Үрейлі апатты көзбен көріп, өлім тырнағындағы жолдастарға жәрдем ете алмаудан қиын не бар! Тіптен Диктің өзі мен жолдастары да жаралыларды судан шығаруға жетісе алмай қалды.
Апат болған жерге «Пилигрим» жүзіп жеткен кезде капитан Гуль мен бес матрос қайтпас сапарға кеткен еді.
Миссис Уэлдон, Бенедикт ағай және бес негр көз жастарын көлдетіп құлазып жатқан теңіз бетіне тұнжырай қарасып қалды…
Жақын маңдағы құрғақ жерден мың миль шамасы қашықта, ұшы-қиыры жоқ тынық мұхиттың қақ ортасында, капитаны мен матростарынан айрылған кеменің ендігі тағдыры бейшаралыққа түсіп жел мен ағыстың ойыншығы болу ғана.
Бұл жолақжонды «Пилигримге» душар еткен қандай ғана қырсық тағдыр екен? Капитан қашан да болса алдағысын болжай жүретін сақ адам еді, оны осы жолғы қайырсыз кәсіпке итермелеген қай зұлым тағдыр?
Кит аулау кәсібінің тарихында, бір қайық экипажымен түгелдей жойылып кету өте сирек кездесетін уақиға.
Қалай да капитан Гуль мен бес матростың қазасы жан түршігерлік апат! «Пилигримнің» негізгі командасынан ешкім қалған жоқ, айтпақшы біреуі қалған; ол, Дик Сэнд… Бірақ Дик он бес жасар балғын жас, әлі бала ғой. Осы бала енді капитанның да, боцманның да, бүкіл экипаждың да орнын басып бәрінің жұмысын атқаруға тиіс.
«Пилигрим» үстіндегі жұмысқа жарарлық адамдарды санасақ, тағы бес негр бар, олар ержүрек адал адамдар болғанымен теңіз кәсібінен түк хабарлары жоқ.
Дик Сэнд қозғалмастан палубада ұзақ тұрды. Ол екі қолын көкірегіне айқастыра ұстап, өзінің әкесіндей жақсы көретін адамы — капитан Гульді жұтқан суға қарады.
Сосын көкжиекті көзімен айнала бір шолып өтті. Жәрдем сұрауға, немесе, ең болмаса миссис Уэлдонды паналатарлықтай бірер кеме көрінер ме деп үміттенген-ді. Ол «Пилигримнен» кетуді ойлаған да жоқ, айта көрмеңіз! Кемені жақын маңдағы бірер портқа жеткізудің барлық амалын істейді ол. Бірақ миссис Уэлдон мен оның бөбегі басқа кемеде болса, қауіп-қатерден аулақ және бұл екеуінің өмірін ойлап Диктің мазасы кетпес еді.
Мұхит бетінде жанды қара көрінбейді. Жолақжон ғайып болғаннан кейін «Пилигрим» маңында тек аспан мен судан басқа түк те жоқ.
Сауда кемелерінің әдеттегі жүретін жолынан «Пилигримнің» шеткері екенін және жылдың бұл маусымында кит аулаушы флоттардың бәрі оңтүстік жақта, алыста жүргендерін Дик Сэнд жақсы білетін-ді.
Ол қауіп-қатердің бетіне тайсалмай тіке қарау керек екенін де жақсы ұғынды.
«Енді не істеу керек?» — деп сұрады ол өзінен өзі.
Осы сәтте кеме аспазы палубаға шықты.
Негоро қырсықты аңшылықтың күллі жағдайына аса зер сала қарады, бірақ тіс жарып бір ауыз сөз айтпады, ешқандай қимыл да жасаған жоқ. Орны толғысыз қазаның оған қандай пікір туғызғаны ешкімге мәлім емес.
Дик Сэнд кормода тұр еді, Негоро енді жайлап басып соған қарай жүрді де, жасөспірімге үш қадамдай таяу барып тоқтады.
— Сіз маған бірдеңе айтайын деп пе едіңіз? — деп сұрады Дик Сэнд.
— Жоқ, — деп аспаз жауапты салқын қайырды. —Мен капитан Гульмен немесе боцман Говикпен сөйлесейін деп ем.
— Сіз олардың қаза тапқанын білесіз ғой,— деп айқайлады Дик.
— Енді кеменің командирі кім? — деді ол беті бүлк етпестен.
— Мен!— деді жасөспірім қобалжымастан.
— Сіз?! — деп Негоро иығын қозғап қойды.— Он бес жасар капитан?!
— Ие, он бес жасар капитан! — деп Дик Сэнд аспазға қарай бір аттады.
Негоро ығыса бастады.
— «Пилигримде» капитан бар,— деді миссис Уэлдон.— Ол — Дик Сэнд. Жаңа капитанның әркімді орны-орнына қоя білетінін ұғынып алуларың теріс болмас.
Негоро тәжім етті, сосын мыңқылдап сықақтай бірнеше ауыз сөз айтқан болды да, камбузына тайып тұрды, оның не айтқанына ешкім түсінген жоқ.
Сөйтіп, Дик Сэнд тәуекелге бел байлады.
Осы кезде жел де жандана бастап, кеме «кит көжесінің» қызыл алаңын артқа салды.
Дик Сэнд желкенге қарап, сосын палубаны шолды. Жасөспірім өз мойнына түскен жауапкерлік соншалықты зор болса да бас тартуға хақы жоқ екенін сезді. Кемедегі барлық жолдастарының назары өзіне ауғанын, бұл адамдарға сенуге болатынын олардың көздерінен оқып білді, бұлар да маған сене алады деді ол өзіне өзі.
Дик өз күшін аса бағаламады. Том мен оның қасындағы төрт негрдің жәрдемімен, қажетті жағдайға қарай желкендерді көтеріп немесе түсіріп қоюға болады. Бірақ ол кеменің дәл қай жерде тұрғандығын шамалауға өзінің білімі жетпейтінін мойындады.
Дик Сэнд төрт-бес жыл теңізде жүрсе, қиын да қызғылықты теңіз мамандығын түгел үйреніп алар еді. Сол уақыттың ішінде, капитан Гульдің күн сайын мұхиттың кеме тұрған ендігін шамалайтын сектант құралын қалай пайдаланғанын да үйренер еді-ау. Гринвич меридианының уақытын көрсететін хронометр35 капитан Гульге бойлықты білдіретін. Күн — оның сенімді кеңесшісі болған. Ай мен жұлдыздар: «сенің кемең пәлен жерде тұр!» — деп хабарлайтын. Оның мүлтіксіз де, қателеспейтін алып сағатының циферблаты — аспан әлемі де, керсеткіш тілі — жұлдыздар болатын. Бұлар кеменің жүрген жолының мөлшерін күн сайын баяндап тұратын-ды. Астрономиялық бақылау «Пилигримнің» тұрған жерінен баратын жерінің бір миліне шейін дәл көрсететін-ді.
Ал Дик Сэнд кеменің тұрған жерін тек компас пен лагтың36 көрсетуімен ғана шамалай алады.
Сөйтсе де Дик Сэнд сасқан жоқ.
Миссис Уэлдон ержүрек баланың ішкі дүниесінде болып жатқан құбылыстың бәрін білді.
— Рақмет, Дик! — деді ол салмақты үнмен.— Капитан Гуль өлді. Онымен бірге бүкіл экипаж да қаза тапты. Енді кеменің тағдыры сенің қолыңда. Кемені де, біздің бәрімізді де сен құтқарады деп сенемін.
— Ие, миссис Уэлдон,— деді Дик,— мен бұл сенімді ақтауға тырысып бағармын…
— Том да, оның жолдастары да адал адамдар. Сенің оларға толық сенуіңе болады.
— Мен мұны білемін. Мен оларға теңіз ісін үйретемін, сөйтіп кемені бірге басқарамыз. Ауа райы жақсы уақытта бұл оншалықты қиын іс емес. Егер ауа райы бұзыла қалса… е, қайтуші еді, біз қолайсыз ауаны да жеңеміз, миссис Уэлдон, сізді де, кішкентай Джекті де, басқаларды да құтқарамыз! Мұны жүзеге асыруға күшім жетеді деп сенемін!
— Сен қазір «Пилигримнің» қай жерде екенін білесің бе?— деп сұрады миссис. Уэлдон.
— О, мұны білу оп-оңай,— деді Дик.— Картаны қарасақ болғаны: кеше капитан Гуль біздің тұрған жерімізді картадан белгілеп жатқан.
— Баратын жағымызға кемені алып бара аласың ба?
— Апара алармын деп сенемін. Біз американ жағалауындағы елге жетуіміз керек, кемені соған қарай жүргіземін және сол бағытқа бет түзеймін.
— Дик, сен мына апаттың салдарынан алғашқы бағытымызды өзгертуге мәжбүр екенімізді білетін боларсың?
«Пилигримнің» Вальпарайсоға бармайтыны өзінен өзі түсінікті. Жақын маңдағы американ портына жетуіміз керек — кемені апаратын жерің сол!
— Тыңдап тұрмын, миссис Уэлдон,— деп жауап қатты Дик.— Қысылмаңыз, американ континенті оңтүстіктің қиыр шетіне қарай созылып жатыр. Біз қайтсек те оған соқпай кете алмаймыз.
— Ол қай жақта? — деп сұрады миссис Уэлдон.
— Ана жақта…— деп Дик шығысқа қарай қолын шошайтты.
— Сөйтіп, кеме Вальпарайсоға бара ма, немесе Американың басқа бір портына бара ма, біз үшін бәрібір. Біздің бар мақсатымыз — құрлыққа жету!
— Біз онда жетеміз, миссис Уэлдон! — деді жасөспірім сенімді түрде. —Сізді қауіпсіз орынға жеткізуге кепілмін. Құрғақ жерге жуық маңда каботаждық37 рейс жасап жүрген бірер кемеге кездесерміз деген үмітім зор. Миссис Уэлдон, сіз байқайсыз ба, солтүстік-батыстан жел соға бастады. Егер соққан ыңғайынан айнымаса, жағалауға қалай жетіп қалғанымызды білмей де қалармыз. Желкен біткенді тегіс көтерсек, атқан оқтай зымыраймыз!
Жас матрос бұл сөздерді өз кемесін бағалай білетін және оны нендей қиын-қыстау жағдайда болса да дегеніне көндіре алатынына көзі жететін тәжірибелі, көпті көрген ескі теңізшілерше толық сеніммен айтты.
Дик Сэнд енді желкен көтеріп штурвалға38 тұруға ыңғайланып еді, миссис Уэлдон алдымен «Пилигримнің» қай жерде екендігін анықтау қажет екенін ескертті.
Шынында да, бұл бірінші кезектегі мәселе еді. Дик Сэнд капитан Гульдің каютасына барып, өткен күні кеменің қай жерде болғандығы жайлы белгі салынған картаны тауып алды. Ол енді миссис Уэлдонға «Пилигримнің» 43°35′ оңтүстік ендік пен 114°13′ бойлықта болғандығын картадан көрсете алады. Өткен тәуліктің ішінде кемені бір орыннан қозғалмады деуге боларлық еді.
Миссис Уэлдон картаға үңілді. Ол жер белгісі салынған қоңырқай даққа қадала қарады. Бұл Тынық мұхит пен Атланд мұхитының арасын бөліп тұрған Оңтүстік Америка жағалауы — үлкен бөгет еді. Оңтүстік Америка жері ғана емес, тіптен шексіз мұхит түгелдей сыйып тұрған картаға қарағанда, құрғақ жер өте жақын және оған жету оншалықты қиынға соқпайтын сияқты көрінді. Мұндай алдамшы әсер карта масштабына көзі үйреніп әдеттенбеген адамдардың бәрінде де бола береді.
Миссис Уэлдон жерді бір табақ қағаздан көріп, нағыз жердің өзі жақын және оған жетуге болады екен деп жорыды.
Егер дұрыс масштабымен «Пилигримнің» суреті осы бір табақ қағазға түсірілсе, микроскоппен қарағанда ғана көрінетін тым ұсақ жәндіктерден де кішкене боп көрінер еді. Көлемін біліп болмайтын математикалық нүкте сияқтанып, ұшы-қиырсыз мұхит кеудесінде жалғыз қалған «Пилигрим» де картаға түскенде көрінбей қалар еді.
Диктің пікірі, миссис Уэлдонның пікірінен мүлдем басқа болды. Ол кеме мен құрғақ жердің арасы орасан алшақ, көптеген миль екенін білді. Бірақ бұл жағдай оның қажырлы жігерін мұқата алмады. «Пилигрим» үстіндегі адамдардың тағдырына жауапкерлік, бала жігітті егде адам қатарына қосты.
Іске кірісіп әрекет ететін уақыт жетті. Солтүстік-батыстан жел тұрып, сағат сайын күшейе түсті, бұлар енді ыңғай соққан желді пайдаланып қалулары керек. Түпсіз аспанда қалқи көшкен селдір бұлт бар, оған қарағанда жел жуық арада басыла қоймайтын тәрізді.
Дик Сэнд Том бастаған төрт негрді қасына шақырып алып:
— Достарым,— деді ол,— «Пилигримде» бізден басқа экипаж жоқ. Сіздердің көмегіңізсіз ешбір маневр жасай алмаймын. Әрине, сіздер теңізші емессіздер, бірақ сіздерде қарулы білек бар. Егер де сіздер күш аямайтын болсаңыздар, біз «Пилигримді» басқара аламыз. Біздің аман-есен жер басуымыз осыған байланысты.
— Капитан Дик,— деді Том,— менің жолдастарым және өзім де сіздің матросыңыз болуға жан-тәнімізбен ризамыз. Күш-қуатымызда мүлтік жоқ. Бес адам сіздің басшылығыңызбен қолынан келгенінің бәрін істейді, істей алады да!
— Том қарт, тамаша айттыңыз! — деп айқайлады миссис Уэлдон.
— Алайда, біз сақтық тәртібін сақтауға тиіспіз,— деді Дик Сэнд.— Мен ешқандай орынсыз тәуекелге көз жұмып аяқ баспаймын, желкен біткеннің бәрін көтермеймін де. Жай жүрсек, аздаған уақыт ұттырармыз, бірақ оның есесіне қауіп-қатерден аулақ боламыз. Жағдайдың жатқа қақсап бізге айтатыны осы тоқтам. Мен сіздерге қазір міндетті орындарыңызды көрсетемін. Ал, өзім әлімнің келгенінше штурвалда тұрам. Ара-тұра бірер сағат ұйықтап та алармын. Бірақ менің демалысым соншалықты аз болса да, штурвалды иесіз қалдыруға болмайды, сондықтан сіздердің біреуіңіз менің орныма тұра тұруға тура келер. Том, қаласаңыз штурвалды сізге үйретейін? Компастың көрсетуімен кемені бағытқа қарай жүргізу оншалықты қиын емес. Талабыңыз болса, кемені бағдарға туралап ұстауды оп-оңай үйреніп аласыз.
— Мен әзірмін, капитан Дик,— деп жауап қатты қарт негр.
— Жақсы,— деді жасөспірім.— Кешке шейін менімен бірге штурвалда тұрыңыз, егер әлім құрып жығыла қалсам, сіз күні бүгін-ақ менің орныма тұра алатын боласыз.
— Ал, мен ше? — деп сұрады кішкентай Джек.— Менің Дикке тигізетін ешқандай пайдам жоқ па?
— Сенің оған пайдаң тиетіні сөзсіз ғой, бөбегім! — деді миссис Уэлдон, баланы бауырына қыса түсіп.— Кеме басқаруды саған да үйретеді, сен штурвалда тұрсаң, жел ыңғайдан соғатынына сенімім кәміл.
— Әрине, мама, әрине! — деп бала қолын шапақтап айқайлап жіберді.— Мен бұған уәде берем!
— Ие,— деді Дик Сэнд күліп,— жақсы юнга — кеменің ырысы, ол жүрген жерде жел де ыңғайдан соғады дейді қарт теңізшілер.
Дик Томға және басқа негрлерге қарап:
— Достарым, іске кірісейік! Гротты көтеру керек. Сіздерге істелетін істің жөнін көрсетейін, сіздер менің нұсқауымды мүлтіксіз орындауға тиістісіздер,— деп үстеді, жас капитан.
— Бұйырыңыз, капитан Сэнд, біз дайынбыз,— деп жауап қатты Том қарт.
Оныншы тарау
Сөйтіп, Дик Сэнд «Пилигримге» капитан болды. Ол уақыт оздырмай желкен көтеруге ұйғарды.
Жолаушылардың тілегі жалғыз-ақ: қайтсе де тезірек Вальпарайсоға жету немесе Оңтүстік Америка жағалауының бірер портына іліну. Дик Сэнд өздерінің бет алған бағыты мен «Пилигримнің» жүрген жүрісінің тездігін бақылап, жүрістің орташа тездігін есептеп шығарып, күнделікті жүрген жолының мөлшерін картаға түсіріп отыруға ұйғарды. Мұны орындау үшін компас пен лаг болса жетіп жатыр.
Кемеде винтпен айналып жұмыс істейтін патент-лаг бар-ды. Бұл құралдың циферблатындағы тілі, белгілі бір уақыттың арасында кеменің жүріс тездігін көрсетіп отырады. Патент-лаг зор қызмет атқара алады; құралдың құрылысы оп-оңай, мұны пайдаланудың әдісін үйрену, «Пилигримге» жаңа келген тәжірибесіз матросқа да қиын емес.
Бірақ мұның есептен жаңылдыратын бір жері бар — ол теңіз ағысы.
Лаг та, компас та ағыс күшін есептей алмайды. Ашық теңізде кеменің дәл қай жерде екендігін тек қана астрономиялық бақылаумен шамалауға мүмкіндік бар. Бірақ олардың сорына, астрономиялық бақылау жүргізуді жас капитан біліңкіремейтін-ді.
Алғашқыда Дик Сэнд «Пилигримді» Жаңа Зеландия жағалауына қарай кері әкетуге ниеттенген еді. Бұл жол төте де жақын болатын. Егер өнебойы кеменің алдынан соғып тұрған жел, кенет бұлардың ыңғайына бұрылмаса, жас капитан алғашқы ниетін орындаған болар еді. Жел бет алған бағытқа бұрылған соң, Америкаға қарай жүре беру оңайырақ көрінді.
Жел ыңғайы 180° шамасы бұрылды да, енді солтүстік-батыстан соғып, екпіні күшейе түскен тәрізденді. Мүмкіндігі болғанынша ілгері басу үшін ыңғай соққан желді пайдаланып қалу керек.
Дик Сэнд барынша бакштагпен39 жүруге ұйғарды.
«Пилигримнің» фок-мачтадағы тік желкені төртеу болатын: мачтаның төменгі иініндегі фок, стенга марселі, брамстенгадағы брамсель және бом-брамстенгадағы бомбрамсель.
Грот-мачтаға кішірек желкендер қойылады: төменгі иінде грот болады да, оның үстінде топсель тұрады.40
Бұл екі мачтаның аралығындағы штангаларға (бұлар грот-мачтаның алдыңғы жағына бекітіледі) тағы да көлбеу стаксель желкендердің үш қатарын қоюға болады.
Кеме тұмсығындағы бушпритке — көлбеу мачтаға сыртқы, ішкі және бом-кливер — барлығы үш кливер қояды.
Кливерді, стакселді, көлбеу гротты рейге шықпай-ақ палубада тұрып оп-оңай көтеріп немесе түсіріп қоюға мүмкіндік бар. Бірақ желкенді фок-мачтаға орнату үшін, теңіз ісіне жетік болу керек. Бұл желкендермен бірер маневр жасау үшін вантпен41 өрмелеп стенгаға, брамстенгаға немесе бомбрамстенгаға шығу қажет. Мачтаға тек желкен көтеру үшін ғана шықпайды, жел кернеген желкеннің аумағын азайту үшін де шығады, теңізшілер бұл маневрді «риф алу» деп атайды. Сондықтан да матростар рейға салбыратып байланған арқанмен өрмелеп шығып, бір қолымен арқаннан ұстап тұрып, енді бір қолымен жұмыс істей білулері шарт. Бұл маневр, әсіресе, әдеттенбеген адамға өте қауіпті: кеме бортының қырындай шайқалуын, матрос мачтаны өрмелеп жоғарылаған сайын мачтаның әдеттегіден тыс қатты шайқалатынын айтпағанның өзінде, оқтын-оқтын ішін тартып соққан жел екпіні желкенді бірден кернеп, мачта басында тұрған матросты борттан ұшырып түсіруі ықтимал.
Бақытқа қарай жел екпіні бір қалыптан айнымады. Теңіз толқыны етек ала қойған жоқ, кеме де онша қатты шайқалмады.
Дик Сэнд капитан Гульдің вымпел көтерген белгісімен «Пилигримді» апат болған жерге апарғанда, кеменің көлбеу гроты, кливері, фок пен марселі көтерулі еді. Сөйтіп, кемені барынша бакштагпен жүргізу үшін енді брамсельді, бом-брамсельді, топсель мен стаксельді көтерсе, жетіп жатыр.
— Достарым,— деді жас капитан өзінің жәрдемшілеріне қарап,— менің бұйрығымды дәл орындасаңдар болғаны, жұмыстарың ойдағыдай алға басады.
Дик Сэнд штурвалда тұрып команда берді.
— Том, травить шток!
— Травит?
Том оның командасына толық түсіне алмады, не істерін білмей арқанға жармасты.
— Ие деймін, травить! — Штокты босат деген сөз!
— Aha, енді түсіндім!
— Бат, сіз енді Томның істегенін істеңіз! Солай, жақсы Енді шерттіре тартыңыз! Ие, шерттіре тартыңыз!
— Осылай ма?
— Солай, солай! Өте жақсы! Геркулес, енді сіздің кезегіңіз! Кәне, шіреніп көріңізші, бұл арада күш керек!
Геркулеске шіреніп көр деу, ойланбағандық еді: алып негр бар күшін салып тартқанда, арқан үзіліп кете жаздады.
— Оншама қатты тартпаңыз,— деп айқайлады Дик Сэнд күле сөйлеп.— Сіз бүйтіп тартсаңыз, мачтаны түбінен жұлып құлатарсыз!
— Бұл менің ақырын тартқаным ғой,— деп ақталды Геркулес.
— Мұның аты «ақырын» болса,.. Геркулес, сіз былай етіңіз: арқанды шындап тартпай, тек қана тартқан болыңыз, Сөйтіңіз, істелетін жұмысты дәл орындаған болыңыз. Қане, досым! Тағы да… Босатыңыз!.. Солай… Швартуйте! Ие, швартуйте деймін!.. Түсінбеді! Байлаңдар. Солай, солай. Жақсы!..
Фоктың барлық желкені жайыменен бұрыла берді.
Желкенді жел кернеп, кеме алға ұмтылды.
Бұдан соң Дик Сэнд кливердің шкотын босатуға бұйырды.
— Достарым, өте жақсы істелді! — деп Дик Сэнд жаңа матростарды мақтап қойды.— Енді грот-мачтаны үйреніп көрейік. Бірақ сен, Геркулес абайла, тағы да бірдеңені үзіп алма!
Бұл маневрді матростар оңай істеді. Көлбеу грот тиісті бұрышқа қойылып еді, дереу жел кернеп, алдыңғы желкеннің күшіне күш қосылды. Одан соң көлбеу гроттың үстіне топсель көтерді, оны істеу оңай, гитовидің42 үстінен алып, арқандарын босатып, қайта байлай салса болғаны. Бірақ Геркулес пен Актеон, кішкентай Джек үшеуі бар күшін сала шкотты басып еді, гордель үзіліп кетіп, үшеуі бірдей шалқасынан түсті, бір жақсы жері, ешқайсысы зақымданып, еш жерлері жараланған жоқ. Бала мәз боп қалды.
— Оқасы жоқ, оқасы жоқ! — деп айқайлады жас капитан.— Үзігін жалғап жіберіп қайтадан тартыңдар, бірақ қара күшке сала көрмеңдер!
Ақырында желкендер тиісінше керіліп байланып та болды, Дик Сэнд штурвалдан қозғалған жоқ. «Пилигрим» шығысқа қарай тартып келеді, ендігі қалған жұмыс, кеменің алған бағытынан аумауын бақылау ғана. Мұны орындау оңай, өйткені, жел бір қалыпты соғып тұрса, кеме өз бетімен лағып «қаңғымайды».
— Достарым, тамаша болды бұл,— деді Дик Сэнд.— Сіздер кешікпей-ақ тәжірибелі матрос боласыздар.
— Тырысып бағамыз, капитан Дик,— деп Том қарт өзінің жолдастары үшін жауап қайырды.
Талапты матростарды миссис Уэлдон да мақтап қойды. Мақтаудың да пайдасы тиді, кішкентай Джек тыным таппай жұмыс істеді.
— Джек, мына арқанды сен үздің-ау деймін,— деді Геркулес күле сөйлеп.— Өзің сонша күшті екенсің ғой! Сен болмасаң қайтер едік!
Бала мақтанғанынан құлағына дейін қызарып, досының қолын ұстап қатты қысты да қатты-қатты сілкіп қойды.
Әйтсе де, «Пилигримде» әлі де болса көтерілмеген желкендер бар-ды. Брамсель, бом-брамсель және стаксель көтерілмеген болатын. Алайда бакштагпен жүзгенде бұл желкендер де көтерулі болса, «Пилигримнің» жүрісі недәуір тездеген болар еді.
Дик Сэнд бұл желкендерді де көтеруге ұйғарды.
Стаксельді кеме палубасында тұрып, оншалықты қиналмай-ақ көтеруге болады, ал фок-мачтаның тік желкендерін палубада тұрып көтеруге мүмкін емес: оларды көтеру үшін рейге шығу керек. Дик Сэнд өзінің тәжірибесіз командасын тәуекелге жібергісі келмей, бұл жұмыспен өзі айналысты.
Ол штурвалды Томға тапсырып, кемені қалай бағыттаудың әдісін дәл көрсетті. Сосын Геркулесті, Батты, Актеон мен Остинді бом-брамсель мен брамсельдің горденіне қойып, мачтаға өзі шықты.
Жас капитан шапшаң да епті болатын, лездің арасында брам-рейдің пертасына43 өрмелеп шығып, брамсельді тартқан шкоттың түйінін шешті.
Одан соң бом-брам-рейге44 шығып, оның да шкотын шешті. Ол жұмысын аяқтап, штирборт фордунының45 бірімен сырғанап палубаға түсті.
Жаңа матростар жас капитанның көрсетуімен желкен керіп, оның етегін рейдің астыңғы жағындағы нокке46 тартып байлады.
Бұдан соң грот-мачта мен фок-мачтаның арасына стаксель көтерді, сонымен, желкен көтеру жұмысы сәтті аяқталды.
Геркулес арқан тартқанда қара күшке салмай, жайлап тартатын болды, сондықтан ешнәрсені үзіп бүлдірген жоқ.
Қазір «Пилигрим» бар желкенін түгел көтеріп, заулап келеді.
Диктің лисельді47 де көтеруге мүмкіндігі бар-ды, бірақ бұл жағдайда оны көтерудің қиын екенін есепке алмағанның өзінде, дауыл бола қалса, оны тез жинап алу аса қиын болар еді. Сондықтан жас капитан көтерілген желкендермен қанағат етуге ұйғарды.
Томды штурвалдан босатты да Дик өз орнына барып тұрды.
Желге жан ене бастады. «Пилигрим» оң жағына таман қисая түсіп, мұхит бетімен сырғи жөнелді. Оның артқа тастап бара жатқан жалпақ ізі, кеменің сапалы жүрісіне куә еді.
— Міне, біз енді дұрыс бағытқа түстік, миссис Уэлдон,— деді Дик Сэнд.— Тек қана ыңғайымыздан соққан жел айни көрмесін деп тілейік!
Миссис Уэлдон жасөспірімнің қолын алып қатты қысты. Соңғы сағаттардағы жан түршігерлік уақиғаның уайым-қайғысына өзінің шаршағандығы қабаттасып қиналғанын сезе қойды да, өз каютасына келіп, есеңгіреген кісіше, төсегіне барып құлай кетті.
Кеменің жаңа командасы палубада болды. Матрос негрлер жұмыстың нендей түрі болса да орындау үшін, Диктің бір ауыз сөзін күтіп, кеме тұмсығындағы вахтада тұрды. Бірақ әзірге желдің күші бәсеңсіп немесе басқа жаққа ауыса қоятын нышаны жоқ, сондықтан команданың істей қоятын жұмысы да жоқ-ты.
Бенедикт ағай өз жұмысымен аса шұғылдануда еді. Ол тіміскілеп жүріп «Пилигрим» бортынан тапқан бір жәндігін лупамен қарап зерттеп жатқан. Бұнысы тік қанатты әшейін бір шіркей; басы ішіне кіріп кеткен, мұрты тарам-тарам ұзын, алдыңғы қанаты жарғақ тәрізді, бірақ қанат қабығына айналған.
Бұл олжа Бенедикт ағайдың талайына қарай, камбуздан табылған-ды. Үсті-басы шаң-тозаңға былғанып жарық біткенді сығалап жүрген ғалымға Негороның ашуы келіп, аса бағалы жәндікті тапап тастағалы аяғын апара бергенде ғана Бенедикт ағай әлгі жәндікке жармаса кеткен. Оның ашуланғанын кеме аспазы елеген де жоқ.
Капитан Гуль мен бес матростың жолақжон китті аулауға кетіп, сәтсіздікке ұшырағанын, оның соңында нендей уақиғалар болғанын Бенедикт ағай білді ме? Әрине, білді. Білгені сол, «Пилигрим» қырғын болған жерге жетіп, қираған қайықтың сынық тақтайлары су бетінде қалқып жүрген кезде Бенедикт ағай палубада тұрған. Демек, кеменің экипажы оның көз алдында қаза тапты деген сөз.
Бұл қайғылы уақиғаға Бенедикт ағай қынжылмады десек, оны мейрімсіз деп айыптаған болар едік. Бейшара аңшыларды оның аяғандығы жөнінде күмандануға болмайды. Ол немере қарындасы миссис Уэлдонның ауыр халде қалғандығын да ойлап қынжылды. Тіптен ол миссис Уэлдонға келіп: «Қорықпа! Сендердің қасыңда мен бар емеспін бе? Мен тұрғанда сізге келер бәле жоқ!» деп еді.
Сосын өзінің каютасына кіріп кеткен. Бәлки, бұл қайғылы уақиғаның ақыры немен тынарын болжағалы, шешуші әрекеттің жобасын белгілеуді оңаша отырып кеңінен ойланғысы келген болар.
Бірақ жолда келе жатып, жоғарыда айтылып өткен тарақанға тап болып, сол жәндік оның бүкіл ой-пікірін бүтіндей өзіне тартып алған. Көз ашып жұмғанша болмай, дүниеде «Пилигрим» атты кеме, оны Гуль деген капитан басқарғанын, ол бейшараның бүкіл экипажымен бірге қаза тапқанын Бенедикт ағай есінен шығарды. Бұл жиіркеніш жәндікті сирек кездесетін алтын қоңыздай көрді де, әлгі тарақанмен әуре болып қала берді.
Алты адамның басын жұтқан жан түршігерлік апат жолаушылардың есінен кетпестей уақиға еді, сонда да болса борттағы тұрмыс бұрынғы қалпына қайта түсті.
Дик Сэнд алғашқы күндері күллі жұмысты бір өзі атқарып, жан-жаққа жарылғандай болды. Кемені толық тәртіпке келтіріп, күтпеген кездейсоқ жағдайларға қарсы әзір тұрарлық шараларды қарастырды. Негр матростар жас капитанның әрбір ишара еткен бұйрығын қалт жібермей орындап тұрды. Кешке таман «Пилигрим» бортында көрнекті тәртіп орнады. Бұған қарағанда күллі іс бұдан былай да оңға басады деп сенуге боларлық еді.
Негоро он бес жасар капитанның беделін түсіруге енді қайтып қамданбады. Дикті бастық деп таныды. Ол көп уақытын бұрынғы әдетінше өзінің тар камбузында өткізіп, палубаға сирек шығатын болды.
Негоро тәртіп бұзуға болмашы ғана әрекет етсе, Дик Сэнд оны құрылыққа жеткенше қамауда ұстауға бел байлады. Жас капитан ым қақса болғаны, Геркулес кеме аспазын желкесінен алып трюмге апарып тыға салуға әзір. Алыпқа бұл істі орындаудың ешқандай қиындығы жоқ. Кәрі Нан тамаша аспаз, Негороның орнын сол басар еді. Негоро өзінің қымбат адам еместігін және ізі аңдулы екенін де сезсе керек, сыр білдірмей тыныш жүрді.
Жел күшейген үстіне күшейе берді, бірақ бастапқы ыңғайынан ауған жоқ, түн болғанша желкен де ауыстырылмады. Мачталар темірмен бекітілген, мығым, кеменің жалпы жағдайы айтарлықтай жақсы — осының бәрі тіптен жел бұдан ары күшейе түссе де, желкенді барынша желге кернетуге мүмкіндік береді.
Әдетте, кемелердің көбісі түн болысымен көтерулі желкендердің көлемін азайтады, ең алдымен жоғарғы желкендерді — бом-брамсельді, тағы басқаларын төмен түсіреді. Осы шаралар түгел орындалса, кенет соққан дауыл кеме үшін қауіпті емес. Бірақ Дик Сэнд бұл сияқты алдын ала сақтану шараларын қолданған жоқ. Өйткені ауа райына қарағанда ешқандай күтілмеген қолайсыз жағдайдың бола қоярлықтай түрі жоқ-ты. Ол мұхиттың осы иесіз бөлегінен шыққанша кеменің жүрісін кеміткісі келмеді. Мұның үстіне бірінші түнгі вахтада жас капитанның өзі тұрып, бәрін де өзі бақылауға ұйғарып еді.
«Пилигримнің» жүріп өткен жолының мөлшерін шамалау үшін Дик Сэндтің бірден-бір қолданатын құралы компас пен лаг екендігін жоғарыда айтып өттік.
Жас капитан әрбір жарты сағат сайын суға лаг тастатып, құралдың көрсеткен мөлшерін өз қолымен теңіз журналына жазып отырды.
«Пилигримде» екі компас бар-ды. Оның біреуі штурвал үйшігіне, рульшінің нақ алдына орнатылған. Компастың беті — картасы, күн мен түннің қай минуты болса да, кеменің бара жатқан бағытын көрсетіп отырады. Түн болса компастың екі жағына шырақ қойып бетіне жарық түсіріледі. Екінші компас, бұрын капитан Гуль тұрған каютаның қабырғасына ілінген. Бұл компас, капитанның каютада отырып-ақ, рульшінің кемені тапсырылған бағдармен дәл жүргізіп бара жатқанын немесе тәжірибесіздіктің, салақтықтың салдарынан кеме басқа жаққа қарай қаңғып бара жатқанын бақылауына мүмкіндік беретін.
Әдетте, алыс сапарға шыққан кемелердің компасы кем дегенде екеуден болады, оның үстіне кемінде екі хронометр алады. Бұл құралдардың бұзық, түзігін анықтау үшін көрсеткен бағдарын ауық-ауық салыстырып отыру керек.
Дик Сэнд өзіне қажетті екі компасты аса сақтықпен пайдалануды экипажына мұқият тапсырды.
Бірақ февральдың он екісінен он үшіне қараған түні, жасөспірімнің өзі вахтада тұрған кезде, капитан каютасындағы компас жазым болды. Компастың шегеге ілінген жез шығыршығы сыныпты да, еденге түсіпті. Бұл уақиға ертеңгісін мәлім болды.
Шығыршық қалайша сынған?
Бұл бақытсыздық нендей себеппен болғанын ешкім шеше алмады. Ақырында шығыршықтың үзілуін, тот жеп, шайқалудан шеге қажаған, сөйтіп шығыршық жіңішкеріп үзілген деп шамаланды. Бірақ жағдай солай болды ма, әлде басқаша ма, әйтеуір екінші компас сынып, оңдауға келмейтін боп істен шықты.
Дик Сэнд қатты қынжылды. Ол ендігі жерде қолында қалған жалғыз компасқа сеніп, кемені соның көрсеткен бағдарымен жүргізуі керек. Екінші компастың бүлінуіне ешкім жауапты емес, дегенмен мұның ақыры қолайсыз жағдайға соқтыруы ықтимал.
Диктің ендігі істейтін шарасы қолда қалған жалғыз компасты кездейсоқ қырсықтан сақтау ғана.
Компас уақиғасы болмаса, «Пилигрим» үстіндегі жағдайдың бәрі соңғы уақытқа шейін оңды болып келген еді.
Кемедегі істелетін қызмет уақытын бөлгенде, Дик Сэнд өзінің штурвал вахтасында тұратын кезегін түнге келтірді. Ол күндіз бес-алты сағат жатып дем алады, осы қысқа мерзімді демалыстың ішінде әл жинап тынығып алатын. Капитан дем алып жатқан кезде, штурвал вахтасында Том мен оның баласы Бат тұратын болды. Диктің дұрыс басшылығы арқасында бұл екеуі аздап болса да жарамды рульші болып алды.
Миссис Уэлдон Дикпен жиі кеңесетін. Батыл да, ақылды әйелдің кеңесін жас капитан аса бағалады. «Пилигримнің» өткен күнгі жүрген жолының картасын күн сайын әйелге көрсетіп отырды. Диктің картаға негізгі түсіретіні, кеменің бара жатқан бағыты мен жүріс тездігінің орташа есебі еді.
— Көріп тұрсыз ба, миссис Уэлдон,— деді жас капитан әйелге қарап,— мына ыңғай соққан желді пайдаланып, кешікпей-ақ Оңтүстік Америка жағалауына жақындап қаламыз. Әрине, кесіп айту қиын, бірақ бізге алдымен көрінетін жағалау Вальпарайсоға іргелес болар деймін.
Миссис Уэлдон «Пилигримнің» дұрыс бағытта келе жатқанына және солтүстік-батыстан ыңғай соққан желдің межелеген жерге жеткізіп тастайтынына күмәнданған жоқ. Бірақ бұл меже оған соншалықты алыс көрінді! Кеменің құрғаққа баратын жолын астыртын аңдыған қаншама қауіп-қатер бар, ауа райы бұзылып, жаңбыр жауа қалса, теңіз бетінде толқын көтерілуі мүмкін! Аспан да, теңіз де бірдей қатер.
Өзі қатарлы балалар сияқты, Джек те уақытын палубада әрлі-берлі жүгіріп, Дингомен ойнап өткізетін. Соңғы күндерде Дик Сэнд балаға уақытын аз бөлетін болды, әрине, бұл жағдайды бала да сезген еді, бірақ Дикті жұмысынан қалдырмау керек екенін жас әйел бөбегіне ұғындыра білді, тіл алғыш бала енді қайтып «капитан Диктің» мазасын алып қыңқылдауды қойды.
«Пилигрим» бортындағы өмір осындай жағдайда өте берді. Негрлер өздерінің жаңа кәсібі — матростыққа аз-аздап көндіге бастады. Том қарт боцман қызметінің міндетін атқарды. Жас капитан дем алған сағаттарда, күндізгі кезектің вахта бастығы Том болды. Онымен бірге Бат пен Остин тұратын. Дик бастаған екінші вахта кезегінде Геркулес мен Актеон тұрады. Сөйтіп, біреуі штурвалда тұрып кемені басқарады да, қалған екеуі тұмсықтағы вахтада тұрады.
Кеменің жүріп келе жатқан жері мұхиттың иесіз бөлегі еді, бұл шамадан қарсы келе жатқан кемеге жазатайым соқтығысу қаупін ойламаса да болады. Әйтсе де, жас капитан вахтада тұрғандардан өте сақ болып, қырағы бақылауды талап етті. Ол кеш болысымен белгі фонарьларды (кеменің оң жақ бортына көк фонарь, сол жақ бортына қызыл фонарь іледі) жағып қоюды тапсырды.
Дик Сэнд штурвалда тұрып түн артынан түн өткізді. Кей уақыттарда өзінің әлі құрып әбден шаршағанын сезетін, өзінің қолы штурвал дөңгелегін ұстап тұрғанын да сезбейтін-ді.
Бұл оның әбден шаршап қажығандығының салдары еді, бірақ мұны ешкімге айтып шағынбайтын.
Сонда да болса ол февральдың он үшінен он төртіне қараған түні әбден дымы құрып амалсыздан бірнеше сағат дем алуға мәжбүр болды. Оның орнына — штурвалға Том барып тұрды.
Аспанды қалың бұлт құрсаған. Түннің қараңғылығы сонша, палубадан қарағанда жоғарғы желкен көрінбейді. Актеон мен Геркулес тұмсықтағы вахтада тұр.
Кормодағы нактоуздың48 болымсыз жарығы штурвал дөңгелегінің теміріне түсіп көмескі жылтыраған болады. Жоғарыда, мачта басында белгі фонарьлары жанып тұр, кеменің палубасын бүтіндей қараңғылық басқан.
Ұзақ уақыт вахтада тұрып қажыған Том, түнгі сағат үштің шамасында тік тұрған күйі қалғып кетті. Ол бірер көлеңкенің палубада жылжып бара жатқанын байқамай қалды.
Бұл Негоро еді.
Кеме аспазы компасқа білінбей келіп, бір ауыр затты нактоуз астына қоя салды.
Ол нактоуздың жарығы түскен компас бетіне бірнеше минут қарап тұрды да, дыбыс шығармай тайып тұрды.
Мұны Том да, вахтада тұрған басқа матростар да көрмей қалған.
Егер, Негороның нактоуз астына қойып кеткен ауыр затын, ертеңгісін Томды ауыстырған Диктің өзі көрсе де, ойланбай-ақ алып тастар еді, өйткені Негороның компас астына қойып кеткен ауыр заты — бір жалпақ темір болатын.
Темір, компастың магнитті тілін өзіне қарай тартады.
Компас тілі магнитті полюсті, яғни солтүстікті көрсетудің орнына, төрт румбаға49 барып тоқтап, енді солтүстік-шығысты көрсетті.
Көп кешікпей Том да оянды. Ояна салып компасқа қарады…— Оған «Пилигрим» бұрынғы бағытынан ауған сияқтанды.
Том кемені шығысқа қарай бағыттау үшін штурвал дөңгелегін айналдыра берді.
Бірақ компас тілінің де бұрылғанын вахта рульшісі байқамаған еді. Кеме тұмсығы тіп-тіке оңтүстік-шығысқа қарай бұрылды.
Сөйтіп, «Пилигрим» алғашқы бағытынан 45° бұрылып, бұрынғы шапшаңдығымен алға қарай жүйтки берді.
Келесі жетінің ішінде, яғни февральдың он төртінен жиырма біріне дейін, кеме үстінде айта қаларлықтай ештеңе болған жоқ. Солтүстік-шығыстан соққан жел күшейе түсіп, «Пилигрим» орта есеппен тәулігіне бір жүз сексен миль жол жүріп алға қарай аға берді.
Екі жарты шардың арасындағы жолаушылар таситын трансокеандық пароходтар жүретін судан «Пилигрим» оншалықты қашық болмауы керек, деп есептеді Дик Сэнд.
Жасөспірім осы пароходтардың бірі кездесер деп сенген еді. Кездескен пароходпен «Пилигримдегі» жолаушыларды жөнелтуге, немесе оның капитанымен келісіп кемеге бірнеше матростар, тіптен мүмкіндігі болса офицер алуға ұйғарды. Ол талмастан қиырға көз жіберумен болды, бірақ бір де бір кеме ұшыраспады. Теңіз баяғы құлазыған қалпынан өзгерген жоқ.
Бұл жағдай жас капитанды ойға қалдырды. Ол поляр теңізінде үш рет болып, мұхиттың қазіргі «Пилигрим» жүзіп жүрген бөлегін бірнеше рет кесіп өткен. Сол сапарында Горн мүйісінен экваторға қарай, немесе американ континентінің осы оңтүстік шеткі шегіне қарай кетіп бара жатқан американ немесе ағылшын кемелерінің талайына кездескен-ді.
Бірақ Дик Сэнд мұхиттың сол бөліміне жеттім ғой деп шамалаған жерінен «Пилигримнің» әлдеқайда алыста, оңтүстікке таман екенін білмеді, тіптен күдіктенбеді де. Мұның екі түрлі себебі бар-ды.
Біріншісі — ағыс. Дик Сэнд ағыс тездігін нашар білетін. Бірақ бұл арадағы ағыс күшті еді, жай қарағанда байқалмағанымен, кемені бет алған жағынан бұрып басқа жаққа әкете берді.
Екіншісі — арам ниетті Негороның қолы бүлдіріп теріс бағыт көрсеткен компас. Қосалқы компас сынып істен шыққан, соның нәтижесінде қолда қалған компасты Дик Сэнд тексере алмады.
Жас капитан кемені тура шығысқа қарай жүргізуге тырысты, бірақ іс жүзінде оңтүстік-шығысқа қарай алып кетті!
Компас әрқашан оның көз алдында. Әрбір отыз минут сайын үнемі лаг тастатып отырады. Осы екі құрал кеменің жүрген жолын мөлшерлеп есебін шығаруға, кемені бағытқа қарай тура алып жүруіне мүмкіндік береді. Бірақ осы сияқты мөлшер есеппен қанағаттануға бола ма? Әрине болмайды!
Кейде күнілгері үрейленіп мазасы кететін миссис Уэлдонды тыншайтудың қамын қарастырып Дик Сэнд барынша тырысып бақты.
— Бір жеті ерте, бір жеті кеш,— деді ол қайталап,— әйтеуір американ жағалауына жетуіміз анық. Қай жер болса, ол жер болсын… Ең қажеттісі, әйтеуір жерге жетеміз!
— Дик, мен бұған күмәнданбаймын!
— Түсінікті ғой, миссис Уэлдон, егер «Пилигрим» бортында сіз болмасаңыз, маған анағұрлым жеңіл болар еді, егер мен тек қана экипажға жауапты болсам, бірақ…
— Бірақ, егер кездейсоқ жағдай сіздерге бізді, апатқа ұшыраған негрлерді кезіктірмесе, балам, саған екеуден-екеу — Негоромен қалуға тура келер еді… Сен сонда қайтер едің? Сенің оған сенбейтініңді білемін.
— Ең алдымен,— деді жас капитан тұжыра сөйлеп,— Негороны өзіме зиян келтіре алмайтын етер едім…
— Сонда сен кемені жалғыз басқарар ма едің?
— Ие, жалғыз!
Бала жігіттің қатал да тұжырымды үні миссис Уэлдонның көңілін орнықтырды.
Дегенмен, әйелдің көзі өзінің бөбегіне түсіп, мазасыздық сезімнен арыла алмады. Ержүрек саяхатшы әйел өзінің мазасызданғанын сездірмеуге тырысты, әйтсе де оның көңілі өзінен өзі қобалжып жай таппады.
Жас капитан навигация теориясын астрономия жолымен анықтауды жеткіліксіз білетін-ді, бірақ онда «ауа райына» қарап келешекті болжайтын қасиет бар-ды. Біріншіден, аспан мен теңіздің құбылысы; екіншіден, барометрдегі сынап бағанасының төмендеуі; осы екі сезім оның көз алдында күтілмеген болашақты көрсетіп отырады.
Капитан Гуль ауа райын алдын ала болжауға озат кісі еді. Ол, барометрдің көрсеткенін қалай ажыратып түсінуді Дикке үйреткен болатын. Біз бұл тамаша құралды қалай пайдаланудың жайын қысқаша айтып өтейік.50
«1. Ауа райы ұзақ уақыт жақсы болған кезде, барометр бірден тоқтаусыз төмендей берсе, бұл ақиқат жаңбырдың белгісі. Сөйтсе де ауа райы өте ұзақ уақыт ашық болған жағдайда да сынап бағанасы екі-үш күн қатарынан төмендесе, ауа райында нендей де болса елеулі өзгеріс болуы мүмкін. Мұндай жағдайда сынап бағанасының төмендеуімен жаңбырдың басталуы арасындағы уақыт неғұрлым ұзаққа созылса, жаңбыр да ұзақ жауып, соңы ақ жауынға айналады.
2. Жаңбыр ұзаққа созылған кездерде, барометр сынабы жайыменен тоқтаусыз жоғарылай берсе, ауа райы қайтадан жақсарады деп сенімді түрде шамалауға болады. Алғашқы шуақ күн мен сынап бағанасының жоғарылауы арасындағы уақыт неғұрлым ұзақ болса, ауа райының жақсы болуы да солғұрлым ұзаққа созылады.
3. Бұл екі жағдайдың екеуінде де, яғни сынап бағанасы көтерілгеннің немесе төмен түскеннің артынша өзгерген ауа райы, сол күйінде ұзақ тұрмайды.
4. Егер барометр сынабы жайымен, бірақ тоқтаусыз екі-үш күн, одан да артығырақ уақыт көтеріле берсе, тіптен бұл күндері тоқтаусыз жаңбыр құйып тұрса да, бұл ауа райының түзеліп кететіндігінің белгісі.51 Бірақ барометр жаңбырлы күндері көтеріліп, күн ашылып жадырасымен төмендей бастаса, жадыраған ауа райы ұзаққа созылмайды.52
5. Көктемде және күздің күні барометрдің бірден төмендеп кетуі, ауа райының желді болуын білдіреді. Жаздың ми қайнатқан ыстық күндерінде барометрдің бірден төмен түсуi, дауылдатқан нөсер құятындығының нышаны. Қыстың күні, әсіресе ұзаққа созылған аяздан кейін сынап бағанасының тез төмендеуі, күн жылынып, жаңбыр жауып, жел ыңғайының басқа жаққа ауысатындығының белгісі. Керісінше, ұзаққа созылған аяз күндері сынап бағанасының жоғары көтерілуі, қар жауатындығын хабарлайды.
6. Сынап бағанасының бір жоғары көтеріліп, бір төмен түсіп қобалжуы, ауа райының ұзаққа созылатын құрғақ немесе жаңбырлы мерзімінің таянғандық белгісі деп жоруға мүлдем болмайды. Тек сынап бағанасы жайыменен бірте-бірте төмендесе немесе жоғары көтерілсе, ауа райы ұзақ уақыт бір қалыпта тұрады деп болжалдауға болады.
7. Күздің ақырында, ұзаққа созылған желді де жаңбырлы мерзімдерден кейін барометрдің сынабы көтеріле бастаса, солтүстіктен жел тұрып аяз болуының нышаны».
Дик Сэнд барометр ерекшелігін жақсы білетін. Ол теңдесі жоқ және әрбір теңізшінің жәрдемшісі болған осы құралдың болжалдап көрсеткенінің дұрыс екендігін талай рет көзімен көріп сенген еді. Ол қапелімде ауа райының өзгеруіне кезігіп қалмау үшін, барометрмен күн сайын кеңесіп тұратын-ды.
Жас капитан барометрге қайта-қайта келіп жүрді, бірақ февральдың жиырмасы күні сынап бағанасының бұрынғы қалпынан өзгере қалғанын байқады. Барометр жайыменен тоқтаусыз төмендеп бара жатыр. Бұл жауын-шашынның белгісі болатын. Сынап бағанасы төмендеген үстіне төмендей берді, әйтсе де жауын-шашын бола қоймаған соң, лайсаңды ауа ұзаққа созылады екен деп шамалады Дик.
Бірақ жылдың бұл маусымында жауған жаңбырмен қабаттаса күшті жел де тұруға тиіс, шынында да солай болды. Бір күннен соң желге жан еніп күшейе түсті, оның еліргендігі сонша, жел ағысының көшуі сағатына алпыс километргe жетті.53
Жел екпіні «Пилигримнің» желкендерін жыртып, мачталарын қиратып кетпеу үшін, кейбір сақтық шараларын қолдану керек болды.
Жас капитан, бом-брамсельді, топсель мен сыртқы кливерді түсіріп қоюға бұйырды. Бірақ бұл шаралар жеткіліксіз тәрізді. Ол тағы брамсельді түсіруге, марсельді екі риф жиырып, аумағын азайтуға бұйырды.
Соңғы маневрді жаңа келген тәжірибесіз экипажбен орындау қиын еді. Бірақ қиыншылыққа тізе бүгіп тоқтап қалуға болмайды, шынында да бұл қиыншылықтар ешкімге бөгеу бола алмады.
Жас капитан Бат пен Остинді ертіп рейге шықты да, брамсельді түсірді, бұл маневрді жасау үшін шынында да аз қиналған жоқ. Егер де барометрдің төмендеуі соншалықты қауіпті болмаса, екі рейді де алмай мачтада қалдырар еді. Бірақ жел құйынға айналып кетсе, желкендерді азайтумен ғана қанағаттанбай, мачтаның да жүгін жеңілдету керек: жүгі жеңіл болса, мачта қатты шайқалмайды. Сондықтан Дик Сэнд екі рейдің екеуін де палубаға түсіртті.
Бұл жұмыс аяқталған соң (мұны орындау үшін екі сағат шамасындай уақыт кетті), Дик Сэнд жәрдемшілерінің көмегімен марсель желкенінің аумағын кішірейтуге кірісті. Басқа кемелердің көбісінде болатын екі қабат марсель «Пилигримде» жоқ болатын. Сондықтан «Пилигрим» экипажы ескі заманның әдісін қолданып, рей үстімен жүріп, жел екпінімен желпілдеп тұрған желкеннің етегін тартып линьмен нығыта байлап қоюлары қажет. Бұл өте қиын, ұзақ уақыт алатын жұмыс. Сонда да болса марсель желкенінің аумағы кішірейтілді. Енді кеме біртегіс жүріске басты.
Мачта басында жұмыс істеп жүрген Дик Сэнд пен негр матростар аса күшті таза жел (құрылықтағы дауыл деп аталатын атмосфера жағдайын теңізшілер осылай атайды) соғып тұрғанда да жүзе алатын етіп «Пилигримді» әбден дайындап болып, палубаға түсті.
Келесі үш күннің ішінде — 20, 21 және 22 февраль күндері — желдің күші де, ыңғай соғуы да өзгерген жоқ. Барометр үздіксіз төмендеп барып, 22 февраль күні жиырма жеті де, жеті ондық дюймге54 барып тоқтады.
Енді таяу күндердің ішінде барометрді жоғары көтеріледі деп үміттенуге болмай қалды. Аспан әлемі қабағын тастай түйіп алған, жел құлақ жара ысқырып тұр. Теңіз бетін тұтасымен тұман басып жатыр. Көк жүзін қара бұлт құсап, күннің қай жақтан шығып, қай жаққа бататынын да ажыратып болар емес.
Диктің мазасы кете бастады. Ол аттап шықпастан үнемі капитан мінбесінде болды, жөнді ұйықтаған да жоқ. Сонда да болса сыр білдірмей тыныш қалпында жүре берді.
23 февраль күні ертеңгісін жел аздап бәсеңдеген тәрізденді: Бірақ Диктің ауа райы түзеліп кете қояды деген үміті жоқ-ты. Шынында да оның шамалауы дұрысқа шықты: түстен кейін жел қайта күшейіп, теңіз бетінде күшті толқын пайда болды.
Камбузынан сирек шығатын Негоро, күндізгі сағат төрттің шамасында палубаға көтерілді. Динго кеменің бір түкпірінде ұйықтап жатса керек, бұл жолы кеме аспазына абалаған жоқ.
Негоро қашан да болса өзінің үндемейтін тұйық әдетінше, көкжиекке көзін қадап жарты сағаттай палубада тұрды.
Мұхит бетінде жал-жал толқындар сырғып жатты. Олар бірін-бірі қуып кимелей түседі, бірақ біріне бірі әлі соқтығысқан жоқ. Жайшылықтағы толқыннан мына толқын биіктеу. Бұған қарағанда онша қашықта емес, батыс жақтың бір жерінде күшті дауыл соғып тұр, көп кешікпей кемені қуып жетеді деп шамалауға дәлел бар-ды.
Негоро теңіз ісінен мүлдем хабары жоқ, немесе теңіз ізімен бір шолып өтті де, сосын өзінің қобалжымайтын суық көзін көкке қарай аударды.
Аспан реңі үрейлі еді.
Бұлттың үстіңгі қабаты, астыңғы қабатынан анағұрлым тез көшіп жатыр. Аспан биігіндегі ауа ағысы жуық арада төмендеп, теңіз бетін басқалы тұрғандай. Олай болса «тап-таза» жел сұрапылға айналады…
Негоро теңізі ісінен мүлдем хабары жоқ, немесе теңіз апатынан сескене білмейтін жансыз болуы керек. Оның, жүзінде абыржу дегеннің аз да болса нышаны жоқ. Оған үстеме зұлымдана күлімсіреп ернін қисайта түсетінін қайтерсің. Мұнысына қарағанда ауа райының казіргі түрі оны қорқыту былай тұрсын, қайта қуанта түсетін сияқты.
Негоро бушпритке атша мініп алып, ұшына қарай өрмеледі. Сыңайы көкжиектен әлденені көруге тырысқан тәрізді. Сосын палубаға түсіп, бір ауыз тіл қатпастан каютасына кіріп кетті.
Соғып тұрған желдің құйынды дауылға айналып кетуі мен нөсерлеп жаңбыр жаууы сияқты әбігерлі нышанның арасында «Пилигрим» үшін бір ғана. қолайлы жағдай болды; бұл жел өтінің бірыңғай соғуынан айнымауы еді. Жел неғұрлым күшейіп құйынға айналып кетсе, кеме де солғұрлым тез жүзіп американ жағалауына тез жететіндерін «Пилигрим» бортындағылар тегіс білді. Барынша берік жасалған кемеге желдің құтырына соғуы әзірге ешқандай қауіп төндірген жоқ, бірақ бейтаныс жағалауға барып тіреле қалса, шын қауіп сонда төнеді.
Бұл ой Дикті аса абыржытты. Егер сол жағалауды жақсы білетін боцман табылмайтын иесіз жағалауға барып қалса, бұлар нендей шара қолданбақ? Егер ауа райы лайсаңға айналып, белгісіз жағалаудың бірер түкпірінен баспана іздеуге мәжбүр болса, жас капитанның қолданатын шарасы қандай болмақ? Қазір бұл сияқты қиялдармен бас қатыратын уақыт емес, бірақ ерте ме, кеш пе, әйтеуір, бұл мәселенің болатыны сөзсіз, сол уақытта тезінен бір шара қолдану керек болады.
Сасатын түк те жоқ, Дик Сэнд бұл шараларды уақытында қолдана жатар!
Соңғы он үш күн бойы 24 февральдан 9 мартқа дейін ауа райы өзгермеді деуге болады. Көк әлемін бұрынғысынша қара бұлт құрсап алған. Жел ара-тұра шамалы уақыт бәсеңсіген болады, бірақ бірнеше сағаттан соң баяғы қалпынша қайта ұли бастайды. Барометрдің сынап бағанасы бір-екі рет аздап жоғарылаған болды, бірақ бірнеше сызық көтеріліп барып қайта төмендеді. Атмосфера қысымы кенет қобалжыды, бұған қарағанда жуық күндердің ішінде ауа райының түзеле қоятын түрі жоқ.
Бірнеше рет көк жарылғандай боп күн күркіреді, бұл жағдай жас капитанды қатты абыржытты. Кемеден небары бір кабельтов жерден суға жасыл түсіп жатты. Ара-тұра нөсерлеп жаңбыр құйып өтті, «Пилигрим» енді қалың тұманның ортасында қалды. Көкжиекті бақылап вахтада тұрған адам, ұдайы бір сағат бойы ешнәрсе көре алмай, кеменің беталды бағдарлап тартқан кездері болды.
Кеме теңіз толқынына ойдағыдай төтеп берді, әйтсе де толқын қатты шайқады. Бір жақсы жері, миссис Уэлдон теңіз ауруына шалдыққан жоқ. Бірақ Джек бейшара науқастанып қатты қиналды, анасы жанынан аттап шықпай күзетіп отырды.
Уақытының бәрін шыбын-шіркейлер арасында өткізген Бенедикт ағайдың кеме шайқалуынан көрген азабы американ тарақанының азабынан артық емес. Ғалым өзінің Сан-Францискодағы ың-жыңсыз тыныш кабинетінде отырған тәрізді, ұзақты күн коллекциясын зерттеумен болды.
Бір жақсы жері, Том және оның жолдастары теңіз науқасына шалдықпады, жас капитанның басшылығымен жұмысты бұрынғысынша атқара берді. Капитанның өзі кеме шайқалуына көптен көндігіп қалған бала еді.
«Пилигрим» көтерілген желкенінің аздығына қарамастан алға қарай тез ұмтылуда. Дик Сэнд қалған желкендерді әлде де болса азайта түсу керек болар деп шамалады. Дегенмен, тікелей төніп тұрған қауіп болмаған соң, бұл іске кірісе қоюға асыққан жоқ.
Диктің есебінше, кеме құрғақ жерге жақындап қалған. Ол вахта бақылаушысына сақ бол деп мұқият тапсырды. Бірақ жас капитан, тәжірибесіз матростар жерді алыстан көре қояды деп сенбеді. Көкжиектен күңгірттеніп көрінетін жер бейнесін ажырату үшін көз жанарының өткір болуы жеткіліксіз. Сондықтан да Диктің өзі мачтаға шығып көкжиекке ұзақ уақыт көз жіберіп тұратын-ды.
Бірақ американ жағалауы әлі көрінер емес.
Бұл жағдай жас капитанды ойға қалдырды, ол өз күдігін миссис Уэлдоннан жасырған жоқ.
Тоғызыншы март күні Дик Сэнд кеменің тұмсығында тұр еді. Ол біресе теңізге, біресе жел екпінімен иіліп-бүгіліп тұрған «Пилигримнің» мачтасына көз тастады.
— Дик, ешнәрсе көрінбей ме? — деп сұрады миссис Уэлдон бала жігіт көзін подзор дүрбіден алған кезде.
— Түк те көрінбейді, миссис Уэлдон, түк те… жел әлде де болса күшейе түскен тәрізді, теңіз бетіндегі тұманды таратып жіберді…
— Алайда сен бұрынғысынша американ жағалауы қашық болмауға тиіс деп шамалайсың ба?
— Күмән жоқ, миссис Уэлдон. Бірақ ол жағалаудың әлі күнге көрінбеуіне таңым бар.
— Кеме үнемі бағытқа қарай дұрыс жүріп келе жатты ма?
— Сөз бар дейсіз бе! Жел солтүстік-батыстан тұрғалы бір бағытта келе жатыр,— деді Дик.— Есіңізде болар деймін, капитан Гуль мен «Пилигрим» экипажы түгелдей қаза тапқан қайырсыз күні жел сол жағымыздан тұрған еді, сол ыңғайынан әлі ауған жоқ. Бүгін марттың тоғызы, оныншы февральдан бері жиырма жеті күн уақыт өтті!
— Ол кезде біз материктен қанша қашықта едік? — деп сұрады миссис Уэлдон.
— Төрт мың бес жүз миль шамасы, миссис Уэлдон. Бұл есеп дәл болмаса да соған жуық. Есептегі қатенің айырмасы жиырма миль не артық, не кем, одан ары болуы мүмкін емес.
— Ал кеменің жүріс тездігі қанша еді?
— Желдің күшейген күнінен бастап орта есеппен күніне бір жүз сексен миль жол жүрдік. Сондықтан да жердің әлі күнге көрінбеуіне таңым бар. Тағы бір ерекше таң қаларлық нәрсе, бұл араның суында кеме көп жүруші еді, бізге бірде-бір кеме кездеспеді ғой.
— Кеменің жүріс тездігін есептеуден жаңылған жоқсың ба? — деп сұрады миссис Уэлдон.
— Жоқ, миссис Уэлдон. Бұл жөнінде менің ешқандай күдігім жоқ. Ағаттық болуы мүмкін емес. Әрбір жарты сағат сайын лаг тастап, лагтың көрсеткенін өз қолыммен үнемі жазып отырдым. Тілесеңіз мен қазір лаг тастайын, сағатына он миль, яғни тәулігіне екі жүз мильден астамырақ тездікте жол жүріп келе жатқанымызды өз көзіңізбен көріңіз!
Дик Сэнд Томды шақырып алып, лаг тастауға бұйырды. Қарт негр бұл операцияны жақсы орындайтын болып жаттығып алған еді. Ол лагтың арқанға байланған жерін тексеріп қарады да лақтырып суға түсірді. лаг байланған арқанды жиырма бес ярд55 шамасы тарқатқан кезде, арқан суға батпай салбырады да қалды.
— Ах, капитан! — деп айқайлап жіберді қарт негр.
— Не болды, Том?
— Арқан үзіліп кетті!
— Арқан үзілді? — деп айқайлады Дик.—Демек, лаг құрыды десейші!
Қарт негр жауап қайырудың орнына, қолында қалған арқанның үзігін көрсетті.
Том бұл жөнінде айыпты емес. Лаг берік байланған болатын, арқан қақ ортасынан үзіліп кетіпті. Арқан маниль торқасының сапалы сортынан есілген-ді. Оның бір жері әбден қажалып қырқылғанда ғана болмаса, үзілуге тиіс емес. Шынында да солай болып шықты. Мұның анығына Дик Сэнд арқанның үзігін қолына алып қарағанда ғана сенді. Бірақ арқан неліктен қажалған?
Жасөспірім бұл сұраққа жауап таппады.
Қалай болса да, лагтың қарасы өшті, Диктің ендігі жерде кеме жүрісінің тездігін өлшейтін мүмкіндігі жоқ. Оның бұдан былай пайдаланатын бірден-бір құралы — компас.
Бірақ бұл компастың теріс бағыт көрсететінін Дик Сэнд білген жоқ-ты…
Миссис Уэлдон бұл уақиғаның Дикті аса қатты күйзелткенін көрді де, қайтып ешнәрсе сұрамады. Жүрегін қайғы кернеп өз каютасына кетті.
Бірақ кеме жүрісінің кемімегенін компассыз-ақ байқауға болатын еді.
Ертеңіне, марттың оны күні, барометр төмендеп жиырма сегіз де оннан екі дюймге56 жетті. Барометрдің бұл төмендеуі сағатына жүз километр тездіктегі құйынды желдің таянғандығының нышаны еді.
Кемені қауіптен сақтандыру үшін, көтерулі желкендерді тезінен тағы да азайту керек болды.
Дик Сэнд марсель мен фокты да түсіруге, тек қана бом-кливермен, көлбеу гротпен жүзуге ұйғарды.
Ол Том бастаған негр матростарды палубаға шақырып алып, бұл қиын маневр бүкіл экипаж болып бірлесіп істесе ғана орындалатынын айтты. Мұның бір жаман жері, желкендерді түсіру үшін көп уақыт кететін болды, ал дауыл минут сайын бірден-бірге үдеп барады.
Дик Сэнд, Остин мен Актеон, Бат төртеуі рейге өрмеледі. Том штурвалда қалды. Геркулес керек болған кезде шкотты тарту үшін палубада тұр.
Бұлар ұзақ әуреленіп, ақырында марсель мен фокты түсірді. Мачталардың ерсілі-қарсылы шайқалуы, желдің құтырына соғуы ержүрек матростарды жазым ете жаздады. Олар әлде неше рет жығылып кетудің аз-ақ алдында қалды, сонда да болса тәуекелге бел байлап, ақырында көлбеу гроттың желкенін жиырды. Ең соңында ішкі кливерді де түсірді, кеме енді тек көлбеу гротпен, бом-кливермен ғана жүзді.
«Пилигрим» желкен аумағының аздығына қарамастан, толқын бетімен бұрынғысынша алға қарай тез зымырауда еді.
12 март күні ауа райы бұрынғысынан да бетер нашарлай түсті. Сол күні Дик Сэнд барометрге қарап, қорыққанынан денесі мұздап қоя берді: барометрдің сынап бағанасы төмендеп жиырма жеті де оннан тоғыз дюймге57 жеткен екен.
Бұл белгі өте күшті құйынның нышаны еді. «Пилигримге» ендігі қалған аз желкеннің де қажеттігі қалмады.
Жел көлбеу грот желкенінің парша-паршасын шығарып жыртатын болды. Дик Сэнд мұның солай боларын біліп, оны да түсіруге бұйырды.
Бірақ кешірек бұйырып қалды. Кенет соққан құйынды дауыл кемеге килігіп, көз ашып жұмғанша болмай желкенді жұлып әкетті. Брам-рейдің үстінде тұрған Остинді жел үйіріп апарып брам-стенгіге ұрды. Остин үсті-басы қан-қан болып палубаға азар түсті.
Диктің денесін қорқынышты абыржушылық биледі: оның есебінше, осы қазір ғана жер көрінуге тиіс, жас капитанның абыржитын себебі, бар екпінімен заулап келе жатқан кеме, жағалау маңындағы су асты құздарының біріне барып ұрынуы мүмкін.
Ол жүгіріп тұмсыққа барды да, алысқа көз жіберді. Бірақ алдыңғы жақтан жер қарасының ешқандай нышаны көрінбеді.
Дик Сэнд қайтадан штурвалға келді. Сосын бір минуттан соң, Негоро палубаға шықты. Ол өзін өзі зорлаған тәрізденіп, көкжиектің бір шетіне қарай қолын созды. Оны қалың тұманның арасынан бір биік жағалау көрген екен деуге боларлық еді…
Португалдың бетінде зымияндық күлкі тағы ойнады. Негоро жақ ашып, тіл қатпастан камбузына қайта кіріп кетті…
авторы: Жюль Верн (жалғасы бар)
