Гекльберри. — Қарашы, Том!
Том қорыққаннан дірілдеп кетті, тесіктен сығалады да, естілер-естілмес үнмен:
— Ой, Гек, бұл қаңғып жүрген ит! — деді.
— Том, қарашы тезірек: кімге үріп тұр?
— Біз екеумізге шығар, Гек. Екеуміз қатар тұрмыз ғой, бір-бірімізге тіпті жақын тұрмыз.
— Ой, Том, біз құрыдық! Мен қайда түсетінімді білемін. Мен деген нағыз күнәкар, оңбаған баламын…
— Ал мен ше? Өзіме сол керек! Мектепке бармау, істеме дегенді істеу осылай аяқталады. Егер мен шын ниетіммен талпынсам, Сид секілді жақсы бала болар едім ғой, жоқ, жоқ, талпынған емеспін. Егер мына көлденеңнен аман құтылсам, күндіз-түні жексенбілік мектепте болар едім.
Том мырсылдап жылай бастады.
Сен бе оңбаған? — Гекльберри де жыламсырады. — Сен, Том Сойер, шайтан алғыр, сен менімен салыстырғанда нағыз періштесің! Ой, құдайым, мен тым болмаса сенің жартыңдай оңбаған болсам ғой!
Том жасын жұтып сыбырлады:
— Қара, Гек, ол бізге құйрығын беріп тұр!
Гек қарады да, қуаныштан жүрегі жарыла жаздады.
— Иә, құйрық жағы бізге қарап тұр… Тамаша! Ол бұрын да солай тұр ма еді? Бірақ кімге үріп тұр?
Иттің үргені басылды. Том құлағын түріп елең етті.
— Тсс! Бұл не? — деді ол сыбырлап.
— Шошқаның дыбысы секілді… Жоқ, Том, біреу қорылдап жатыр.
— Шынында да. Қайда қорылдап жатыр, Гек?
— Меніңше, үйдің ана басында. Қорыл сол жақтан естіліп тұрған секілді.
Сол жерде кейде әкем шошқалармен бірге түнеп жүретін еді, бірақ мынау ол емес.
Ол кейде сондай қатты қорылдайды — зәрең ұшады. Және ол енді біздің қалаға келе алмайды деп ойлаймын.
Саяхатта кездесетін түрлі оқиғаларды бастан кешіруге деген құштарлық балаларда қайта оянды.
— Гек, мен алдымен жүрсем, сен көру үшін барасың ба?
— Барғым жоқ, Том. Мүмкін ол жерде Үнділік Джо жатқан шығар?
Том сескеніп қалды. Бірақ балалардың қызығушылығы басым болды да, екеуі де барып көруге ұйғарды. Аяқтың ұшымен басып, бірінің артынан бірі жүріп, ұйқыдағы адамға жақындады. Оған бірнеше қадам қалғанда, Том бір таяқты басып кетті, таяқ сатыр етіп сынып қалды. Ұйқыдағы адам ыңқылдап, екінші жағына аударылып жатып еді, ай сәулесі бетіне түсті. Бұл Мефф Поттер болып шықты. Балалардың тамыры соқпай, қан ұйып қалғандай күйде еді, оның үстіне анау қозғалғанда бұлар не істерін білмеді; сосын барып олардың қорқынышы тарқай бастады. Олар жаймен әрі қарай өтіп, біраз қадам аттағаннан кейін екеуі екі жаққа кете беріп еді, кенет түнгі тыныштықты жаңғыртып тағы ит үрді. Олар жалт қарасып еді, Поттердің жатқан жерінен екі қадамдай қашықтықта бұлар бұрын көрмеген ит тұр: оның бет жағы Поттерге қарағанмен, тұмсығын аспанға көтеріп үреді.
— Ол анаған үріп тұр ғой! — деп балалар қосылып айқайлап жіберді.
— Том, сен білесің бе? Джонни Миллердің үйінің жанында қаңғыбас ит бар деседі — осыдан екі апта бұрын — түн ортасында ешкіемер деген құс оның бөлмесіне ұшып келіп, баспалдақтың жанына отырып сайрапты, ал ол үйде әлі ешкім өлген жоқ.
— Иә, мен білемін. Сонда не болды? Греси Миллер сол сенбіде от жанып жатқан пешке құлап, күйіп қалды емес пе?!
— Иә, бірақ ол өлген жоқ. Өлмек түгілі, семіріп келе жатыр.
— Жарайды, тоқтай тұр көрерміз не боларын. Ол әйелдің Меффи Поттер секілді шаруасы біткен. Негрлер солай дейді, ал олар бұл жағын жақсы біледі.
Сосын балалар ойға шомып айырылысты.
Том өзінің ұйықтайтын бөлмесіне терезеден кіргенде таң атып қалып еді. Шешініп жатып дыбыс шығармас үшін бәрін жасады және мұның батыл істері жайлы ешкімнің білмегені үшін өзін құттықтады. Жай ғана қорылдап жатқан Сид шынында ұйықтамаған еді.
Том көзін ашқан кезде, Сид киініп үлгеріп, кетіп те қалған. Сағат біраз болғанға ұқсайды: ауа да, күннің сәулесі де осыны сездіріп тұр. Том таңғалды. Мұны неге ешкім оятпады, неғып күндегіше жұлқыламады? Осы ой оның көңіліне әлдеқандай қауіп ұялатты. Тез киініп үлгеріп, ұйқысы келіп, әрі шаршап тұрса да, төменге түсті.
Отбасы түгел дерлік үстел басында екен, алайда ертеңгі тамақ бітіп қалыпты. Томға ешкім тіл қатқан жоқ, бірақ көздің бәрі одан бұрылып кетті және бөлмедегі сондай бір салтанатты тыныштық қылмыскердің жүрегін суықтықпен жаншығандай болды. Ол отырды, өзін көңілді ұстады. Бос нәрсе — ешкімде үн жоқ! Тіпті тым болмаса біреуі езуін тартсашы! Сосын ол да үнсіз қалды, жүрегін қайғы орады.
Таңғы астан кейін апайы оны шетке шақырып еді, Том бір-екі дүремен бітетін болды деген үмітпен көңілденіп кетті; бірақ олай болмай шықты. Полли апай жылап, шағым айта бастады. Апайдың кәрі жүрегін жаруға қалай оның дәті шыдады, ақыры аяғында не жасағысы келсе, соны жаса деді: апайының ағарған самайын ұятпен бояп, молаға ертерек кетуіне, өзін-өзі масқара етуіне — оған бәрібір ем қонбайды, мұны түзетем деу — бос шаруа; ендігі жерде апай мұның өміріне араласпайды. Бұл мың рет шыбыртқымен ұрғаннан ауыр еді, Томның жүрегі шаншып қоя берді. Ол да жылады, кешірім сұрады, бұдан былай түзелетінін қайта-қайта айтты, аяғында оны босатты, бірақ мүлде кешірім болғанын көре де, сезе де алмады және оған бұрынғыдай сенім ендігі жерде болмайтынын байқады.
Ол басы ауған жаққа жүре берді, бұдан бақытсыз адам жоқтай сезінді, тіпті Сидтен өшін алуды да ойламады, ал ол мұның көзіне түспейін деп, бұған жақындамастан артқы есіктен зытып отырды. Том қасірет шеккендей түнерген күйі қыбырлап мектепке келді, Джо Гарпермен бірге кеше мектепке келмегендері үшін арқаларын шыбыртқыға тосты. Жазалау үстінде оның кейпі үлкен қайғыға батқан адамдай, мынау дүре соғу — ұсақ-түйек болып сезінетіндей көрінді. Орнына келіп отырғанда ол партаға сүйенген күйі қос қолымен иегін таянып тіршіліктің белгісі жоқ қасіретке толы жанарын қабырғаға қадады. Шынтағының астында қатты бір нәрсе жатқандай болды. Том оған қараған да жоқ. Ақыры әлгі затты көңілсіздеу қолына алды. Қағазға оралған, Том ашты. Қатты күрсінген дыбыс көкірегінен шығып кетті — жүрегі тас-талқан болды. Ол ашық пештің шілтерінен жасалған мыс дөңгелек еді.
Түйенің арқасын бір тал қамыс жауыр етті деген сөз.
Он бірінші тарау
ТОМ АР АЗАБЫН ТАРТУДА
Түске қарай бүкіл қала кенеттен жаман хабар естіп….
Ол кезде атымен жоқ телеграфсыз-ақ, бұл хабар адамнан адамға, үйден үйге, бір топтан екінші топқа телеграф жылдамдығымен тарап үлгерді. Әрине, мұғалім оқушыларды үйлеріне жіберді: егер мұғалім бұлай істемесе, бәрі таңғалған болар еді.
Өлген адамның жанынан қанға батқан пышақ табылды және жұрттың айтуына қарағанда, біреу Меффи Поттердің пышағы екенін мойындаған. Өткен түнде, сағат екілер шамасында бір жерден кештетіп үйіне келе жатқан қала тұрғыны бұлақ басында жуынып жатқан Поттерді көреді және Поттер оны көре сала жасырынып жоқ болып кетіпті — күмәнді жағдай, әсіресе оның жуынуы: жуыну Поттер үшін бұрын болмайтын іс. Сондай-ақ айтқыштардың лақабы бойынша, өлтірген кісіні іздеп, қаланы түгел шарлапты деседі, (тоғышарлар қашан да басқадан бұрын із табады және тез үкім шығарады), бірақ өлтірушіні таба алмапты.
Барлық жаққа ат шаптырып іздеу салынуда, шериф кешке дейін қылмыскерді ұстайтындарына сенімді.
Қала түгел зиратқа бет қойды. Том жаралы жүрегін ұмытып, шұбырғандарға қосылды — зауқы соқпаса да, түсініксіз бір күш оны итермеледі. Қорқынышты жерге жетіп, ол алға ұмтылды және сол адам шошитын көрініске тап болды. Осы жерде болғанына сансыз жылдар өткендей сезінді. Біреу қолын шымшыды. Бұрылды да Гекльберридің көзімен кездесті. Сол бойда бір-біріне қарағандарын біреу-міреу байқап қалған жоқ па деген оймен екеуі де жан-жағына қарады. Бірақ жұрттың бәрі әңгімемен ештеңені байқар емес және үлкен-кіші түгел қорқынышты көрініске қарап тұр.
«Бейшара жігіт!», «Бақытсыз боздақ!», «Өліктерді ұрлайтындарға бұл сабақ қой!», «Егер оны ұстай алса, Мефф Поттер дар ағашынан құтылмайды!» — барлық жақтан естілетіні осы әңгіме.
Ал дін қызметкері айтты:
— Жаратушының бұйрығы ғой, бәрі оның қолында.
Томның басынан башпайына дейін тітіркеніп кетті, өйткені оның көзі үнділік Джоның қимылсыз бетіне түсіп еді.
— Мынау сол, сол! Ол өзі келе жатыр! — деген айқай шықты.
— Кім, кім? — деп жиырма шақты дауыс жер-жерден жамырасты.
— Мефф Поттер!
— Қараңдар, тоқтады… Бақылаңдар — кетіп қалғысы келіп тұр.
— Ұстаңдар оны, жібермеңдер!
Томның бас жағындағы ағаштың бұталарында отырғандар Мефф Поттердің кеткісі жоқ — ол тек ыңғайсызданып, не істерін білмей тұр деп хабарлайды.
— Ұятсыз оңбаған! — деп топ ішінен біреу дауыс көтерді. — Өзі жасаған қылмысқа тып-тыныш, түк болмағандай қарап кетуге келген ғой… мұнда халық болатынын күтпеді.
Тобыр кейін шегінді, шериф салтанатты түрде Поттерді қолынан жетелеп молаға жақындады. Ол байғұстың беті қуарып, көздерінде адам көргісіз қорқыныш тұрды. Поттер өлген адамды көргенде сал ауруына ұшырағандай селкілдеп, бетін басып еңкілдеді.
— Мен емес мұны істеген, достарым менің, — деді ол өксігін баса алмай, — сіздерге шынымды айтсам, мен емес…
— Сені кім кінәлап тұр? — деген біреудің зілді даусы естілді.
Оқ көздеген жерге тиді. Поттер басын көтеріп, үмітсіз жанарын жан-жаққа жүгіртті. Ол үнділік Джоны көріп, айқайлап жіберді.
— Ал, үнділік Джо! Сен уәде етіп едің ғой ешкімге де…
— Мынау сіздің пышағыңыз ба? — Шериф кісі өлтірген қаруды оның бетіне тақады.
Егер оны сүйеп, жерге отырғызбағанда, ол құлап қалған болар еді.
Сосын ол:
— Маған бірдеңе айтты, егер мен осында келіп таппасам… — ол тағы секілденіп, қолын сермеді де: — Бұларға айтшы, Джо, айтшы, енді жасырынатын ештеңе жоқ, — деді.
Гекльберри мен Том қорқыныштан қатып қалыпты, олар өлім туралы өтірікшінің салқын әңгімесін тыңдап, одан көздерін алмай қалшиып қалды. Олар қазір бұлтсыз аспаннан ана суайттың төбесіне найзағай түседі деп күтті және Құдайдың жазасы неге кешігіп жатыр деп ойлады. Ол әңгімесін бітіргеннен кейін сап-сау тұрғанын көргенде, екі бала антты бұзып, жазықсыз жазаланғалы тұрған Поттердің өмірін қорғап қалуды ойлады, бірақ бұл ойлары семіп қалды, өйткені мына оңбаған Джо жанын албастыға сатқан болып шықты, ал албастымен ойнау өте қауіпті: оның маңына жақындасаң — шаруаң бітті дей бер.
Біреу Поттерден сұрады:
— Неге сен қашып кетпедің? Мұнда неге келдің?
— Мен басқаша істей алмадым! — деп сарнады Поттер. — Мен қашқым келіп еді, бірақ аяқтарымның өзі осында алып келді.
Ол тағы да еңіреп қоя берді.
Бірнеше минуттан кейін тексеру кезінде үнділік Джо ант беріп тұрып өзінің бұрынғы айтқанын шімірікпестен қайталады, балалар көктен найзағай оның басына түспегенін көріп, Джо өзін албастыға сатқанына әбден көздері жетті. Ол кенет балалардың көзіне жер бетіндегі ең керемет және ең қорқынышты жәндік болып көрінді және екеуі қызыққан көздерін оның жүзінен ала алмады.
Олар іштерінен түндерде Джоны бақылап, оның қорқынышты әміршісін — бір сәтке болса да көреміз деп шешті.
Үнділік Джо өлген адамның денесін жерден көтерісуге көмектесті, сосын оны бұл жерден алып кету үшін арбаға салды. Топтың арасында толқу басталды: осы кезде өліктің жарақатынан қан тамшылары көрінді. Бұл кездейсоқ оқиға мына тобырға өлтірушінің кім екенін көрсетеді деп балалар ойланып қалып еді, бірақ кейбіреулер:
— Мұның себебі Меффи Поттер өліктен үш қадам жерде тұрғаннан, — десті.
Балалардың үміті өшіп, тұнжырап қалды.
Аса қорқынышты құпия мен ұят Томға бір апта бойы ұйқы бермеді, бір күні таңғы ас үстінде Сид айтты:
— Том, сен түнімен дөңбекшіп, түсіңде бірдеңелерді айтасың, мен содан ұйықтай алмай жүрмін.
Томның түсі бұзылып, төмен қарады.
— Бұл жақсылықтың белгісі емес, — деді Полли апай. — Сені толғандырып жүрген не, Том?
— Ештеңе! Ондай ештеңе емес!
Алайда, баланың қолдары дірілдеп, ішіп отырған кофесін дастарқанға төгіп алды.
— Және сен бірдеңені айтып сандырақтайсың, — деді Сид. — Осы түнде сен, мысалы, былай дедің: «Бұл — қан, бұл — қан. Міне солай!». Сосын қайта-қайта: «Мені бұлай азаптамаңдаршы, мен бәрін айтам» — дедің. Сен нені айтасың сонда? Бақытына қарай Полли апайдың өзі білмей Томға көмекке келді, әйтпесе бұл әңгіменің немен тынары белгісіз еді.
— Ой! Осының бәрі өткендегі адам айтқысыз өлімнен. Менің де күн сайын түсіме енеді. Кейде түсімде өлтіруші өзім екенмін деп қалам…
Мери де сондай түстер көретінін айтты. Сид бұл түсініктерден кейін тынышталғандай болды. Том дәлелді себептер тауып, ылғи кетіп қалуға тырысады, содан кейін бір жұма бойы тісі ауырған кісі болып, түнге қарай орамалмен жағын байлап алатынды шығарды. Сид әдейі ұйықтамай, оның орамалын босатып, өзі екі шынтағына сүйеніп, Томның не айтқанын тыңдайды да, сосын оның орамалын кері тартып байлап қояды. Томның жаны тыныштық таппай мазасызданғаны сейілгендей болды; тіс ауруы деген дәлел де жалықтырып, ақыры оны біржола қойды. Егер Сид оның түндегі үзік-үзік сөйлеген сөздерінен бір нәтиже шығарса, өзі білсін.
Том өзінің жолдастары ешқашан мысықтың өліміне тергеу жүргізбейді деп сенеді — бұл ермек үнемі оның есіне сол қорқынышты оқиғаны түсірді. Бұл ойынның барысында Сидтің байқағаны — Том ешқашан басты тергеуші болмайды, ал бұған дейін барлық ойындарда бірінші кезек соған тиетін. Сидтің тағы бір сезіктенгені — Том қатардағы куәгер де болғысы келмейді, ал бұл да таңғаларлық жағдай. Сид Томның соңғы кезде осындай ойындарды өте жек көретінін және сол мүмкіндік туса ойыннан бас тартатынын біліп алды. Осы жұмбақтардың шешуін таба алмай Сидтің басы қатты, бірақ ешкімге аузын ашпады. Бірте-бірте мұндай ойындар модадан шықты да, Томды ұяты жәбірлеуді қойды.
Осы бір көңілсіз кезде Том күнбе-күн дерлік кісі өлтірген «қылмыскер» отырған түрменің темір торлы терезесінен қолына түскен тәтті тамақтарды беретін. Түрме деген қаланың шетіндегі батпақты жердегі кірпіштен қаланған үй болатын. Онда қарауыл болмайды, оның үстіне түрмеде отырған қылмыскерлер де жоқ еді. Осы шағын сыйлықтарының өзі Томның көңіліне сәл де болса шүкірлік сыйлайтын. Қалашықтың тұрғындарының үнділік Джоны өліктерді ұрлайтыны үшін жазалағысы-ақ келеді: оның денесін қара маймен майлап, құстың қауырсындарын жапсырып, таяққа мінгізіп қуып жіберсе ғой… Бірақ ол жұрттың бәріне қорқыныш ұялатады, оны жазалауға ешкімнің батылы бармады. Бұдан бұрын екі рет жауаптағанда да сөзін төбелестен бастады, бірақ өлікті бұрын ұрлағаны туралы аузына алмады; сондықтан әзірше оны сотқа берген жоқ.
