ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІНЕ ӘЙЕЛДЕРДІҢ ЕСІМІН ҚОСУ ҰСЫНЫСЫ ҚОҒАМДА ҚЫЗУ ТАЛҚЫ ТУДЫРДЫ

Әдетте бұл тізімде тек ер адамдардың аты-жөні жазылып, олардың ұрпағы жалғасып отырған. Алайда соңғы уақытта қоғамда «шежіреге әйелдердің де есімін енгізу қажет пе?» деген өзекті сұрақ көтерілді. Мұндай бастаманы Уикипедияның қазақстандық авторы Қайыр Рыспаев жариялап, “жеті атамен бірге жеті апаны да білу керек” деген пікір айтты. Бұл пікір көпшіліктің назарын аударып, дәстүр мен заманауи көзқарастың ара жігін айқындаған жаңа талқылауға ұласты.

ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІНІҢ МӘНІ МЕН ҚҰНДЫЛЫҒЫ ТАРИХ ПЕН ТЕКТІ САҚТАУДАҒЫ РӨЛІ

Шежіре – қазақ қоғамындағы ең көне әрі терең мәдени институттардың бірі. Ол арқылы әр адам өз тегін жеті атадан әрі қарай білуге міндетті саналған. Бұл дәстүрдің түпкі мәні – некелік қатынастарда туыстық шекараны сақтау, яғни қанның араласуын болдырмау. Әр ру мен әулет шежіресі ұрпақтың тектілігін, шыққан тегін, ел ішіндегі байланысын айқындап отырған. Осындай құрылым ғасырлар бойы ұлттық тәртіпті сақтаудың құралына айналды. Дегенмен уақыт өте келе қоғамның дамуымен бірге гендерлік теңдік мәселесі де көтеріле бастағандықтан, шежіренің қазіргі үлгісін қайта қарау туралы пікірлер айтылуда.

ҚАЙЫР РЫСПАЕВТЫҢ ҰСЫНЫСЫ ӘЙЕЛДЕРДІҢ РӨЛІН МОЙЫНДАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ИДЕЯ

Қайыр Рыспаевтың пікірінше, шежіре тек ер адамдарға арналмауы тиіс, себебі ұлттың ұрпағын жалғастыратын аналар да сол шежіренің ажырамас бөлігі. Ол әйелдің тектілікке, ұлт руханиятына және ұрпақ тәрбиесіне қосқан үлесін мойындау қажеттігін айтады. “Қазақ тарихында батырлардың, билердің, ақындардың аналары мен қыздары елге өнеге болған. Бірақ олардың аты шежіреде кездеспейді. Бұл – мәдени теңсіздік. Егер біз шежіреге жеті апаны да енгізсек, ұлттық жадымыз толық әрі әділетті болар еді” дейді зерттеуші. Оның айтуынша, мұндай қадам әйелдердің құқығын қорғауға және гендерлік теңдікті орнатуға ықпал ете алады.

ДӘСТҮРДІ ҰСТАНУШЫЛАРДЫҢ КӨЗҚАРАСЫ ҚАН ТАЗАЛЫҒЫ МӘСЕЛЕСІ БАСТЫ УӘЖ РЕТІНДЕ

Шежіреші әрі этнограф Нұрбатыр Болатбеков бұл ұсынысты қолдамайды. Оның айтуынша, қазақ шежіресінің жүйесі ерлер арқылы жалғасып отырады, ал қыз бала ұзатылған соң басқа әулеттің мүшесіне айналады. Егер әйел есімін өз тегінде қалдырып, оны ұрпақ тізіміне енгізсе, екі әулет араласып, ата-тек шатасуы мүмкін. “Қыз бала өз әкесінің әулетінен кетіп, басқа рудың келіні болады. Егер оны шежіреге қосатын болсақ, қанның араласуы мен генетикалық тепе-теңдік бұзылады” дейді ол. Болатбековтың пікірінше, бұл тек дәстүр емес, биологиялық және әлеуметтік қауіптің алдын алу тетігі.

ҚОҒАМДЫҚ ПІКІР ҚОС ТҰСТЫ КӨЗҚАРАСҚА БӨЛІНДІ

Әлеуметтік желілер мен түрлі пікірталас алаңдарында бұл ұсынысқа қатысты көзқарас екіге жарылды. Бір бөлігі әйелдердің есімін енгізу арқылы ұлттық тарихтағы теңсіздік жойылады десе, екінші тарап дәстүр бұзылады деп алаңдайды. Кей азаматтар “егер әулетте жалғыз қыз болса, оның аты шежіреде қалуы керек” деген ой айтады. Ал қарсы пікірдегі жұрт “қыз басқа әулетке тиесілі болған соң, оны ата-тек тізіміне қосудың мәні жоқ” деп есептейді. Бұл пікірталас қоғамдағы дәстүр мен заманауи ойдың қайшылығын көрсетіп отыр.

ҒАЛЫМДАР МЕН СОЦИОЛОГТАРДЫҢ БАҒАЛАУЫ ҰЛТТЫҚ САНАНЫ ЖАҢАРТУ МӘСЕЛЕСІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ

Мәселені әлеуметтік тұрғыда қарастырған сарапшылар мұндай бастама ұлттың тарихи жады мен қазіргі құндылықтарын ұштастыру әрекеті екенін айтады. Социологтардың пікірінше, әйел есімін енгізу дәстүрді бұзу емес, оны жаңа заман талабына сай бейімдеу. Ал тарихшылар мұндай өзгеріс жүзеге асса, шежірелік зерттеулер жаңа деңгейге көтеріліп, қазақ қоғамының антропологиялық бейнесі кеңейеді деп санайды. Бұл бағытта арнайы ғылыми әдістемелер әзірлеу, цифрлық шежірелерде генеалогиялық жүйелерді жаңарту ұсынылады.

ҚАЗІРГІ ЗАМАН ТАЛАБЫ МЕН ДӘСТҮРДІҢ ТЕҢДІГІ ЖАҢА ҚАДАМҒА ӘКЕЛУІ МҮМКІН

Шежіре – тек ата-тек кестесі емес, ұлттың рухани тамыры. Сондықтан оны жаңарту кезінде дәстүр мен қазіргі құндылықтардың тепе-теңдігі сақталуы қажет. Әйел есімін қосу бастамасы қоғамды ойлануға итермелеп, ұлттық санадағы гендерлік көзқарасты қайта бағамдауға себеп болды. Бұл ұсыныс іске асса да, орындалмаса да, ең бастысы – қазақ қоғамы өз тарихына жаңаша көзқараспен қарауға қадам жасады.

Қазақ шежіресіне әйел есімін қосу – дәстүр мен заман арасындағы диалогтың көрінісі. Бірі мұны мәдени жаңару деп қабылдаса, бірі тектілікке нұқсан келтіреді деп санайды. Дегенмен бұл талқылау қоғамдағы гендерлік сананың оянғанын және ұлттық құндылықтардың жаңаша мәнге ие бола бастағанын көрсетеді. Уақыт өте келе “жеті ата мен жеті апа” ұғымы қатар қолданылатын күн туса, бұл қазақ руханиятының жаңа кезеңі болмақ.