ЗАҢДЫҚ БАҒЫТ: ТҮРКІСТАНДАҒЫ ҚАРЖЫ ПИРАМИДАЛАРЫНА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАНЫҢ ЖЕТКІЛІКСІЗДІГІ

Алайда Түркістан облысындағы жағдай көрсеткендей, бұл жүйелердің таралуына заңды тосқауыл қою әлі де күрделі мәселе болып тұр. Құқық қорғау органдары көп жағдайда нақты дәлелдердің жетіспеуі мен жәбірленушілердің өз еркімен ақша салуы сияқты факторларға байланысты әрекет етуге кешігіп жатады. Мұның барлығы өңірде пирамидалық жүйелердің ашық жұмыс істеуіне жол ашып отыр.

Қаржы пирамидаларына қарсы заң нормалары

Қазақстанда қаржы пирамидаларын ұйымдастыру Қылмыстық кодекстің 217-бабы бойынша қылмыс ретінде қарастырылады. Бірақ бұл бап негізінен ұйымдастырушыларға қатысты қолданылады. Ал қатысушылар мен жарнамалаушыларға қатысты жауапкершілік толыққанды айқындалмаған. Түркістанда пирамида құрып, көпшілікті алдағандар ұсталғанмен, олардың көбі нақты жазаға тартылмай жатады немесе істері дәлелдің жеткіліксіздігінен жабылып кетеді. Бұл — заңның қолданылу тетіктерінің әлсіздігін көрсетеді. Жүйені нақты және жедел түрде тоқтатуға мүмкіндік беретін құқықтық база қажет.

Дәлелдеу процесіндегі қиындықтар

Қаржы пирамидаларын заң жүзінде дәлелдеу оңай емес. Себебі мұндай құрылымдар өздерін инвестициялық жоба, серіктестік бағдарлама немесе «қауымдастық» ретінде жасырады. Түркістанда алаяқтық сипаттағы бірнеше ұйым өзін “қаржылық сауаттылық курсы” немесе “жеке даму платформасы” ретінде таныстырып, жауапкершіліктен құтылып кеткен жағдайлар болған. Дәлел ретінде нақты алданған адамдардың арызы, ақша аударымдары, келісімшарттар керек. Алайда пирамидаға кіргендердің көбі ешқандай құжат алмайды, бәрін «сөз жүзінде» шешеді. Бұл — қылмысты дәлелдеуді қиындатады.

Интернеттегі пирамидалардың заңсыздығын дәлелдеу

Бүгінде қаржы пирамидаларының көпшілігі интернет арқылы жұмыс істейді. Telegram, Instagram секілді әлеуметтік желілерде жарнама жасап, сілтемелермен адам тартады. Түркістандағы тұрғындардың біразы дәл осындай жүйелерге алданған. Алайда бұл платформалар шетелдік болғандықтан, олардың иелерінен ақпарат алу немесе оларды бұғаттау оңай емес. Мұндай жағдайда Қазақстанның құқық қорғау органдарының мүмкіндігі шектеулі болып отыр. Цифрлық құқықтық база мен халықаралық платформалармен келісімдер қажет.

Жарнама мен үгіт-насихатқа қарсы шектеулердің әлсіздігі

Қаржы пирамидалары заңсыз болғанымен, оларды жарнамалауға тыйым нақты орындалмай отыр. Түркістанда баннерлер, визиткалар, парақшалар арқылы, тіпті оқу орындары мен базарларда жарнама жасап жүргендер болған. Әлеуметтік желіде жарнама жасайтын блогерлер мен «табысты» адамдардың бейнесі де халыққа ықпал етеді. Қолданыстағы заңдарда мұндай әрекеттерге жаза қарастырылғанымен, практикада бұл нормалар сирек қолданылады. Жарнама арқылы адастыру — алаяқтықтың бастапқы кезеңі екенін ескере отырып, шектеу тетіктерін күшейту қажет.

Зардап шеккендердің құқықтарын қорғау тетіктері

Қаржы пирамидасынан зардап шеккендердің өз қаражатын қайтаруы өте қиын. Себебі, мұндай жүйелерде нақты заңды тұлға, тіркелген кеңсе немесе келісімшарт жоқ. Түркістанда алданған азаматтар арыз жазғанмен, кінәлі тұлғалар табылмай жатады. Жабылған ұйымдардың орнына жаңасы шығып, процесс қайталана береді. Заң бойынша жәбірленуші ретінде танылып, сотқа қатысқан күннің өзінде, нақты ақша қайтарылатынына кепіл жоқ. Бұл азаматтардың құқықтық сенімін төмендетеді. Мемлекет тарапынан өтемақы немесе қорғау қорларын құру мәселесі де көтерілуде.

Заңдық сауатсыздық пен құқықты білмеу

Көпшілік тұрғындар заң алдындағы құқықтарын толық білмейді. Түркістанда қаржы пирамидаларына кіргендердің көбі қайда арызданарын, қандай баппен шағымданарын түсінбейді. Сонымен қатар, полиция немесе прокуратураға баруға қорқатын, сенбейтін азаматтар да көп. Бұл — құқықтық сауаттың төмендігін көрсетеді. Егер халық өз құқықтарын толық білсе, алғашқы алаяқтық белгілері көрінген сәтте әрекет етіп, жүйені тоқтатуға болар еді. Осы бағытта құқықтық ағарту, түсіндіру жұмыстары жетіспей отыр.

Заңсыздықпен күресуші мекемелердің үйлесімсіздігі

Пирамидалармен күресу ісі құқық қорғау органдары, қаржылық мониторинг агенттігі, прокуратура және басқа да мекемелер арасында үйлестірілуі тиіс. Алайда Түркістанда бұл органдардың әрекеттері жиі бір-бірімен қабыспайды. Бір мекеме істі сотқа жолдамай кешіктірсе, екіншісі шағымды қабылдамауы мүмкін. Мұндай үйлесімсіздік алаяқтардың жазасыз қалуына мүмкіндік береді. Мемлекеттік органдар арасында бірыңғай электрондық база, ақпарат алмасу жүйесі және жедел әрекет ету алгоритмі қажет.

Жаңа заңдық өзгерістер мен болашақ шаралар

Соңғы жылдары ҚР Парламентінде қаржы пирамидаларына қатысты заңнаманы күшейту мәселесі бірнеше рет көтерілді. Кейбір ұсыныстар – жарнамаға толық тыйым салу, пирамиданы насихаттаған блогерлерді жауапкершілікке тарту, қаржылық сауаттылықты оқыту бағдарламаларын заңмен бекіту. Түркістан секілді аймақтар үшін бұл өзгерістер ауадай қажет. Себебі дәл осындай өңірлерде пирамидаға алданған азаматтар саны көбірек. Заң нақты әрі қатаң болған жағдайда ғана, бұл жүйелердің таралуын тежей аламыз.