БОҚТЫҚАРЫН ӨЗЕНІ – СОЗАҚ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ МҰРАСЫ

Ауданның табиғи ерекшелігі – шөлейт және жартылай шөлейт алқаптар мен қуаң климат жағдайында орналасуы. Мұндай ортада әрбір өзен мен бұлақтың маңызы ерекше. Солардың бірі әрі бірегейі – Боқтықарын өзені. Бұл өзен Созақ жерінің экожүйесіне айтарлықтай әсер ететін, әрі ауыл шаруашылығы, табиғи ресурстар және экологиялық тепе-теңдік тұрғысынан аса құнды су арнасы болып табылады.

«Боқтықарын» атауы — ауыл тұрғындарының арасында су мол, тіршілік қайнар көзі деген мағынаны білдіреді. Ежелден бері бұл өзен маңында көшпелі шағын қоғамдық ауылдар өмір сүріп, су мен табиғаттың сыйын пайдаланып келді.

1. Географиялық орны мен табиғи сипаттамасы

Боқтықарын өзені Оңтүстік Қазақстанның құрғақ далалық белдеуінде, нақтырақ айтқанда, Түркістан облысына қарасты Созақ ауданы аумағында орналасқан. Ол Бетпақдала жазығының оңтүстік-батыс шетінен бастау алып, ауданның бірнеше ауылдық округтері арқылы ағып өтеді. Өзеннің жалпы ұзындығы – 120–130 шақырым шамасында. Оның ерекшелігі – маусымдық сипатта болуы: жыл бойы тек көктем айларында ғана ағып, қалған уақытта құрғап қалуы мүмкін. Бұл өзеннің бастау көздері ретінде жиналған еріген қар сулары мен қыс-көктем мезгіліндегі жауын-шашын есептеледі.

Өзеннің рельефтік құрылымы біркелкі емес. Кей тұстары тастақты, кейбір бөліктері құмды, шөлейт болып келеді. Боқтықарын арнасы табиғи жағынан кең жайылмаға ие болмағанымен, көктемгі тасқын кезінде төменгі тұстарда көлшіктер мен уақытша тоғандар түзеді. Бұл көлшіктер кейбір маусымда ұзақ сақталып, флора мен фаунаның тіршілік көзіне айналады.

2. Су режимі және климаттық тәуелділік

Боқтықарын өзенінің су режимі толығымен климаттық жағдайларға тәуелді. Өзеннің негізгі суы – наурыз-сәуір айларындағы еріген қар суы мен мезгілдік жауын-шашын. Жауын-шашын аз жылдары өзен мүлде ағып өтпеуі де мүмкін. Ал ылғалды жылдары өзеннің кейбір бөліктерінде тоғандар мен уақытша көлдер ұзаққа дейін сақталады.

Өзеннің орташа су өткізу көлемі нақты есептелмегенімен, зерттеушілердің дерегі бойынша, көктем айларында секундына 2–3 м³ шамасында болуы мүмкін. Бірақ бұл көрсеткіш күндерге, тіпті сағаттарға байланысты күрт өзгеріп отырады. Сондықтан ауыл шаруашылығында бұл суды уақытында жинап алу – үлкен тәжірибе мен ұйымдастыруды талап етеді.

Климаттың жаһандық өзгеруіне байланысты жауын-шашын мөлшерінің қысқаруы, температураның жоғарылауы Боқтықарынның су режиміне кері әсерін тигізіп отыр. Соңғы 10 жылда өзеннің тасу уақыты 2 аптаға дейін қысқарып, су көлемі де айтарлықтай азайғаны байқалуда.

3. Өзеннің тарихи және шаруашылық мәні

Тарихи тұрғыда Боқтықарын өзені – ежелгі көшпелі халықтардың қыстау-жайлау бағытында жиі тоқтап, дем алатын нүктелерінің бірі болған. Жергілікті қариялар мен шежірешілер бұл өзеннің бойында бұрынғы заманда керуен жолдарының өткені жайлы жиі айтады. Өзен бойындағы ескі құдықтар, мал суаратын шағын тоғандар – соның дәлелі.

Бүгінде өзеннің шаруашылық мәні зор. Оның маңында орналасқан шаруа қожалықтары мен мал ұстаушы тұрғындар көктемгі мезгілде суды қоймаларға жинап, мал суғару мен шағын бақша егуде пайдаланады. Су көзі жетіспейтін ауылдар үшін бұл маусымдық өзен – үлкен демеу.

Мәселен, Қозмолдақ, Қарақұр ауылдық округтері өзен суын арнайы арықтар мен кішкене бөгеттер арқылы таратуды үйреніп алған. Осылайша, Боқтықарын өзенінің маусымдық суы жергілікті тұрғындардың тіршілігіне қызмет етіп келеді.

4. Экожүйедегі рөлі

Өзен маңы – бірегей табиғи жүйе. Мұнда өсетін жусан, баялыш, сексеуіл секілді өсімдіктер шөлге бейімделген. Сонымен қатар, өзен бойындағы уақытша көлшіктер көптеген жануарлар мен құстар үшін қысқа мерзімді болса да өмір сүруге мүмкіндік беретін тіршілік ортасы саналады.

Көктем мезгілінде өзен бойында үйрек, қаз, қызғыш сынды қоныс аударатын құстар аялдайды. Сонымен қатар, батпақты жерде кездесетін қосмекенділер (жабайы бақалар, түрлі жәндіктер) осында көбейіп, табиғи тепе-теңдікті сақтауға ықпал етеді.

Өзен бойы — сондай-ақ жануарлардың көктемгі өрісіне айналады. Табиғи тоғандар малдың да шөлін басып, жайылымның тиімділігін арттырады. Осы экожүйенің сақталуы — болашақ үшін маңызды экологиялық фактор.

5. Қоршаған орта мен қауіптер

Өзеннің табиғи қалпына төнген қауіп аз емес. Соңғы жылдары:

• Арнаның бойына құрылыс қалдықтары мен тұрмыстық қоқыс тастау жиілеген;

• Малдың артық жайылуы өзен жиегіндегі өсімдіктердің жойылуына әкеліп отыр;

• Трактормен немесе ауыр техникамен өзен арнасын кесіп өту топырақ құрылымына залал келтіруде;

• Климаттың жылынуы — жауын-шашынның азаюына және су айналымының бұзылуына себеп болуда.

Егер мұндай жағдайлар тоқтатылмаса, бірнеше жыл ішінде өзеннің табиғи рөлі жойылып, ол құрғақ арнаға айналуы мүмкін.

6. Қазіргі даму және қорғау шаралары

Аудандық әкімдік пен табиғат қорғау мекемелері бірқатар нақты шараларды іске асыруда:

• Көктем сайын “Таза өзен” акциясы ұйымдастырылып, жастар мен оқушылар тартылуда;

• Тұрғындар арасында экологиялық мәдениетті арттыру мақсатында дәрістер мен бейнероликтер көрсетілуде;

• Ауыл шаруашылығы саласында суды үнемдейтін технологиялар, атап айтқанда тамшылатып суару әдісі енгізілуде;

• Өзеннің жиегінде заңсыз құрылыс жүргізуге тыйым салу жұмыстары күшейтілуде.

7. Жергілікті жастардың қатысуы

Созақ жастары туған өлкені қорғауда белсенділік танытып жүр. Аудандық жастар ресурстық орталығы, еріктілер тобы мен экоклуб мүшелері:

• Боқтықарын бойында қоқыс жинау жұмыстарын жүргізеді;

• Су ресурстарын сақтау бойынша ақпараттық жұмыстар өткізеді;

• “Таза аудан – ортақ міндет” атты челлендждерді ұйымдастырып, әлеуметтік желілерде таратады;

• Су, экология тақырыбында фото және бейнебайқауларға қатысып, насихат жұмыстарын күшейтеді.

Бұл бастамалар жастардың экосана деңгейін арттырып қана қоймай, аудандық деңгейдегі экологиялық мәдениетті нығайтады.

8. Туристік әлеует

Боқтықарын өзенінің табиғаты, әсіресе көктемгі көріністері – экотуризмге сұранып тұр. Осы бағытта:

• Фотоэкспедициялар, табиғатты зерттеу турлары ұйымдастырылуда;

• Мектеп оқушылары үшін “Табиғатты таны” атты экскурсиялар өткізіледі;

• Орнитологиямен айналысатын мамандар үшін маусымдық құс байқау шаралары жоспарлануда.

Болашақта өзен маңына экотуризм бағытында демалыс нүктелері мен арнайы ақпараттық стендтер орнату қарастырылуда.

9. Болашақ даму жоспарлары

Созақ ауданының 2025–2030 жылдарға арналған даму стратегиясында Боқтықарын өзеніне мынадай мақсаттар белгіленген:

• Өзен бойында табиғи қорықтық аймақтар ұйымдастыру;

• Сандық су деңгейі датчиктерін орнатып, ағынды автоматты түрде бақылау;

• Су арнасын заңсыз пайдалану мен бүлдіруге қатысты әкімшілік жауапкершілікті күшейту;

• Ауыл шаруашылығына бағытталған су ресурстарын тиімді басқару.

Бұл жобалар арқылы Боқтықарын өзенінің келешегі сенімді түрде қорғалып, болашақ ұрпаққа аман сақталуы көзделуде.

Боқтықарын өзені — Созақ ауданы табиғатының өзіндік айнасы, тіршіліктің маусымдық тынысы, шөлді аймақтың жан сақтар жібі іспеттес ерекше су арнасы. Оның табиғи мәні мен әлеуметтік-шаруашылық маңызын тек гидрологиялық көрсеткіштермен ғана шектеуге болмайды. Бұл өзен — ғасырлар бойы адам мен табиғат арасындағы үндестіктің нақты көрінісі.

Өзеннің әр көктемде жаңарып келуі — табиғаттың тылсым бір құбылысы ғана емес, жергілікті халықтың үмітімен, тіршілік ырғағымен байланысты. Қыстан шыққан мал иесі Боқтықарын бойына қарап көктемнің ертеңіне жоспар құрады. Ауыл баласы өзеннің бойында алғашқы суды қызықтап жүгірсе, табиғат жанашырлары көлшіктерде пайда болған тіршілік белгілеріне үңіледі. Бұл — адам мен табиғат арасындағы көзге көрінбейтін, бірақ аса терең әрі нәзік байланыс.

Бүгінгі таңда Боқтықарын өзенінің маңызын тек ауыл шаруашылығы шеңберінде қарастыру жеткіліксіз. Ол – экожүйенің тірек нүктесі, биологиялық әртүрлілік пен ландшафтық тепе-теңдіктің негізі. Бұл өзен суы сирек ағып жатса да, оның әрбір тамшысы тіршілікке дем береді. Сондықтан да біз оның болашағына немқұрайлы қарауға құқымыз жоқ.

Боқтықарын — бізге аманат. Ата-бабаларымыз бұл арнаға мал суарып, көшіп-қонып жүріп тіршілік еткен болса, біз оны келер ұрпаққа табиғи қалпында жеткізуге жауаптымыз. Су көзі азайып жатқан қазіргі заманда, әрбір бұлақ, әрбір өзен — ұлттық қауіпсіздіктің, азық-түлік тұрақтылығының, экологиялық тұрақтылықтың маңызды факторына айналды.

Осы орайда табиғатты қорғау тек табиғат жанашырларының ғана емес, барша азаматтардың, әрбір жас пен үлкеннің ортақ ісі болуы тиіс. Боқтықарын өзенін сақтау – туған өлкені сақтау, тіршілікті сақтау, болашаққа жауапкершілікпен қарау деген сөз. Бұл тек экологиялық мәселе емес, бұл – мәдениет, сана және ұрпақ алдындағы борыш.

Алда Боқтықарын өзенін жаңғырту, қорғау, оның бойындағы биоалуандықты сақтау бағытында әлі де атқарылар іс көп. Бірақ ең бастысы – тұрғындардың, билік пен белсенділердің ниеті бір болса, табиғатты сақтауға деген ұмтылысы шынайы болса, бұл өзеннің тағдырына да, ауданның экожүйесіне де сеніммен қарауға болады.

Боқтықарын – өткенімен де, бүгінімен де, болашағымен де қадірлі. Ол — Созақтың табиғи жүрегі. Сондықтан оны қорғау — елді қорғау, жерді қорғау, өз болашағымызды қорғау. Су – өмір десек, Боқтықарын – сол өмірдің тамыры.