ЕЛІМІЗДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӨЛІК ДӘЛІЗДЕРІ

БКК-н құрудың негізгі міндеттері:

• көліктік қызметті құқықтық реттеудің заңнамаға сәйкес нормативтік құқықтық актілерге сәйкес келуі;
• ЕАЭО құрамына мүше мемлекеттерде техникалық стандарттар мен технологияларды үйлестіру;
• ЕАЭО құрамындағы түрлі елдерден көлік қызметтерін жеткізушілердің құқықтарына барлық шектеулерді жою;
• ЕАЭО құрамына мүше мемлекеттердің транзиттік және көліктік ресурстарын бос жүктерді тасымалдауды, сондай-ақ жолаушыларды тасымалдауды, олардың қызметінің нәтижелеріне қол жеткізумен көрсету;

ТМД-ға қатысушы мемлекеттер жинақтаған көліктік жүйелерді (теміржол көлігі саласында, азаматтық авиация және әуе кеңістігін пайдалану саласында) біріктіру тәжірибесін барынша пайдалану;

• тарифтік саясатты қалыптастырудың негізін стандарттау;
• жолаушылар мен көлік құралдары иелерінің және пассажирлердің, үшінші тұлғалар алдындағы міндеттемелерін жалпы міндетті сақтандыру туралы ережені біріздендіру;
• көлік қауіпсіздігі, көлікті сақтау және көліктің қоршаған ортаға теріс әсерін азайту саласындағы бірыңғай саясатты іске асыру.

Біртұтас көлік кеңістігін құру үшін мемлекеттер арасында байланыс орнату кезінде көлік жүйесінің элементтерін жетілдіру қажет.

Әр түрлі елдердің технологияларының өнімділігі мен үйлесімділігі көлік құралдарының параметрлерін жақсартуға байланысты, бұл өз кезегінде тасымалдау қауіпсіздігін арттырады. Осы мақсатқа жету үшін көлік қызметін жүзеге асыру кезінде әртүрлі елдер арасында туындайтын инфрақұрылымдық және техникалық кедергілерді жою жөнінде күш салу қажет.

Сарапшылар Еуропа мен Азия-Тынық мұхиты өңірі арасындағы тауар айналымының көлемін бір триллион АҚШ долларынан астам АҚШ долларына бағалайды, алайда бұл өңірлер арасындағы жүк тасымалының тек 1 %-ы ЕАЭО халықаралық көлік дәлізі арқылы өтеді.

Көлік әлеуетін пайдалану және ЕАЭО көлік дәліздерін дамыту уақыт өте келе маңызды бола бастады, бірақ оларды жүзеге асыру кезінде проблемалар жиі туындайды. Сонымен қатар, транзиттік бизнес – бұл осы саладағы қызметті жоспарлау кезінде ескеру қажет әртүрлі көлік түрлеріне қатысты бірегей мәселелердің өзіндік жиынтығы..

Біз Еуразиялық экономикалық одақ елдеріндегі басты мәселелерді анықтаймыз, бұл автомобиль және теміржол көлігінің интеграциясын толыққанды дамыту үшін қиындық тудырады.

Келесі түрдегі мәселелер белгілі:

• көліктік инфрақұрылым саласындағы заңнаманы үйлестірудің және біріздендірудің төмен деңгейі;
• көлік үрдістерінің техникалық үйлеспеушілігі;
• көліктегі бәсекелестіктің бірыңғай ережелерінің жоқтығы және оның транзиттік әлеуетін тиімсіз пайдалану;
• жолаушыларды, багажды, жүктерді және көлік құралдарын тасымалдауда қиындықтардың болуы.

Соңғы тармаққа қатысты мұндай мәселелердің екі түрі бар: транзиттік ресурстың    дамуына кедергі        келтіретін     физикалық және физикалық емес кедергілер.

Физикалық кедергілер келесі қиындықтарды қамтиды:

• автомобиль жолдары, теміржолдар, олардағы жасанды құрылыстардың қанағаттанарлықсыз жағдайы;
• автомобиль жолдары, теміржолдар, олардағы жасанды құрылыстардың қанағаттанарлықсыз жағдайы;
• жоғары өткізу қабілетіне ие емес, жылжымалы құрамның заманауи емес және ескірген паркі (локомотивтер, вагондар). Демек, қозғалыс жылдамдығын және көлемін арттыруда қиындықтар бар;
• халықаралық сапа стандарттарынан жол сапасының ауытқуы (әрқатарлылық — ТМД елдері ені 1520 мм қатарларды қолданады, Еуропа мен Азияда (Қытай, Иран, Оңтүстік-Шығыс Азия) темір жолдардың ені 1435 мм болады;
• өтулер мен логистикалық орталықтардың өткізу қабілеттілігінің төмендігі;
• дамымаған логистика және байланыс желілері, жол бойындағы қызмет көрсету пункттері.

Физикалық емес сипаттағы кедергілер:

• дәлелсіз себептермен шекарадан өтуде кешігулер;
• жергілікті билік пен басқару органдарының әртүрлі баж салықтары мен қосымша салықтары;
• көлікті едәуір кідіртетін шекаралық өткелдерде баяу кедендік рәсімдеу;
• жүктің салмағын анықтау үшін тұрақты жүйелі тексеру және т.б.;
• жолда тексеру түрінде қарастырылмаған транзиттік тексерулер; мөрленген транзиттік контейнерлерді мәжбүрлеп ашу;
• ТМД елдерінде тасымалдау үшін әлсіз келісілген тарифтер (ТМД елдерінде тасымалдаудың халықаралық деңгейде қолданыстағы келісімдеріне қарамастан, бағаның елеулі айырмашылығы);
• көші-қон саясатын толық емес үйлестіру (ЕАЭО-тің әртүрлі мүше мемлекеттерінің заңнамасына сәйкес, жүк жүргізушілеріне әр түрлі елдерде уақыт ұзақтығы рұқсат етіледі).

Аймақта транзиттік трафиктің дамуын бәсеңдететін және көліктегі елеулі кешіктірулерге ықпал ететін физикалық емес кедергілердің болуы (көлік дәліздерінің тұрғысында «кедергілер» деп аталады) маңызды мәселе болып табылады.

Шекарада жүктің тұру нәтижесі – бұл уақытты, клиенттердің сенімін, ақшаны және т.б. жоғалту. Бұның нәтижесі бәсекелес транзиттік бағыттардың негізгі артықшылығын: жер және теңіз транзитін жоғалту болып табылады.

ЕАЭО елдерінің автокөлік кешеніндегі ең маңызды айырмашылықтардың арасында келесілерді көрсетуге болады:

• автокөлік кешендерінің ұқсас емес әлеуеті: Беларусь – автокөлік қызметтерінің таза экспортері, Ресей Федерациясы – таза импорттаушы. Қазақстанның, Қырғызстанның және Тәжікстанның қазіргі заманғы автопаркі оларға сыртқы көліктік қызметтерге сұранысты толық көлемде қанағаттандыруға мүмкіндік бермейді;
• заманауи еуропалық стандарттарға сәйкес келетін жылжымалы құрамның қарқындылығы мен модернизациясының дәрежесі;
• автокөлік саласын реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық базаны дамытудың әртүрлі деңгейі;
• автомобиль көлігі мен экспедиторлық қызметтерді жеткізушілердің салық салудың және валюталық реттеудің әртүрлі деңгейлері;
• жолмен тасымалданатын тауарларды тіркеу үшін кедендік үрдістерді жүргізудің айырмашылықтары бар (тауарларды тексеру және қарастыру үрдістері);
• тауарлардың ұлттық аумағы арқылы транзиттік тасымалдауды реттеудегі айырмашылықтары (халықаралық автомобиль тасымалы бойынша екі жақты келісімдерде көзделгендерді қоса алғанда);
• жол салығы мен салымдарының үйлеспейтін жүйесі; автокөлік және экспедиторлық қызметтерге (оның ішінде лицензиялау критерийлерін, мамандықты қабылдау және мемлекеттік реттеудің басқа әдістерін қоса алғанда) нарыққа қол жеткізуді реттеудегі айырмашылықтар;
• автокөлік және экспедиторлық қызметтерге нарықтық қатынастарды реттеудегі айырмашылықтар (оның ішінде лицензиялау критерийлері, кәсіпке және мемлекеттік реттеудің өзге де әдістеріне рұқсат).

Зерттеу барысында теміржол көлігінің халықаралық көлік дәліздерінің бойында дамуын кейінге қалдыратын жеке мәселелер анықталды. Мамандардың пікірінше, ЕАЭО-ға мүше мемлекеттерде контейнерлік тасымалдауды дамытуда қиындықтар бар. Елеулі өзгерістердің себебі, Одақтың осы немесе басқа елі арқылы жүктерді тасымалдау құнын айтарлықтай құбылмалылығы – теміржолдарды капиталдандырудың және ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің әртүрлі әдіснамаларына негізделген жүктерге арналған тарифтерді құру тәсілдерінің тең емес деңгейі болып табылады. ТМД-да Бірыңғай тарифтік саясат қабылданғаннан кейін де сауда үстеме қызметтерінің сәйкестігіне қатысты мәселелер әлі де туындайды. Сонымен қатар, контейнерлік тасымалдау нарығына қатысушылар талаптарды сақтау бойынша міндеттемелерді орындауға аса ынталы емес.

Саралау нәтижесі көрсеткендей, көліктегі, логистикадағы және транзиттегі негізгі үрдіс жүк ағынының 2020-2022 жылдары төмен болғандығын көрсетеді. Оған себеп пандемия мен карантин нәтижесінде шекаралар жабылып, тоқтатылуына байланысты, сауда орталықтарының жұмысы, валюталардың тұрақсыздығы пайда болды, сатып алу қабілеті төмендеді. Тек Қазақстанда емес, әлемнің барлық елдерінде көптеген өндірістер жабылды. Бұл тасымалдаудың барлық түрлеріне әсер етті. Мультимодальды тасымалдау схемалары зардап шекті.

Сондықтан мемлекетіміз көлік-транзит жүйесінің біртұтас және тиімді жұмыс істейтін жүйесін қамтамасыз етудің мағыздылығын және ұлттық басымдылықты ескере отырып, транзиттік әлеуетті дамыту қажеттілігін алға тартты. Ол үшін трансконтинентальды дәліздердің рентабельділігін арттыру қажет.

Теміржол хабарламалары жеткізілімдерінің бағасы мен мерзімі бойынша келісудің қиындықтарында тағы бір айтарлықтай маңызды мәселе бар. Сарапшы мамандар шетелдік бәсекелестермен салыстырғанда аса қатаң шектеусіз транзиттік трафикті тіркеуге жағдай жасау қажеттігін ұсынады.

Келесі мәселе контейнерлік көлік инфрақұрылымының толық емес дамуы болып табылады. Үлкен жүктерге арналған контейнерлерді өңдеу, машиналарды қайта жүктеу үшін арнайы жабдықтардың жетіспеушілігі, қалалық шектерде орналасқан терминалдарға көлік құралдарына қол жеткізу проблемалары, контейнерлік тораптар желілерінің азаю терминалдарының саны шектеулі. Контейнерлерді жүкпен бір түрден екінші түрге тасымалдау кезінде уақыт жоғалуы мүмкін. Теміржол көлігі үшін автомобиль сияқты шекара өткелдерінде жеткілікті ұзын кедендік үрдіс орны болады [41, 129 б.].

Бұдан басқа, көліктік тізбектің бөліктер бойынша инвестициялардың әртүрлі көлеміне, клиенттердің қызмет көрсету деңгейіне әсер ететін магистральдардың әртүрлі сегменттерінің дайындығының бірдей емес дәрежесіне, әлеуетті клиенттерге ұсынылатын логистикалық өнім болмауына назар аудару керек. Жоғарыда айтылғандар маршруттардың тартымдылығына теріс әсер етеді.

Көптеген ғалым-экономистердің айтуынша, аймақтағы транзиттік көліктің тиімді дамуы үшін маңызды фактор физикалық емес кедергілердің болуы болып табылады. Теңіз тасымалдауына дейінгі теміржол транзитінің негізгі артықшылығын жоғалтуға ықпал ететін негізгі фактор көлік түрінің бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуі болып табылады.Сол кезде, теңіз тасымалдауы Одақ елдерінде аз дамиды.

Мұндай мәселелер оның зор әлеуеті мен географиялық жағдайына қарамастан, Қазақстанның көлік инфрақұрылымын дамытумен тікелей байланысты. Қазақстан үшін ұлттық заңнамаға сәйкес нашар реттелетін транзиттік және көлік жүйесі, сондай-ақ халықаралық стандарттарға сәйкес келмейтін сәйкессіздіктер тұрақты проблема болып табылады. Бұдан басқа, теміржолдардың қозғалыс жылдамдығын шектеуге себеп болатын темір жолдардың біржолғы бөліктердің көп болуы Қазақстан Республикасының көліктік инфрақұрылымының айтарлықтай жетіспеушілігі болып саналады.

Осылайша, ЕАЭО-ға мүше елдерде көліктік инфрақұрылымды жетілдіру, оны әрі қарай еңсеру мақсатында физикалық және физикалық емес кедергілер болады.

Мәселелерді шешу жолдары. Физикалық және физикалық емес кедергілерді шешудің екі негізгі жолы бар. Бұл Одақ мемлекеттерінің көліктік кешенінің алдында тұрған ең маңызды мәселелер талқыланатын көлік жүйелерін дамыту саласындағы мемлекеттік саясат (стратегиялық салалық құжаттар түрінде) болып табылады. Көлік инфрақұрылымын дамытуға және реформалауға мемлекеттік инвестициялар осы мәселелердің көпшілігін шешу үшін пайдаланылады, ал интеграциялық бірлестіктер ұйымның барлық мүшелеріне әсер ететін кедергілерді жоюдың тағы бір әдісін ұсынады. Бұл шара екі бағытта жұмыс істейтін қатынастар және басқа механизмдер сияқты өзара тиімді салаларға баса назар аудара отырып, олардың тиісті мәселелерін шешуге және жоюға арналған бірлескен серіктестіктер мен механизмдер арқылы жүзеге асырылады.

Толық физикалық әрекеттер үшін көлік жүйесін тиімді пайдалану келесі тапсырмаларды шешуді талап етеді:

• әртүрлі тасымалдау туралы келісімдерді жүзеге асыру транзиттік маршруттар арасындағы үйлестіруді жақсартады. Бұл кідіріс уақытын қысқартуға және жылжымалы құрамның өнімділігін жақсартуға мүмкіндік береді, ал заманауи технологияларды тауар ағындарын тиімді ұйымдастыру және бағыттау үшін кеңінен қолдануға болады;
• көлік дәлізінің қай жерде және қай бөлігінде бар екендігі туралы ашықтықты сақтау үшін көлік дәліздерінің қай жерде орналасқандығы туралы ақпараттың ашықтығын арттыру үшін көлік логистикасы мен логистикалық орталықты жетілдіру қажет;
• жүкті бағалау жүйесін енгізу;
• Одақ елдерінде ХКК бөлімдерінде көлік және транзит үрдістерін реттеудің бірыңғай автоматтандырылған жүйесін құру. Қажетті құқықтық дәрежемен бірыңғай ведомствоаралық жүйені және халықаралық стандарттарға сәйкестікті құру үшін барлық электрондық құжат айналымының көлік үрдістерін басқарумен айналысатын ұлттық ведомстволар жүйелерімен бірыңғай автоматтандырылған көлік жүйесін біріктіру қажет;
• қолдау құжаттамасының және глоссарийдің бірыңғай пакетін құру;
• ХКК-ні пайдаланып, олардың жұмысын жүзеге асыру үшін көлік операторларының ақпараттық және коммерциялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• Ресей, Қазақстан және Белоруссияда коммерциялық жылжымалы құрамды жанармай сапасын бақылау жүйесін құру және сапасыз отынды сатуға санкцияларды күшейту үшін қажетті сипаттамалардың жоғары сапалы отынмен (Еуро-3, Еуро-4) жанармай құюға арналған жаңа инфрақұрылым құру. Халықаралық автокөлік тасымалдарындағы маңызды мәселе көлік құралдарының салмағы мен массасы болып табылады.

Бұл қиындықтарды жеңу және кедергілерді еңсеру елдердің көлік- коммуникациялық инфрақұрылымының тиімділігін арттыруға және елдің экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мен дамыту үшін маңызды көлік дәліздерінің тартымдылығын арттыруға мүмкіндік береді.

Қазақстанның транзиттік саясатын құрудың негізі «Қазақстан-2050» стратегиясы болып табылады. Стратегияда Республика арқылы транзиттік тасымалдар көлемін 2020 жылға қарай – 2 есеге, ал 2050 жылға қарай 10 есе ұлғайту көзделген. Қашықтықтан жеткізуге арналған инфрақұрылымдық кешендер қазіргі уақытта бүкіл республика бойынша әзірленуде, олар өмірлік маңызды және экономикалық маңызы бар объектілері бар халықтың тығыздығы төмен өңірлер мен халық топтарына арнайы бағдарланады. Көлік инфрақұрылымына автомобиль, теміржол және өзен магистральдары, сондай-ақ вокзалдар, автостанциялар, әуежайлар, жүргізушілер мен жолаушыларға жөндеу және техникалық қызмет көрсетуді ұсынатын кәсіпорындар сияқты қосалқы компоненттер кіреді. Сондай-ақ, бұл инфрақұрылымның бір бөлігі көлік қызметтерін жеткізушілер, жұмысшылар, жолаушылар арасындағы техникалық қызмет көрсету келісімшарттары, сондай-ақ жөндеу жұмыстары болып табылады.

Бұл жүйедегі көліктің әрбір түрі техникалық, экономикалық, көлік мүмкіндіктеріне, географиялық және тарихи ойларға және байланыс құралдарының жиынтығына, сондай-ақ экономиканың барлық секторларының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін әртүрлі техникалық құрылымдарға байланысты.