Түркістан өңірінде соңғы жылдары қаржы пирамидаларына алданған азаматтар саны артып келеді. Жалған уәделер мен жылдам байлық туралы жарнамаға сенген жұрт бір күнде барлық жинаған қаражатынан айырылып, өмірінің тас-талқанын шығарған оқиғалар жиілеп барады. Бұл — тек қаржылық шығын ғана емес, адамның психологиясына, отбасына, болашағына әсер ететін ауыр әлеуметтік дертке айналды.
Шындыққа айналған өкініш
Сарыағаш ауданында тұратын 45 жастағы Қанат есімді азамат «инвестиция салсаң, ай сайын 30 пайыз өсім аласың» деген желеумен 5 миллион теңгесін бір пирамида ұйымына салып жіберген. Араға екі ай салып компания кенеттен жабылып, бар үміті күйреді. Бұл тек бір ғана оқиға емес. Түркістан қаласының өзінде 2024 жылы прокурорлық тексерулер кезінде оннан аса күмәнді қаржы ұйымының әрекеті тоқтатылған. Алайда бұл – тек тіркелгендері ғана.
Отбасылық дағдарысқа жол ашады
Қаржы пирамидасы тек жеке тұлғаны ғана емес, оның айналасын да күйретеді. Түлкібас ауданының тұрғыны Айгүл есімді келіншек күйеуінің жинаған ақшаны рұқсатсыз осындай ұйымға салып жіберіп, нәтижесінде отбасылық ұрыс пен ажырасуға дейін барғанын айтады. «Үйімізді сатып алуға жинаған 8 жылдық еңбегіміз желге ұшты. Қаржыдан бұрын сенім жоғалды» дейді ол. Осындай жағдайлар отбасыларда жанжал, ажырасу, психологиялық күйзелістерге алып келеді.
Әлеуметтік әлсіздер — басты нысана
Пирамидалар әсіресе қаржылық сауаты төмен, әлеуметтік желіде жиі отыратын жастар мен орта жастағы әйелдерді жиі алдайды. Түркістан облысының ауыл-аймақтарында интернет арқылы жұмыс істейтін «онлайн инвестициялық платформалар» туралы ақпарат кеңінен тарайды. Әсіресе көпбалалы аналар, кредиті бар азаматтар, жұмыссыз жастар бұл «жеңіл табыс» тұзағына жиі түседі. Уәде етілген дивиденд, рефералдық жүйе арқылы «досыңды шақырсаң – сен де пайда табасың» деген жалған жүйе көпті арбап келеді.
Сот істері мен қылмыстық қудалау
2023 жылы Түркістан облыстық прокуратурасының мәліметінше, қаржы пирамидасына қатысты 18 іс тергеліп, 60-қа жуық адам жәбірленуші ретінде танылған. Бірақ бұл — толық сан емес. Көп жағдайда адамдар «ұят болады», «достарымнан ұялдым», «өзім кінәлімін» деп арызданбайды. Ал алаяқтар осы үнсіздікті пайдаланып, өз жүйесін кеңейте түседі. Тергеу органдарының айтуынша, қазіргі алаяқтар жоғары технологиямен, шетелдік шоттар арқылы әрекет етеді. Бұл тергеуді қиындатып отыр.
Қоғамдық қолдау мен ақпараттың рөлі
Мамандардың пікірінше, қаржы пирамидаларымен күрес тек құқықтық тетіктермен ғана шектелмеуі тиіс. Ең алдымен – ақпараттық түсіндіру қажет. Түркістан облысындағы мектептер мен колледждерде қаржылық сауаттылыққа арналған сабақтар енгізілуі қажет. Сонымен қатар, әлеуметтік желілерде алаяқтардың әрекетін әшкерелеу, нақты мысалдармен түсіндіру — алдын алудың тиімді жолы.
Түсініктің жоқтығы – ең үлкен қауіп
Қаржы пирамидасының құрбандарының көпшілігі өздерінің алаяқтық схемаға тап болғанын кейін түсінеді. Бұл – қаржылық сауаттылықтың төмендігінен ғана емес, жалпы қоғамда қаржы туралы дұрыс түсініктің қалыптаспағанынан туындайды. Түркістан облысында жүргізілген сауалнамалар көрсеткендей, тұрғындардың басым бөлігі «инвестиция», «табыс кепілдігі», «рефералдық жүйе» секілді ұғымдардың нақты мағынасын білмейді. Осындай білім олқылықтарын пайдаланып, алаяқтар кәсіби түрде алдау схемаларын жүзеге асырып отыр. Егер тұрғындар қаржы жүйесінің қалай жұмыс істейтінін, қандай жобалар шынайы, қандайы қауіпті екенін түсінсе, мұндай трагедиялар аз болар еді.
Пирамиданың жаңа бет-бейнесі
Бүгінгі таңда қаржы пирамидалары бұрынғыдай классикалық түрде емес, заманауи форматта, цифрлық бетперде киіп оралуда. Түркістандағы кейбір «инновациялық стартаптар», «жобалық инвестициялар», тіпті криптовалюта жобаларының кейбірі – нағыз қаржы пирамидасының жаңа нұсқасы. Олар өздерін заңды стартап ретінде көрсетіп, маркетингтік әрлеуі арқылы сенімге кіреді. Алайда негізі сол – жаңа қатысушылардың ақшасы арқылы алдыңғы салымшыларға төлем жасау. Бұл құбылмалы, әрі тез таралатын схема — қазір қоғамды аса сақ болуға мәжбүрлеуі керек. Себебі жаңаша жасырынған қауіп – анық көрінбейтін тұзаққа айналып отыр.
