ТАСҚЫН ЖӘНЕ СУ ТАСҚЫНЫ

Су қоймасында су деңгейінің көтерілуі келесі себептер арқылы болады: Қар бетінің мерзімді еруінен; өзенде су деңгейінің ұзақ көтерілуімен және маңыздылығымен ерекшеленеді және су толуы деп аталады,Көп жаңбырлардан; су деңгейінің едәуір көтерілуімен сипатталады және тасқын деп аталады, Кептелу (өзен өзегінде мұздың жиналуы) және кептеліс (қыс басында ұсақ-кесілген және жұмсақ мұздың жиналуы); негізінен үлкен кедергімен жасалған су ағыны өзенде кездеседі, Ірі өзендер мен су қоймаларында, сондай-ақ өзен кепілдерде суды желмен айдау,

Көпірлердің, дамбалардың, гидроузлдердің, запрудтар мен басқа гидротехникалық салынымдар. Егер көп жылдар бойы жағалау тиісті жағдайға келтірілмесе және өзен өзегі тазаланбаса, олардың құйылуы болады. Бетон плиткасымен бектілген жағалауды қорғайтын салынымдар, уақыт өте бұзылады. Нәтижесінде судың қатты ағымы тез жуып, тұрақтылықты жояды және су тасқынын шақырады. Тасқын мен су тасқынының белсенділігін күшейтуге маңызды әсерін тигізді: жарлардың тігінен ашылуы, ауыр техниканы пайдалану кезінде егістіктерді қайта тығыздау, суалту нормасын бұзу нәтижесінде қайта суару.

Су өтетін жерлер мен тұрып қалатын орындарды ағымның орташа шығыны шамамен үш есе өсті. Ағымның табиғи реттеушісі болып табылатын шаруашылық қағып алудың негізімен байланысты ағымның әдәуір артуы. Айтылғаннан басқа су тасқынын қалыптастыруына әкеліп соқтыратын бірнеше себептерді атап өтуге болады: су тақынынан қорғау шараларын дұрыс қолданбау, өтетін дердегі дамбалдың үгілуі, жасанды платиналардың бұзылуы, су торабының аппаттылық жағдайы және т.б. Тұрғындардың өсуімен, адамдардың қызыметінде ағаштарды және басқа да түрлерінің жойылуымен, оның ішінде бұзылуы жиі бола бастады. Соңғы жылдары су тасқынынан шығындардың едәуір өскенін көрсетеді. Егер ХХ ғасырдың басында АҚШ су тасқынынан жалпы жылдық шығын 100 млн. Долларды құраса, ал екінші жартысында 1 млрд. доллардан асып кетті, соңғы он жылдықтың әр жылында — 10 млрд. Доллар болды. Өзен ұзындығы жақын жатқан жерлерден биік болып, дамбамен қоршаған жерлерде су тасқыны қауіп тудырады. Катастрофалық су тасқыны тек өзен жағалауында ғана емес, теңіз жағалауында да болып тұрады (желмен айдап әкелінген су тасқыны).

Су тасқынымен келтірілген залалдың көлемі су деңгейінің көтерілу деңгейі мен биіктігіне, су басу аумағына, оларды уақытында болдауға, гидротехмкалық салынымдардың барына және қорғау жағдайына, тұрғындармен қамтылу санатына және өзен аумақтарының ауыл шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты. Өзендерде су деңгейінің көтерілу ұзындығы, су басу аумағының көлемі және келтірілген залалдың көптігі бойынша өзен су тасқынының төрт категориясы бар: төменгі (кішкентай), биік, өте биік (үлкен), катастрофалық.

Төменгі (кішкентай) су тасқындары жазықтық өзендерде байқалады және шамамен 5-10 жылда бір реет болады. Онда төменгі жақта орналасқан 10% ауыл шаруашылығының құрылғыларын су басады. Бұл су тасқындары аз материалдық шығын келтіреді және тұрғындардың өмір ритімін бұзбайды.

Биік су тасқындары көп дерді су басумен ідесіп жүреді, өзен жазығының үлкен учаскелерін қамтиды және тұрғындардың шаруашылық және тұрмыстық жағдайын сирек бұзады. Тығыз орналасқан аудандарда биік су тасқыны сирек жекелеген адамдарды вакуциялауға әкеліп соғады, едәуір материалдық залал келтіреді және 20-25 жылда бір рет болады.

Өте биік (үлкен) су тасқыны тұтас өзен бассейндерін қамтиды, шарушылық қызметті тоқтатады және тұрғындардың тұрмыстық жағдайын бұзады, үлкен материалдық залал келтіреді. Өте биік су тасқыны кезінде су басу ауданынан тұрғындарды және материалдық құндылықтады және маңызды шараушылық объектілерін жаппай звакуациялауға қажеттілік туындайды. Биік су тасқыны 50-100 жылда бір рет қайталанады.

Катастрофалық су тасқыны бір немесе бірнеше өзен жүесінің шеңберінже үлкен аумақты басуынан болады. Онда су басу аумағында шаруашылық және өндірістік қызымен толық тоқтатылады. Бұндай су тасқындары үлкен материалдық залалдарға және адам өліміне әкеліп соқтыралы, 100-200 жылда бір реет немесе оданда сирек болады.

Апаттылық құбылыстар, олар үлкен аумақтарда тұрғын мекен-жайларды су тасқыны немесе катастрофалық су басу болып табылады, денсаулық сақтау қызыменінің тактикасына және медициналық күштер мен құралдары пайдалануға өзінің ерекшелігін тигізеді. Ең бастысы су басу аумағының барлық көлемі маңызды және тұрғындардың көп саны тұратын орынсыз, ішетін сусыз және азық-түліксіз қалу фактісі де, суық судың, желдің және басқа да метерологиялық факторларға әсеріне келтіреді.

Су тасқының зардабы оның қамтыған аумағымен негізделеді. Материалдық және қаржылық залалдың, зардап алған тұрғындардың санымен жалпыланады.

Су тасқыны кезінде су тез көтеріліп, өзенге жақын жатқан жерлерді басады. Су басу – аумақты сумен басу, аулалар мен көшелерді басу. Тағыда, канализациялық жүйе, түрлі арналар мен жарықтар арқылы ғимараттардың жер төлелеріне су кіру арқылы су тасқыны болады.

Су басу кезінде адамдар, ауыл шаруашылық және жабайы жануарлар қаза табады, ғимараттар, салынымдар, коммуникация бұзылады, басқа материалдық және мәдени құндылықтар жойылады, өнім деретін өсімдіктеді су басады. Су тасқының екінші салдары:су құйылу және жуу салдарынан түрлі салынымдардың тұрақтылығының бұзылуы, су қорғанысының орындарынан зиянды заттардың тарауы, олармен жалпы аумақтарды басу, санитарлық- эпидмиологиялық жағдайдың қиындауы балып табылады.

Су тасқыны тура және жанама залал келтіреді. Біріншісіне жатады: тұрғын және өндірістік ғимараттардың, темір және автомобильдік жолдардыңғ энергоберу байланыс жүйелерінің.мелиоративті жүйелердің, бұзылуы және сынуы, малдардың және ауыл шаруашылық мәдениеттің өлуі, өнімдердің, жанар-жағар майдың, тағамның, жойылуы және бұзылуы; тұрғындарды қауіпсіз жерге уақытша эвокуациялау және материальдық құндылықты апару; жердегі тұқым беретін өсімдіктердің өнім беретін түгін жоюы. Екіншісіне – зардап шеккен аудандарға азық-түліктерді, киімдерді, медикоменттерді құрылыс материалдары мен техникларды, малдардың өнімін сатып алуға және жеткізуге келтірліген шығындар; өндірістік және ауыл шаруашылық өнімдері өндірілуінің қысқаруы және экономика қарқынының ақырындауы; жергілікті тұрғындардың өмір жағдайының нашарлауы; су басқан аумақты рационалды пайдалануға мүмкіндіктің болмауы; ғимараттар мен өндірістік бөлмелердің жақсы жағдайын ұстауға амортизацияланған шығынның өсуі; жиі су басуға түсетін ғимараттар мен салынымдардың қатты бұзылуы.

Тік және жанама залал 70 және 30 пайыз аралығында болады.

Су тасқыны кезінде көптеген канализациялық жән су құбырларының, газ магистрал, электорондық, телефондық және телеграфтық жүйенің үзілуі болады. Ауыл шаруашылығы үшін су тасқынының уақыты (кезеңі) және ұзақтығы шешімшығарады. Ауыл шаруашлығы мәдениетін су басқан кезде жерден ауа шығады, онда газ айналымы дұрыс болмайды және суға тамырлардан көмір қышқылы келеді, нәтижесінде онымен өсімдік уланады. Осыдан ауыл шаруашылық мәдениетінің өнімі азаяды немесе мүлдем өледі.

Адамдардың денсаулығына келтірілген залалды, өндірістік ғимараттар менсалынымдардың, тұрғын үйлердің, жолдардың, көпірлердің және басқа объектілердің бұзылуын, ауыл шаруашылығының залалын, табиғи ортаның және басқа фактерлердің ластануын ескере отырып, шығын есебін есептесе, жалпы материалдық залалдың соммасы үш есе және одан да көп есе өседі.