МИГЕЛЬ ДЕ СЕРВАНТЕС: АЙЛАКЕР ИДАЛЬГО ЛАМАНЧАЛЫҚ ДОН КИХОТ

ІХ тарау

Бұл тарауда жаужүрек бискайлық пен көзсіз батыр ламанчалық арасындағы жекпе-жектің қалай аяқталғанының жай-жапсары баяндалады

ІҮ тарау

Бекеттен былай шыққан кезде рыцарымыздың қандай кепке тап болғаны жайында

Рыцарьлыққа қабылданғанына деген мәз-шат сезімнен көңілі өрекпіп, кеудесін мақтаныш кернеп, қуаныштан ер үстінде қопаң-қопаң етіп отыра алмай асып-тасқан Дон Кихот бекеттен шыққанда таң да қызарып атып келе жатқан болатын. Сөйтіп келе жатқанында бекетшінің айтқан ақыл-кеңесі ойына орала кетіп, ең қажет деген нәрселерді дайындап алу үшін, ең бастысы — ақша мен көйлек үшін үйіне қайтып оралуды ұйғарды; ал өзіне атқосшылыққа өз ауылдасын, баласы көп, кедей болғанымен осындай шаруаларға мейлінше ептейлі бір диқанды сырттай еншілеп қойған-ды. Осы мақсатпен Росинанттың басын туған селосына қарай бағыттады, ал Росинанттың үйреншікті атқора иісін алыстан сезгендей шоқырақтап бергені сонша, тұяғы жерге тимей келе жатқандай әсер қалдырды.

Дон Кихоттың шамалы ғана ілгерілегені сол еді, кенет оң жақтан, қалың ағаш арасынан әлдекімнің ыңырсығандай аянышты үні құлаққа шалынды, соны естіген бойда ол тұра қалып айқайлап жіберді:

— Рыцарьлық парызымды орындауға, сөйтіп ақ ниетті арман-ойымның жемісін жинауға осыншама жедел мүмкіндік берген мәрттігі үшін жаратқан иеме мың да бір алғыс! Бұл ыңырсып жатқан жанның кім де болса қорғансыз еркек немесе қорғансыз әйел екенінде еш күмән жоқ!

Осы сөзді айтып, тізгінді қағып қалған ол жаңағы ыңырсыған үн шыққан жаққа қарай өңмеңдеді. Орман ішімен бірнеше адым жүргеннен кейін емен бұтағына байлаулы тұрған биені көрді, жанындағы басқа бір еменге белуарына дейін жалаңаш, он бестердегі бір бала таңулы тұр екен, ыңырсып жатқан да осы балақан боп шықты; ыңырсыса ыңырситын да жөні бар екен, өйткені әлде бір зор денелі село тұрғыны оны белбеумен аяусыз шықпырта соғып, соққан сайын жазғырып әрі ақыл айтып жатыр екен.

— Ендігәрі сақ бол, сосын аузыңа ие бол, — деп қояды ара-арасында.

Ал, балақан:

— Енді сақ боламын, қожайын, Христос-құдаймен ант етейін, енді сақ болам, отардан көз жазбауға уәде етем! — деп зар илейді.

Бұл арада не болып жатқанын көрген Дон Кихот зілді үнмен зірк етті:

— Көргенсіз рыцарь! Өзін-өзі қорғауға шамасы жоқ жанға шабуыл жасауға дәтіңіз қалай барады сіздің! Отырыңыз атыңызға, алыңыз найзаңызды, — айта кетер нәрсе, әлгі шаруаның да найзасы бар-тын, онысын бие байланған еменге сүйеп қойған-ды, — бұл ісіңіздің қандай пасықтық екенін көрсетейін сізге!

Сауыт-сайман киген әлдебір адамның тас төбесінен төніп, тұмсығының қақ алдынан найзасын бұлғаң-бұлғаң еткізіп тұрғанын енді ғана байқаған шаруа өлген жерім осы екен деп қалды.

— Сеньор кавальеро! — деп тіл қатты ол жылпылдап. — Мен осы арада бір отар қойымды бағатын баланы, өзімнің малайымды жазалап жатырмын; бұл ашықауыздың қырсығынан күн сайын бір қойымды жоғалтып жүрмін. Оны міндетіне немқұрайды қарағаны үшін, дәлірек айтқанда жылпостығы үшін жазалап жатырмын, ал бұл болса маған сараң адамсың, сондықтан еңбегімді бермеу үшін пәле жауып тұрсың дейді, бірақ құдай атымен және жанның жаһаннамнан амандығы атымен ант етейін, ол өтірік айтады.

— Дөрекі найсап, көзімді бақырайтып қойып ол өтірік айтады деуге дәтіңіз қалай барады? — деп айқайлады рыцарь. — Баршамызға бірдей нұрын төгіп тұрған күннің атымен ант етейін, қазір сізді мына найзамен бырқ еткізіп бір-ақ түйреймін. Былшыл сөзді қойып, оған ақысын төлеңіз, әйтпеген жағдайда, осы сөзіме жаратқан ием өзі куә болсын, быт-шытыңызды шығарып, тұрған жеріңізде мүрдем кетірем. Қане, босатыңыз оны байлаудан! Жылдам!..

Шаруа бүгежектеген күйі үн-түнсіз малайын бұғаудан босатты; сол арада Дон Кихот баладан қожайыны оған қанша қарыз екенін сұрады. Айына жеті реалдан есептегенде, барлығы тоғыз айға қарыз, деп жауап қатты бала. Дон Кихот бәрін қосқанда мұның алпыс үш реал болатынын есептеп шығарды да, шаруаға егер жан керек болса, ақшасын қолма-қол төле, дегенді айтты.

Үрейі ұшқан село тұрғыны бұған былай деп жауап қатты: мен өзім ант бердім ғой, — оның қашан ант бергенін ешкім естіген жоқ-ты, — енді қазір бар ақ-адал шынымды ақтарып отырмын, оның алашағы азғантай ғана, өйткені, бақташының киіп тоздырған үш пар аяқ киімінің құнын ескеру керек және оны есептен шығарып тастау керек, оған қоса ол сырқаттанған кезде екі рет қан алуға төленген бір реал тағы бар, деді.

— Солай-ақ болсын, — деп Дон Кихот қарсылық білдірді, — бірақ сіз оны жазықсыздан жазықсыз белбеумен сабадыңыз ғой — бұл аяқ киім мен қан алудың өтеміне кетсін: өйткені, ол сатып әперген башмағыңыздың терісін жыртса, сіз оның өз терісін жыртып отырсыз. Егер шаштараз бұның қанын ауырған кезде ағызған болса, сіз оның қанын дені сау кезде ағызып жатырсыз. Ендеше, ол сізге ештеңе қарыздар емес.

— Бақытсыздығыма қарай, сеньор кавальеро, өзіммен бірге ақша ала шықпап едім — енді Андрестің менімен бірге жүруіне тура келеді, үйге барған соң барлық ақшасын түгел қолына санап берем.

— Тапқан екенсің бірге барғанды! — деп балақан айқайлап жіберді. — Тағы бір пәлені бастағалы тұрсың ғой! Жоқ, сеньор, өлсем де бармаймын. Егер онымен оңаша қалсам, әулие Варфоломейдің бе еді, кімнің еді, терісін сыпырған секілді бұл да терімді тап солай тірідей сыпырып алады.

— Жоқ, олай істей алмайды, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Мен оған әмір етем, ал оның әмірімді тыңдамауға әдді жоқ. Тек ол әуелі өзі мүше боп табылатын рыцарьлық орденнің атымен ант етсін, содан соң мен оны қалаған жағына қоя берем және оның саған қарызын төлейтініне кепілдік берем.

— Оныңыз қалай, сеньор, не деп тұрсыз! — деп бала дауыстап жіберді. — Қожайыным — ешқандай рыцарь емес, ол еш те бір рыцарьлық орденге жатпайды — бұл Кинтанар деревнясындағы ауқатты шаруа Хуан Альдудо ғой.

— Онда тұрған дәнеңе жоқ, — деп тойтарды оны Дон Кихот, — Альдудо әулеті де рыцарь бола алады. Оның үстіне қандай адамды да оның ісіне қарап бағалаған жөн.

— Бұл дұрыс, — деп келісті Андрес, — бірақ олай болса, маңдай теріммен тапқан еңбек ақымды төлеуден бас тартып тұрған мына кісіні қалай бағалауға болады?

— Андрес бауырым, мен бас тартып тұрмын ба? — деп шаруа тағы сарнап қоя берді. — Нең кетіп барады, жүрсеңші бірге — жер бетінде қойша өрген қанша рыцарьлық орден болса, соншасының атымен ант етейін, әлгінде айтқанымдай, алашағыңды соқыр тиынына шейін қалдырмай қуана-қуана санап берем.

— Қуанбай-ақ қоюыңызға болады, — деді Дон Кихот, — тек оған берешек ақшаңызды төлесеңіз болды: басқа ештеңе де қажет емес. Бірақ, анттан таюдың арты жақсы болмайтынын біліңіз: ондай жағдайда, сол жаңағы анттың атымен ант етейін, сізді іздеп тауып алам да, сазайыңызды тарттырам: тіпті кесірткеден де асқан ептейлі болсаңыз да, қайда барып жасырынғаныңызбен бәрібір таппай қоймаймын. Егер де бұл бұйрықты кімнен алғаныңызды білгіңіз келсе, оны бар ынты-шынтыңызбен жан сала орындауыңыз үшін айтып қояйын, мен — жәбір көргендер мен қыспаққа түскендердің қорғаны, айбынды Ламанчалық Дон Кихотпын! Ендеше, саушылықта қала беріңіз және уәде етіліп, антпен бекітілгенді ұмытушы болмаңыз, төбеңізге төніп тұрған аса ауыр жазаның қатерін әрқашан қаперде ұстаңыз.

Осы сөздерді айтып, ол Росинантты бүйірден шпормен бір тебініп, шоқырақтап ұзай берді. Соңынан қарап тұрған село тұрғыны оның тоғайдан шығандап, көз таса болғанына көз жеткізгеннен кейін малайы Андреске еңсе бұрып:

— Кел бермен, балам! Әлгі жәбір көрушілердің жоқшысы берген әмірді орындайын, қарызымды өтейін саған, — деді.

— Оған титтей де күмәнім жоқ, тақсыр, — деді Андрес. — Мейірбан рыцарьдың, жасаған иеміз оған мың жылдық ғұмыр бергей, әмірін орындау өз мүддеңіз үшін өте тиімді болмақ; ол сондай батыр әрі сондай әділ адам, егер ақымды төлемесеңіз, әулие Роке атымен ант етейін, ол міндетті түрде қайтып оралып, айтқан сөзін айнытпай орындайды.

— Менің де бұған титтей шүбәм жоқ, — деді шаруа, — бірақ сені сондай жақсы көрем, қарашығым, сондықтан кейін көбірек қып төлеу үшін саған тағы да біраз қарыз бола түскім келеді.

Сол арада ол баланы шап беріп қолынан ұстай алды да, қайтадан еменге әкеп таңып, белбеумен шалажансар халге жеткенше шықпыртты.

— Ал, енді жәбір көрушілердің жақтасын шақыра беріңіз, сеньор Андрес, оның сізге қалай жақтасқанын көріп алайын, — деді шаруа. — Бірақ, өз ойымша, сізді онша қатты жәбірлемеген де сияқтымын — бағзыда өзіңіз айрықша қауіп білдіргендей, теріңізді тірідей сыпыруға қолым қышып-ақ тұр.

Дегенмен, ақыр соңында ол шығарған үкімін орындауы үшін аталмыш әділ қазысын іздеп таба қойсын деп баланың байланған жібін босатып, жөнін табуға кеңшілік етті. Қабағын қарс жапқан бақташы балақай кетіп бара жатып айбынды Ламанчалық Дон Кихотты қалайда іздеп табатынын, қарызын еселеп қайтаруға қожайынды мәжбүр етуі үшін оған болған жайдың бәрін егжейлі-тегжейлі жеткізетінін айтып ант етті. Қалай болған күнде де, Андрес еңірей жылап кетті, ал қожайыны болса мысқылдай күліп қала берді.

Жәбір көргенге осылай жәрдемдескен, бұл оқиғаны рыцарьлық ерлік істерінің керемет те бақытты бастамасы іспетті сезініп, қуанышы асып-тасқан, өзіне-өзі айрықша ырза Дон Кихот бұл кезде туған селосына қарай бағыт ұстап, өзімен өзі күбірлей сөйлесіп келе жатыр еді:

— Енді өзіңді қазір жер бетінде ғұмыр кешіп жатқан барлық әйелдің ішіндегі ең бақыттысымын деп атауыңа заңды қақың бар, беу, сұлулардың сұлуы Дульсинея Тобосская! Тағдырдың жазуымен осынша жаужүрек, осынша мейірбан және қазір қандай болса, болашақта да әрдайым сондай бола беретін рыцарь Ламанчалық Дон Кихот сенің барлық қылтың-сылтыңың мен көңіліңнің қалауын бір сөз айтпай, бұлжытпай орындайтын адамға айналды; оның рыцарьлық орденге кеше ғана өткені барша жұртқа мәлім, ал бүгін ол жауыздық пен жалғандық бірігіп туындатқан, бұрын болып көрмеген шектен тыс зұлымдық пен шектен тыс заңсыздықтың тамырына балта шапты — сөйтіп, бұл жолы ешқандай айып-кінәсі жоқ жасөспірімді азаптап жатқан қанқұйлының қолындағы қамшыны жұлып алды.

Осы тұста ол төрт жолдың торабына жақындап та қалған, сол-ақ екен оның көз алдына жол айырығына келіп тоқтап, қай жолға түскен жөн дегеннің төңірегінде ой кешіп тұрып қалатын дағдысы бар кезбе рыцарьлар елестеп кетті; соларға еліктеп бұл да осы арада әрі тұрып, бері тұрып, ақыры, ақылға сала келіп, тізгінді босатып Росинанттың қалауына бағынғанды хош көрді. Росинант болса, әу бастағы ой-ниетінен айныған жоқ, яғни ат қорасына тура бастап апаратын жолды таңдады. Осы жолмен екі мильдей¹² жерді артта қалдырған Дон Кихот қараң-құраң көп адамның тобын көзі шалды: кейін анықталғанындай, бұл жібек сатып алмаққа Мурсияға бара жатқан толедолық саудагерлер еді. Олар алтау екен, қол шатыр ұстап, атқа салт мініпті, жандарына жеті малай ертіпті, бұлардың төртеуі атқа мінген, үшеуі жаяу-жалпылап қашыр айдап келе жатыр. Бұларды көрген бойда Дон Кихот тағы бір тосын оқиғаға жолығатын болдым-ау деп қалды; сөйткен соң, романдарда осындай жағдайларда атқарылатын әрекеттерден мүмкін болғанынша алшақ кетпеуге ниеттенді, сондықтан сондай іс-қимылдың бірін тап қазір осы жерде тындырған орынды деп тапты. Сол мақсатта үзеңгіге шірене бой түзеп, найзасын қолына қыса ұстап, қалқанын алдына тосып, жан баласынан ықпайтын, жан баласын елемейтін кейіппен жолдың қақ ортасына келіп тоқтап, кезбе рыцарьларды, — толедолық саудагерлерді ол осындай жарандар санатына қосып та қойған-ды, — тосып тұрып қалды; аналар өзін көріп, сөзін еститіндей жерге жақындаған кезде Дон Кихот айқаса кетуге әзір кейіпке еніп, дауысын қатайтып:

— Сіздер, қанша болсаң соншаң, сол тұрған жерлеріңнен тырп етпеңіздер! Барлығыңыз, қанша болсаң соншаң, жер бетінде нешеме айдай сұлу ару болсын мейлі, бәрінен де ламанчалық патшайым Дульсинея Тобосская артық екенін мойындағанша солай тұрыңыздар! — деді.

Бұл сөздерді естіген және мұны айтып тұрған адамның ұсқынсыз түр-сықпытын көрген саудагерлер тоқтай қалды; сөзі мен сүдініне қарап бұның есуас екенін сол бойда-ақ сезгендерімен саудагерлер өздерінен талап етілген әлгіндей мойындаушылықтың бұған неге керек бола қалғанын білмекке құмартты, сөйтіп араларындағы сайқымазақтыққа бейім әрі құдай ақылдан кенде қылмаған біреуі:

— Сеньор кавальеро! Өзіңіз айтып тұрған құрметті ханымның кім екенінен

біздің еш хабарымыз жоқ қой. Бізге оны көрсетсеңіз етті, егер ол өзіңіз мәлімдеп тұрғандай шын мәнінде де асқан сұлу болса, онда әміріңізді ықыласты да ерікті түрде орындап, осынау ақиқат шындыққа бір кісідей куәлік етер едік, — деді.

— Егер оны сіздерге көрсетер болсам, — деді наразы Дон Кихот, — күмәнсіз шындыққа куәлік етудің сіздерге қандай қиындығы болмақ? Әңгіме де сонда — көрмей-білмей-ақ сенуде, куәлік етуде, мақұлдауда, серт етуде және қорғауда болып тұр ғой, өйтпеген жағдайда, сіздерді, өзімшіл менмен тобыр, айқасқа шақырам. Рыцарьлық жарғының талабына сай бір-бірлеп шығуыңызға да немесе, азғындық іске әбден үйренген адамсымақтардың әдеттегі мінезіне сай, бәріңіз бірден жабыла кетуіңізге де болады. Өз әрекетімнің әділдігіне деген толық сеніммен сіздерді көкірек тосып қарсы алам және лайықты соққы берем.

— Сеньор кавальеро! — деп әлгі саудагер қайта үн қатты. — Осы арада тұрған ақсүйектердің атынан сізге мынадай бір болмашы өтініш айтқым келеді: өзіміз өмірі ешқашан көрмеген және ол жайында дым ештеңе естімеген ханымның пайдасына куәлік етеміз деп ар-ұятымыздың алдында ауыр азапқа түспесіміз үшін, оған қоса осындай куәлік арқылы алькарриялық және эстремадурлық императрицалар мен королеваларды қорламас үшін, мархабатты мырза, бізге мейлінше мейірімділік жасап айтылмыш ханымның қандай да бір болсын суретін көрсетсеңіз етті, тіпті оның көлемі бидай дәніндей болса да мейлі, — өйткені бір тал қылшығына қарап-ақ шошқаның қандай екенін білуге болады деген ғой, — сонда біз әбден сенімді болар ек, көңіліміз әбден көншір еді және, өз тарапымыздан да, борыштар боп қалмай, лайықты құрметімізді көрсетер ек. Ашығын айтсам, ол ханымға қазірдің өзінде-ақ сырттай сүйсініп қалдық, сондықтан егер суретіне қараған мезгілде аталмыш әйелдің бір көзі қыли, ал екінші көзінен қызыл сынап пен күкірт тамшылап тұрған күннің өзінде де, бәрібір сіздей мархабатты мырзаның көңілі үшін біз оның бойында асыл қасиет атаулының қандайы да болсын бар екенін мойындар ек.

— Одан ондай ештеңе тамып тұрған жоқ, арамза хайуан! — деп айқайлап жіберді ашу қысқан Дон Кихот. — Одан ондай ештеңе тамып тұрған жоқ, деймін саған, — осынау періштедей пәк жанның бойынан тек амбра мен мускустың хош иісі ғана бұрқырайды. Ол мүлдем қыли да, қисық та емес, Гуадарраманың мұз бағанындай сымбатты. Енді сіз қазір осынау ойға келмес өрескел мазаққа барғаныңыз үшін сазайыңызды тартасыз, себебі әміршімнің айдай сұлу ажарына кір жақтыңыз.

Осыны айтып найзасын көлденең ұстап әлгіге қарай ызбарлана әрі өшіге ұмтылғаны сонша, егер әдепсіз саудагердің бағына қарай Росинант жолда сүрініп кетіп құлап түспегенде оның саудасы біткен де болар еді. Сөйтіп, Росинант құлап түсті, ал оның қожайыны анандай жерге ұшып кетті; тұрайын деп еді, тұра алмады: найза, қалқан, шпорлар және ауыр салмақты атам заманғы сауыт-сайман қол-аяғын байлап-матап орнынан тұрғызбады. Осылайша, тұрмаққа тырысып босқа әлектеніп жатып та ол:

— Тоқтаңдар, қуыс кеуде қорқақтар! Жексұрын малайлар, тұра тұрыңдар! Өз кінәмнан емес, атымның кінәсынан құладым ғой! — деп айқайды салумен болды.

Сол арада анау, шамасы қаны бұзықтау неме болса керек, апатқа ұшырап жатқан жанның балағаттаудан тыйылмасын байқап, шыдамын жоғалтып, жауап орнына оның сорын сорпа қылмаққа ниеттенді. Дон Кихоттың жанына жүгіріп барған ол найзасын қолынан жұлып алып бөлшек-бөлшек қып сындырды да, бір бөлшегін ала сап оны сілейте соққаны сонша, сауытынан еш дәрмен болмаған рыцарымыз бастырылған бидайдың бауындай боп қалды. Қожайындары мал айдаушыны сабасына түсуге шақырып, кавальероға тимеуге үгіттеп баққандарымен, қаны қызып алған неме ашу-ызасы әбден сарқылғанша ойынды тоқтатпауға бекінді; найза сабының сынған бөліктерін бірінен соң бірін алып, онысын жерде ұзынынан сұлап жатқан бейшара рыцарьды соққылаумен қайта сындыруға кірісті, — ал рыцарь болса, біреу таяқпен аяусыз төпелеп жатқанына қарамай, аспаннан, жерден және қазір өзі қанішер ретінде қабылдаған саудагерлерден кек алатынын айтып сес көрсетіп, жағы бір тынбай сөйлеумен болды.

Ақыры мал айдаушы шаршады, сөйткен соң сапарлары барысында барғанша-келгенше әңгіме қылуға азық табылған, — тілге тиек етілер жай, әрине, таяққа жығылған сормаңдай рыцарь болатын, — саудагерлер әрмен жылжыды. Ал рыцарь жалғыз қалған соң тұрмаққа тағы талпыныс жасады; бірақ әншейінде, дені-қарны сау кездің өзінде де, тұра алмайтын адам енді қазір, сорын қайнатып сілейтіп салғаннан кейін тұра алатын ба еді? Әйтсе де, ол өзін өте бір бақытты жандай көрді — бұл кезбе рыцарьдың басында бола беретін әдеттегі жағдай ғой деп ойлады ол, оның үстіне бұған кінәлі өзі емес, аты болатын. Тек бір өкініштісі, қанша арпалысса да тұра алмайды — бойындағы сүйек біткеннің бәрі сырқырап ауырып тұр.

Ү тарау

Мұнда рыцарымыздың басындағы бақытсыздықтар жайындағы әңгіме одан әрі жалғасады

Шынымен-ақ қозғала алмайтынына көзі анық жеткен рыцарымыз өзінің дағдылы амал-айласына көшуді ұйғарды, дәлірек айтқанда: романдарда суреттелетін оқиғалардың әлденендей біреуін еске алмақ болды; сол арада оның шатысқан түсінік-пайымы Карлотто Балдуинді тауда жарақаттағаннан кейін Балдуин мен маркиз Мантуанский арасында болған жайды ойына оралта қойды — балаларға жақсы мәлім, жас жігіттерге тартымды, қарияларды да қызықтыратын, олар да мұны кәдімгі болған оқиғаға балайтын бұл хикаяның шындығы, ақиқатында, Мұхаммедтің ғажайып істері жайындағы ойдан шығарылған әңгімелерден артық емес-ті. Дон Кихот осы оқиға мен өзінің басынан өткен жайдың арасында әлденендей бір ортақ нәрсе бар деп тапты; сөйтіп, бойын айрықша толқу билеген ол олай да былай аунап жатып, жарақаттанған Орман Рыцары әлдебір кезде айтты делінетін сөздерді естілер-естілмес етіп сыбырлаумен болды:

Қайдасың, менің сеньорам?
Бөліспейсің неге қайғыммен?
Хабарың әлде жоқ па одан,
Жатпын ба әлде саған мен?
Романсты осылайша жатқа оқи келе ақыры ол:
Беу, мантуандық билеуші,
Әміршім әрі ағайым! —
деген жолдарға жеткен-ді.

Дон Кихот осы өлеңді оқып жатқан кезде тап осы жолмен есегін тепеңдетіп өзімен бір селода тұратын шаруа адам диірменге астық апарып қайтып келе жатқан болатын; жерде ұзынынан сұлаған адамды көрген ол жақындап келіп кім екенін, қай жері ауыратынын және неге сонша қинала ыңырситынын сұрады. Дон Кихот, әрине, оны өзінің туыс ағасы маркиз Мантуанскийдің нақ өзі екен деп қалды, сондықтан жауап орнына әлгі романста айтылатын жайды аудыртпай қайталап, тағы да өзінің бақытсыздығы жайында, император ұлының өгей шешесіне деген махаббаты жайында сайрап берді. Бұл сандырақтарды диқан таңырқана тыңдады, сосын дулығасының соққы салдарынан сынған бет жабарын былай алып тастап, бетін басқан шаңды сүртіп тазалады; сол бойда-ақ оның кім екенін танып:

— Сеньор Кихана! (Ақыл-есінен адаспай тұрғанда, салиқалы идальгодан кезбе рыцарьға айнала қоймаған кезде Дон Кихотты жұрт осылай атайтын.) Кім сізді бұлай сабап кеткен? — деді.

Дон Кихот болса барлық сұраққа жауапты аталмыш романстағы өлең жолдарымен қайтарып жатты. Қайырымды диқан мұның жарақат алған-алмағанын білмек үшін асқан сақтықпен сауыт-сайманынан кеуделік пен иық жабарды ағытып алды, алайда денесінің қансыраған не ісінген жерін көре алмады. Сосын оны орнынан тұрғызып, есек жуастау жануар ғой деп шешіп, едәуір әуреге түсіп жүріп ақыры оны есегіне отырғызды. Одан соң қару-жарағын жинастырып, тіпті найзаның сынықтарын да қалдырмай жинап, бәрін Росинанттың еріне әкеп байлап тастады, сөйтті де ат пен есекті тізгінінен жетелеп, Дон Кихоттың шатқандарын құлағына да ілмеген күйі, өз ойымен өзі боп селосын бетке алып жүріп кетті. Дон Кихот та ұзамай ойға берілді; сілесі қатқанша таяқ жеген міскін ердің үстінде шақ отыр еді, деміл-деміл аһ ұрып ауыр күрсініп қоятын, соған алаң болған диқан ақыр соңында одан қай жері ауыратынын тағы бір қайталап сұрауға мәжбүр болған, бірақ басынан өтіп жатқан шәлкем-шалыс істерге сәйкесе кететін ертегі-аңыздарды Дон Кихоттың құлағына шайтан сыбырлап тұрғандай еді: себебі Балдуин жайын ұмытып үлгерген ол дәл осы сәтте антекерлік алькайд Родриго де Нарваэстің Абиндарраэс дейтін маврды¹³ тұтқындап, өз қамал-сарайына қалай алып келгенін еске түсірген болатын. Сөйтіп, диқан хал-жағдайын, неге мазасызданып келе жатқанын сұраған кезде анау оған бір кезде өзі Хорхе де Монтемайордың осы хикая әңгімеленетін Диана дейтін кітабындағы тұтқын Абинсеррагтың Родриго де Нарваэске айтатындарын сөзбе-сөз қайталап жауап берді. Маврдың басында болған кепті аса бір ептілікпен өз басына әкеп телігені сонша, осы балдыр-батпақты тыңдап тұрған диқан әлденеше мәрте шайтанды еске алып, жерге түкіруге мәжбүр болды. Оның дәл осы балдыр-батпағы диқанды жерлесінің есі ауысқаны-ау деген ойға жетелеп, мылжыңдарымен әбден мезі ғып біткен Дон Кихоттан тезірек құтылу үшін жүрісін үдетіңкірей түсті.

Дон Кихот болса, сөзінің қорытындысында мынадай мәлімдеме жасады:

— Қаперіңізде болғай, мәртебелі мырза сеньор дон Родриго де Нарваэс, жаңа өзім сізге айтып берген Харифа ару дегеніміз айдай сұлу Дульсинея

Тобосская боп табылады, ал ол үшін мен күллі әлем көрмеген, көрмейтін және ешқашан көре алмайтын ерлік істер жасадым, жасаймын және жасай да берем!

Диқан бұған жауап ретінде былай деді:

— Сізге не десем болады, мейірімді мырза! Түсінсеңізші, сеньор, мен ешқандай да дон Родриго де Нарваэс те, маркиз Мантуанский де емеспін, бар болғаны өзіңізбен бір селода тұратын Педро Алонсомын ғой. Сол сияқты сіздің де кім екеніңіз мәлім: сіз ешқандай Балдуин де, Абиндарраэс те емессіз, қадірменді идальго, сеньор Киханасыз.

— Кім екенімді өзім жақсы білем, — деп Дон Кихот оған қарсылық білдірді, — сонымен бірге, әлгінде өзіңізге айтып бергендеріммен қоса, Францияның барлық Он Екі Пэрінің, сондай-ақ барлық Даңқты Тоғыз Азаматтың атымен атануға да қақым бар екенін білем, өйткені бұлардың жекелеп болсын, бәрі бірігіп болсын жасаған ерлік істері өзімдікімен салыстырғанда түкке де татымайды.

Осындай әңгіме үстінде кешке қарай олар селоларына да жетті; таяққа сылқия тойған идальго ердің үстінен ауып кете жаздап шақ отырғандықтан, оны ешкімнің көрмегенін хош көрген диқан қараңғылық түсуін күтпекке бекінді. Сөйтіп, қараңғылық әбден қоюланған шақта ол тура тартып Дон Кихоттың үйіне қарай жүрді, ал онда бұл кезде абыр-сабыр күшейіп, рыцарымыздың ең жақын екі досы — священникпен және шаштаразбен сөйлесіп жатқан күтуші әйелдің шаңқылдаған дауысы әжептәуір жерден естіліп тұр еді.

— Мырзамның басына түскен бақытсыздық жайында сіз не айта аласыз, сеньор лиценциат Перо Перес (священникті осылай атайтын)? Өзінің де, атының да, қалқанның да, найзаның да, сауыт-сайманның да ұшты-күйлі жоғалғанына, міне үш күн болды. Неғылған басымнан сорым арылмаған жан едім! Менің білетінім бір-ақ нәрсе, — және бұл әуелі жарық дүние есігін ашып, соңынан онымен қош айтысатынымыз сияқты шындық, — әлгі қарғыс атқыр рыцарьлық кітапшаларды ол күні-түні оқитын, міне, оны ақылынан адастырып жіберген де солар. Енді-енді есіме түсіп жүр, өзімен өзі сөйлесетін кездерінде кезбе рыцарьға айналғысы келетінін, шытырман оқиғаларға тап болу үшін жер-дүниені шарлауға кіріспек ойы барын әлденеше рет айтқан да болатын. Шайтан мен Варавва алсын бұл кітаптарды, оның ап-айқын ақыл-есі осылардың қырсығынан айныды ғой: ондай жанды бүкіл Ламанчадан іздесең табар ма едің.

Жиен қарындасы күтуші әйелді қолдай сөйледі.

— Білесіз бе, сеньор маэсе Николас, — деді ол шаштаразға қарап тіл қатып, — бақытсыздық оқиғалары жайында жазатын осынау жексұрын романдарды ағатайымның екі тәулік бойы бас алмай оқитын кездері де болатын. Одан соң, кей-кейде, кітапты былай лақтырып тастайтын да, семсерді ала сап әбден титықтап біткенше қабырғаға сұққыштайтын келіп. “Мен төрт дәуді тырапай асырдым, әрқайсысының бойының биіктігі мұнарадай еді”, дейтін. Қара суға түсіп терлеп кетеді, ал өзі болса бұны ағып жатқан қанға балайды, өзін айқаста жараланғандай көреді. Сосын бір бақыраш мұздай суды ішіп алады да, демалып, өзіне өзі келген соң: бұл қасиетті сусын, оны маған данагөй — қалай еді есімі? — Алкиф пе, Паф-пиф пе біреу, атақты сиқыршы және өзімнің адал досым әкеп берді, дегенді айтады. Жоқ, бәріне мен өзім кінәлімін: ағатайымның ақылы бүтін еместігін ертерек ескерткенімде оның бұлайша шектен шығуына жол бермес едіңіздер, осынау қарғыс арқалаған кітаптардың бәрін отқа жағып жіберер едіңіздер, өйткені дінбұзарлардың шимай-шатпақтары сияқты әлдеқашан отқа лақтыратын дүниелер дегеніңіз ол кісіде шаш етектен ғой.

— Мен де солай ойлаймын, — деп сөзге священник араласты, — ертеңнен қалдырмай аутодафе¹⁴ ұйымдастырып, алдағы уақытта оқырмандарды қазір, шамасы, абзал досым айналысып жүргендей істерге итермелемеуі үшін ол кітаптардың бәрін отқа жағатынымызға уәде берем.

Диқан мен Дон Кихот бұл әңгіменің бәрін естіп тұрған, өзінің серігі қандай сырқатқа шалдыққанына сол арада анық көзі жеткен диқан кенеттен:

— Мархабатты мырзалар! Антекерлік алькайд, айбынды Родриго де Нарваэс тұтқынға алып келе жатқан сеньор Балдуинге, ауыр жараланған маркиз Мантуанскийге және сеньор Абиндарраэс маврға есік ашыңыздар! — деп айқайға басты.

Айқайды естіген іштегілер сыртқа жүгіріп шықты, жерге түсуге шамасы болмай әлі күнге есектің үстінде отырған жанды еркектер — өздерінің досы, әйелдер — ағасы мен қожайыны ретінде түстеп таныған бойда оған жармаса кетіп құшақтай бастады. Ал, анау болса, оларға:

— Жә, қоя тұрыңдар! Атымның қырсығынан ауыр жараланып қалдым. Мені төсекке апарып жатқызыңдар, сосын, мүмкін болса, жарақатымды қарап, емдеуі үшін данагөй Урганданы шақырыңдар, — дегенді айтты.

— Сұмдық-ай, сұмдық-ай! — деп зар қақты күтуші әйел. — Қожайынды қандай қырсық айналдырып жүргенін жүрегім сезіп еді-ау менің! Түссеңізші жайлап, тілеуіңіз болғыр, біз сені әлгі Құрығандасыз-ақ өзіміз емдеп жазып аламыз. Күл болып күйіп кеткір рыцарлық кітапшалар ғой сізді осындай халге жеткізген!

Олар Дон Кихотты төсекке апарып жатқызып, қарап шықты, бірақ жарақат таба алмады. Ал анау бұларға денесін жай ғана ауыртып алғанын, өйткені бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген өжет те өктем он алыппен айқасқан кезінде өзінің Росинантпен бірге жерге гүрс құлағанын айтты.

— Өйдөйт деген-ай! — деп священник дауыстап жіберді. — Әңгіме енді алыптар жайына ауысты ма-ей? Егер тап күні ертең, күн ұясына қонғанға шейін, соның бәрі отқа өртенбесе, құдай тас төбемнен ұрсын!

Дон Кихотқа сұрақ қарша жауды, бірақ ол жауап қайтарудан қашқалақтап, өзім қазір айрықша мұқтаж боп жатқан нәрсем — тамақ ішіп алып, ұйқтауға мүмкіндік берсеңдер деген тілек білдірді. Оның тілегі орындалды, одан соң священник диқаннан Дон Кихотты қалай тауып алғаны жайында егжей-тегжейлі сұрастыра бастады. Диқан оған болған жайдың бәрін, тіпті рыцарымыздың жерде сұлап жатып та, үйге келе жатқан жолда да шатып-бұтқандарына шейін түгел, бүге-шігесін қалдырмай баяндап берген соң лиценциаттың бойында ойға алғанын орындауға деген зор құлшыныс пайда болды, ертеңіне онысын іс жүзінде орындады да, атап айтқанда, дос-жар адамы шаштараз маэсе Николасқа соғып, екеуі Дон Кихоттың үйіне қарай бағыт алды.

ҮІ тарау

Священник пен шаштараздың айлакер идальгомыздың кітап қоймасын барынша мұқият әрі қызғылықты түрде қарап шыққаны жайында

Анау әлі ұйықтап жатқан. Священник жиен қыздан зиянкес кітаптар жиналған бөлменің кілтін сұрап еді, қыз өтінішін қуана-қуана орындай қойды; араларында күтуші әйел де бар, әлгі бөлмеге келіп кірген олар көзкөрім тәуір мұқабамен тысталған жүзден астам қомақты кітапқа, сондай-ақ олардан гөрі көлемі шағындау басқа да кітаптарға кез болды, сол-ақ екен, осыны көзбен шолып өткен күтуші бөлмеден жүгіріп шығып кетті де, іле қасиетті су құйылған сауыт пен су себелегішті алып қайта кірді.

— Өтінем сізден, мархабатты мырза, сеньор лиценциат, бөлмені аластап жіберіңізші, — деді ол, — әйтпесе мына кітаптарда тығылып жатқан сиқыршылардың бірі болмаса бірі тұқымын тұздай құртуға оқталып жатқанымызға кектеніп, бізді жадылап тастауы да мүмкін ғой.

Күтушінің аңғалдығына күліп қана қойған лиценциат шаштаразға мынадай тәртіп ұсынды: шаштараз оған кітаптарды бір-бірлеп беріп тұратын болады, ал өзі оларды қарап шығады — өйткені, бұлардың арасында өлім жазасына кесуге болмайтындары да кездесіп қалуы ықтимал.

— Жоқ, — деді ашулы жиен қыз, — бұлардың арасында кешірімге лайық бір де біреуі жоқ, бәрі де бізге жаманшылық әкелді. Бәрін терезеден сыртқа лақтыру керек те, бір жерге үйіп, жағып жіберу керек. Ал егер мал қораға апарып, сол жерде өртесек тіптен жақсы болар еді, сонда бізді түтіні де мазаламас еді.

Күтуші де сол пікірде екен — осынау кінәсыз кінәлы болғандардың көзі жойылғанына екеуі де жан-тәнімен ынталы екен; алайда священник тым құрығанда әуелі кітаптың атын оқып шығу керек деп тұрып алды. Сөйтіп, оның қолына маэсе Николас ең алғаш табыс еткен дүние төрт бөлімнен тұратын Амадис Галльский болды.

— Мұнда айрықша мән бар, — деді священник, — менің білуімше, бұл Испания баспасынан шыққан алғашқы рыцарьлық роман боп табылады, басқаларының бәрі осыдан бастау алып, осының негізінде өмірге келген, сондықтан, менің ойымша, құдайға қарсы күпірліктің негізін қалаушы ретінде бұны еш аяушылық білдірместен отқа жағуымыз керек.

— Жоқ, сеньор, — деп шаштараз қарсылық білдірді. — Менің естуім басқашалау, жұрттың айтысынша, аталмыш тақырыпта жазылған кітаптардың ішіндегі ең тәуірі осы көрінеді, сондықтан осы бір ерекшелігін ескеріп, оған кеңшілік жасау қажет.

— Мұныңыз ақылға қонады, — деп келісті священник, — мұны қаперге алайық та, оған уақытша тірлік кеше тұруға мұрсат берейік. Ал, оның жанында кім тұр екен, енді соған келейік.

— Амадис Галльскийдің заңды ұлы Эспландианның ерліктері, — деп жария етті шаштараз.

— Ақиқатқа жүгініп айтар болсақ, әкесінің сіңірген еңбегін баласы малдана алмайды, — деді священник. — Мәңіз, күтуші сеньора, терезені ашыңыз да, лақтырып жіберіңіз, кейін өзіміз алау жағатын құшақ-құшақ кітаптың бастамасы осы болсын.

Күтуші бұл өтінішті зор қуанышпен орындады: қадірменді Эспландиан аулаға қарай ытқи жөнелді де, өзіне кесілген өлім жазасын сол жерде таңғаларлық шыдамдылықпен тосып жата берді.

— Әрі қарай кеттік, — деді священник.

— Одан кейінгісі — Амадис Греческий, — деді шаштараз, — меніңше, бұл қатарда бірөңкей Амадистің туыстары орналасқан секілді.

— Ендеше, қазір біз солардың бәрін түгел аулаға лақтырамыз, — деді священник. — Королева Пинтикинестраны, эклогтарымен¹⁵ қоса бақташы бала Даринельді және авторы көңіл қалауынша қитұрқы түрде қиыстырған барлық осынау шимай-шатпақты отқа өртеуден рақат табу үшін, тек осы үшін ғана, мен, егер кезбе рыцарь бейнесінде бой көрсетер болса, туған әкемді де отқа жағудан тайынбас едім.

— Мен де сондай ойдамын, — деді шаштараз.

— Мен де, — деді жиен қыз.

— Олай болса, оның бәрін бері әкеліңіз, аулаға шығарып тастайын, — деді күтуші.

Оған біраз кітап берілді, бірақ ол, шамасы, баспалдақты қиратып алудан қорықты ма екен, бәрін терезеден лақтыра салды.

— Ау, мынау не қылған семіз нәрсе? — деп сұрады священник.

— Дон Оливант Лаврский, — деп жауап қатты шаштараз.

— Бұл кітапты жазған Гүл бағының авторы, — деді священник. — Ашығын айтсам, бұл екеуінің қайсысында шындық көбірек немесе, дәлірек айтқанда, өтірік азырақ екенін өз басым анықтап бере алмас ем. Білетінім бір-ақ нәрсе: кітап әдепсіз әрі пәтуасыз, сондықтан — терезеден ытқыт.

— Келесісі — Флорисмарт Гирканский, — деп жариялады шаштараз.

— Е-е, сеньор Флорисмарт та осында жүр ме? — деп таңырқады священник. — Төтенше жағдайлар тұсында дүниеге келгеніне, таңғаларлық істер тындырғанына қарамастан бұның да қас-қағымда ауладан бір-ақ шығарына кепілмін. Бұл өзі сондай қасаң да қарабайыр тілмен жазылғандықтан, оған бұдан басқа баратын жол да жоқ. Аулаға апарыңыз оны, күтуші сеньора, сосын мынаны да ала кетіңіз.

— Әлбетте, мырзам, әлбетте. — деп дыбдырлады өзіне берілген қандай әмірді де қуана-қуана орындап жүрген күтуші.

— Мынау Рыцарь Платир, — деп мәлімдеді шаштараз.

— Ертеде жазылған роман, — деп ескертті священник, — бірақ оған кеңшілік жасауға болатындай дәлелді себеп таппай тұрмын. Бос әңгімені қойып, ана жаққа аттандырыңыз.

Айтқаны бұлжытпай орындалды. Крест рыцары аталатын тағы бір кітаптың беті ашылды.

— Осындай жанға жағымды аты үшін автордың надандығын кешіруге де болар еді. Екінші жағынан, “Крестің тасасында шайтан тұрады” деген сөз бекер айтылмаған ғой. Отқа лақтырыңдар оны!

Шаштараз сөреден тағы бір томды алып:

— Мынау Рыцарьлық айнасы деген кітап екен, — деді.

— Білемін бұл құрметлу кітапты, — деді священник. — Мұның кейіпкерлері сеньор Ринальд Монтальванский мен оның Кактың өзінен де асып түсетін алаяқ дос-жолдастары және Францияның Он Екі Пэрі мен олардың шыншыл жылнамашысы Турпин боп табылады. Солай бола тұрса да, шынымды айтсам, бұлар атақты Маттео Боярдо туындысының өмірге келуіне ықпал еткендіктен мен оларды мәңгілік қонысқа аттандырған да болар ем. Ал, Боярдоның шығармасына келсек, ол, өз тарапынан, шынайы христиандық сезімге басы бүтін берілген ақын Лодовико Ариостоға арқау болды, бірақ егер осы бөлмеден маған Ариосто ұшыраса қалса және оның өз ана тілінде сөйлемей, басқа тілде сөйлеп тұрғаны анықталса, онда мен оған ешқандай құрмет белгісін көрсете алмаған болар ем, ал егер өз тілінде сөйлеп тұрса, онда оны төбеме көтерер ем.

— Менде оның итальяншасы бар, бірақ оны түсінбеймін, — деді шаштараз.

— Түсінбегеніңіздің өзі жақсы, — деп іліп әкетті священник, — егер Ариостоны Испанияға алып келмесе, одан кастильдік адам жасап шығармаса, біз әскербасы сеньорды да кешірген болар едік: себебі осындай әрекеті арқылы ол бұның талай тартымды табиғи қасиетінен жұрдай етті ғой; ақиқатында, бұл поэтикалық туындыларды аударуға талап қылатындардың бәрінің басында болатын жай, өйткені өз жұмысына айрықша жауапты қарайтын және айрықша шебер деген аудармашының өзі де аталған дүниелердің түпнұсқа түрінде көтерілген биігіне ешқашан шыға алмайды. Тоқ етеріне келгенде, француз шығармашыларының қиыннан қиыстырған басқа да дүниелерімен қосып, бұл кітапты да кеуіп қалған құдықтың түбіне тастау керек, кемел оймен қайта үңіліп, бұларға қандай шара алу керегін ойлап тапқанымызша сонда жата берсін; ал енді маған салсаңыздар, мен Бернардо дель Карпьоға кешірім жасамас едім, оның осы арада бір жерде бұғып жатқаны кәміл, сосын Ронсеваль деп аталатын тағы бір осындай кітап бар: осы екі кітап, қалай қолыма түссе солай дереу күтушінің қолына тапсырылады, ал күтуші болса оны еш шімірікпестен отқа жібереді.

Шаштараз священниктің пікірін қоштады — өйткені, оны ізгі ниетті христиан және дүниедегі бар жақсылықты басыңа үйіп-төгем десең де айнымайтын ақиқаттың адал досы санайтын, сондықтан оның байламдары оған әрі әділ, әрі өте орынды көрінді. Сосын ол тағы бір кітапты ашты: бұл Пальмерин Оливский еді, ал оның қасында Пальмерин Английский тұрған. Аттарын оқып шыққан лиценциат:

— Мына оливаны¹⁶ аяқпен таптап, отқа өртеп, күлін желге ұшырып жіберу керек, бірақ ағылшынның пальмасын көздің қарашығындай қорғап, Александр Македонский Дарийден түскен олжаның арасынан тауып алған, сосын оған Гомер туындыларын салып қойған қол сандық секілді арнайы сандықшада сақтаған жөн, — деді. — Бұл кітапты қадір тұтудың мынадай екі себебі бар, қадірменді достым: біріншіден, ол өзі соншалықты жақсы дүние, ал, екіншіден, егер аңызға сенетін болсақ, оны португалдық бір данагөй король жазған көрінеді. Байқа-бақыла қамал-сарайындағы қым-қуыт оқиғалар өте тартымды — мұның бәрі авторының асқан шебер екенін айғақтап тұр. Байқампаз автор кейіпкерлерінің қоғамдағы өз салмақтарына орай пікірлері де көңілге қонымды болуын және өз ойларын ажарлы сөзбен айқын жеткізе білуін қатаң бақылап отырады. Сонымен, сеньор маэсе Николас, рақымшылық етсеңіз, бұл роман да, сондай-ақ Амадис Галльский де отқа жағылуға жатпайды, ал басқалары ешқандай тергеу, тексерусіз-ақ құри берсін.

— Сәл кідіре тұрыңыз, қадірменді достым, — деп қарсылық білдірді шаштараз, — мына арадан әйгілі Дон Бельянисті тауып алдым.

— Екінші, үшінші және төртінші бөлімдерінің зәрін шамалы азайту үшін, — деді священник кесіп-пішіп, — оған рауғаш берген артық болмас еді, сосын қалғанының бәрін лақтырып тастау керек; ал, Даңқ қамал-сарайына және одан да өткен өрескелдіктерге келер болсақ, соттың талқылауын біраз уақыт кейінге қалдыра тұрайық, сөйтіп оның түзелген-түзелмегеніне қарап жұмсақ немесе қатаң үкім шығара жатармыз. Ал, әзірше, қадірменді достым, оны өзіңіз ала тұрыңыз, бірақ ешкімге оқуға бермеңіз.

— Алғанда қандай, — деп салды қуанышты шаштараз.

Рыцарьлық романдарды одан әрі парақтауға кежегесі кейін тартқан священник күтушіге барлық үлкен томды алып, аулаға шығарып тастауға әмір етті. Күтуші болса бұл әмірді ықыласпен ылдым-жылдым орындады — кітаптан алау жағу оған кенептің сала құлаш кездемесін өте жұқа етіп тоқып шығудан әлдеқайда жеңіл шаруа көрінді, сондықтан бір дегенде сегіз томды бір-ақ көтеріп ала жөнелді де, терезеден сыртқа атып жіберді. Бірақ, бұл оған онша жеңіл жүк болмағандықтан, біреуі шаштараздың аяғының астына құлап түсті — анау мұның нендей кітап екенін білгісі кеп бетін ашып: Атақты рыцарь Ақ Тиранттың өмір жолы деп оқып шықты.

— Бізді шайтан айналдырып жүр! — деп өзеуреді священник. — Апырай, Ақ Тирант та осында ма? Қане, маған бере қойыңызшы оны, қадірменді достым, бұл деген жан рақатының қазынасы, ләззаттың көмбесі ғой. Мұнда айбынды рыцарь дон Кириэлейсон Монтальванский, оның інісі Томас Монтальванский және рыцарь Фонсека бейнеленеді, мұнда ержүрек Тиранттың догпен шайқасы суреттеледі, мұнда бойжеткен Сүйкімдінің аярлық әрекеттері, жесір әйел Жылмақайдың жезөкшелік айла-шарғылары, сондай-ақ, ақыр аяғында, императрицаның өз атшысы Ипполитке деген сүйіспеншілік сезімі баяндалады. Осы сөзіме сеніңіз, қадірменді достым, сөз саптауын бағалар болсақ, бұл әлемдегі ең тамаша кітап. Рыцарьлар мұнда ас ішеді, ұйықтайды, төсектерінде жатып дүние салады, өлер алдында өсиет қалдырады, мұнда осы іспетті өңге кітаптардан табыла қоймайтын басқа да көп нәрсе бар. Солай бола тұрғанымен, авторы оған саналы түрде не қилы қисынсыз нәрсені тықпалай беріпті, сол үшін оны өмірбақилық каторгаға жіберуге жаза кескен жөн болар еді. Ала кетіңіз оны, оқып шығыңыз, ақиқат шындықты айтқаныма сонда көзіңіз анық жетеді.

— Тап солай істеймін, — деді шаштараз. — Ал, мына шағын кітапшаларды неғыламыз?

— Бұлардың рыцарьлық романдар емес, өлеңдер екені көрініп-ақ тұр ғой, — деді священник.

Қолға іліккен біреуін ашып, бұның Хорхе Монтемайордың Дианасы екенін көрген ол қалған кітаптар да осы деңгейлес шығар деп ойлады.

— Бұларды өртеудің қажеті жоқ, — деді ол, — бұлар рыцарьлық романдар секілді бақытсыздық әкелмейді: зәредей зияны жоқ жақсы кітаптар.

— Аһ, сеньор! — деп дауыстап жіберді сол кез жиен қыз. — Бұларды да басқаларымен бірге өртеп жіберейікші! Өйткені, ағатайым рыцарьлық романдарға деген дәнекүстігінен айыққанымен, кім біледі, аяқ астынан өлең оқуға кірісіп, нәтижесінде бақташы балаға айналуды аңсауы да мүмкін ғой: ондай жағдайда ол тоғайлар мен шалғындарды аралап, өлең айтып, сыбызғы ойнап жүрмек, немесе, одан да ең жаманы, өзі ақынға айналмақ, ал бұл, естуімше, тез жұғатын және жазылмайтын дерт деседі ғой.

— Қыз дұрыс айтады, — деп мақұлдады священник, — досымыздың жолындағы бұл бөгесінді де былай ысырып тастағанымыз жөн. Ал, Монтемайордың Дианасына келсек, мен бұл кітапты отқа жақпау керек, тек одан данагөй Фелисье мен сиқырлы суға қатысты нәрселердің бәрін, сондай-ақ барлық ұзын-шұбақ тармақтарды сылып тастауды ұсынамын, бұл кітаптың игілігіне прозасы мен өз қатарлары арасында алдыңғы орынға шығу құрметін қалдырайық.

— Оның жанында Саламантинецтің жұрт Екінші Диана деп атап кеткен Дианасы жатыр, — деді шаштараз. — Сосын міне сол аттас тағы бір кітап — Хиль Полоның шығармасы.

— Саламантинец басқалармен бірге аулаға аттансын, отқа жағылуға үкім етілгендердің қарасын көбейтсін, — деп шешті священник. — бірақ Хиль Полоның Дианасын оны құдды бір Аполлонның өзі жазғандай қастерлеу керек. Қане, әрмен жылжиық, қадірменді достым, кідірістей бермейік, күн кешкіріп барады.

— Мынау он бөлімнен тұратын Махаббат қуанышы, — деп мәлім қылды шаштараз тағы бір кітапты суырып алып, — Сардиния ақыны Антоньо де Лофрасоның шығармасы.

— Діни дәрежеммен ант етейін, — деді священник, — Аполлон Аполлон болғалы, музалар — муза, ақындар — ақын болғалы әлі күнге дейін ешкім осыншама тартымды әрі осыншама жүйесіз кітапты әлі жазған емес; бұл өзі бұрынды-соңды жарық дүниеге келгендердің ішіндегі өзіндік болмыс-бітімі бар жалғыз шығарма, өзі рәуіштес барлық кітаптың ішіндегі ең тәуірі, ал оны оқымаған адамды әлі күнге шейін тартымды ештеңе оқи алмаған дей беріңіз. Қане, маған бере қойыңызшы оны, қадірменді достым, — егер өзіме флоренциялық жібектен тігілген сутана тарту етілсе мен оған осы олжама қуанғандай қуана қоймаған болар ем.

Керемет көңілденіп кеткен священник кітапты былай алып қойды, ал шаштараз болса шаруасына қайта кірісті:

— Ендігілері — Ибериялық бақташы, Энарестік нимфалар және Қызғаныштан сауықтыру.

— Бұларды еш іркілместен зиялы қауымның, яки күтушінің билігіне берейік, — деді священник. — Оның себебін сұрамай-ақ қойыңдар, әйтпесе бүгін бітіре алмаймыз.

— Бұлардан кейінгісі — Филида бақташысы.

— Ол әсте бақташы емес, — деп ескертті священник, — әжептәуір білімі бар қала тұрғыны. Оны әлденендей бір асыл мүлік секілді сақтап қоюымыз керек.

— Мына семіз кітап Алуан өлеңдер жиынтығы аталады екен, — деп мәлім етті шаштараз.

— Ондағы өлеңдер саны аздау болса біз оны көбірек қадір тұтар ек, — деп құлаққағыс етті священник. — Оны отап, жақсы дүниелермен бірге жағаласып кіріп кеткен жасықтарынан тазарту керек болады. Рақымшылық жасайық оған, өйткені, біріншіден, авторы менің дос-жар адамым, ал, екіншіден, бұл оның бұдан да гөрі асқақ, әрі жоғары рухты шығармаларына деген құрметіміз болсын.

— Міне, мынау Лопес Мальдонадоның Әндер жинағы, — деп шаштараз жалғастыра түсті.

— Бұл автор да менің жақсы достарымның бірі, — деді священник. — Өзінің орындауында бұл әндер жұрттың айызын қандырады, себебі оның дауысындай дауыс жан баласында жоқ. Эклогтары да біршама ұзақ, әрине, тәттінің дәмі таңдайыңнан кетпейтіні белгілі ғой. Таңдаулылар қатарына қосайық оны. Оның қасында тұрған қай кітап?

— Мигель де Сервантестің Галатеясы, — деп жауап қатты шаштараз.

— Бұл Сервантес дейтінмен баяғыдан жақсы достық қатынастамын, сондықтан оның өлеңдегі жетістіктері тіршілікте басына түскен жайсыздықтардан да аздау екені маған жақсы мәлім. Оның кітабында сәтті ойлап табылған нәрселер баршылық, бірақ жүзеге асырмақ болған ниет-мақсаттарының бәрі де аяқсыз қалған. Өзі уәде еткен екінші бөлімін күте тұрайық: бәлкім, ол түзелер, сөйтіп дәл қазір өзіміз көрсете алмай отырған рақымшылыққа ақыры бір қолы жетер. Ал, оған шейін өз үйіңізде қамауда ұстай тұрыңыз.

— Қуана-қуана, қадірменді достым, — деді шаштараз. — Міне, тағы үш кітапша: дон Алонсо де Эрсильяның Арауканасы, кордовалық сот Хуан Руфоның Австриадасы және валенсиялық ақын Кристоваль де Вируэстің Монсерраты.

— Бұл үш кітап, — деді священник, — испан тілінде жігерлі рухта жазылған дүниелердің ішіндегі ең тәуірі: бәрі де ең әйгілі деген итальяндық дастандармен иықтас тұр. Бұларды сақтаңдар — испан поэзиясының асқар шыңы ғой бұлар.

Ақыры священник кітап тексеруден қажыды, сондықтан ол қалғанын тексермей-ақ түгел отқа жағуға кеңес берді, бірақ дәл осы кезде шаштараз тағы бір кітаптың бетін ашқан-ды — ол Анжеликаның көз жасы екен.

— Мұндай кітапты отқа жағуға мәжбүр болсам мен де көз жасымды төгер-ақ едім, — деді священник, — өйткені, оның авторы тек Испаниядағы емес, бүкіл дүние жүзіндегі ең жақсы ақындардың бірі, оған қоса ол Овидийдің кейбір дүниелерін керемет жатық аударған кісі!

ҮІІ тарау

Ізгі ниетті рыцарымыз Ламанчалық Дон Кихоттың екінші мәрте аттануы жайында

Дәл осы мезетте Дон Кихоттың дауысы естілді.

— Мұнда келіңдер, мұнда, жаужүрек рыцарьлар! — деп айқайлады ол. — Жүректің айбаты мен білектің қайратын көрсетер шақтарың келді, әйтпесе сарай маңындағы рыцарьлар турнирде жеңіп кеткелі тұр!

Кітап қоймасын тексеруді доғарып, тасыр-тұсыр дыбыс шығып жатқан жаққа қарай тұра жүгірулеріне тура келді, — кейбіреулер Карлиада мен Лев Испанскийдің, сондай-ақ дон Луис де Авиль жазған Императордың іс-әрекетінің, — ал бұлардың сұрыпталмаған кітаптар арасында жатқанына еш күмән жоқ-ты, — тергеусіз-тексерусіз отқа лақтырылғанына осы жайдың қырсығы тиді дегенді айтады, себебі егер священник көрген болса, бұлардың осыншалықты ауыр жазаға тартылмауы да ықтимал еді.

Дон Кихот жатқан бөлмеге келіп кірген достары мен жақын-жуықтары оның төсектен тұрып кеткенін көрді; ұйқыдан енді оянған жан сияқты емес, өте сергек: сол баяғысынша айқайын салып, алақтап, семсерін анаған да, мынаған да бір сұққылап жүр. Келгендер оны шап беріп ұстап, күштеп төсекке әкеп жатқызды — содан кейін ғана ол азды-кем сабасына түсіп, священникке қарап бәсең үнмен былай деп тіл қатты:

— Әлгі Он Екі Пэр дейтіндердің турнирдегі жеңісті сарай маңындағы рыцарьларға тектен-тек қолдан бергені масқара нәрсе ғой, солай емес пе, сеньор архиепископ Турпин? Ал, біз, кезбе рыцарьлар болсақ, үш күн бойы қатарынан жеңістен жеңіске жетумен болдық қой!

— Жә, болар, жарқыным, жетер енді, қадірменді достым, — деді священник оған. — Құдай сәтін салса, бәрі де орнына келеді — бүгін құралақан қалғанның орнын ертең толтыруға әбден болады; ал енді, жарқыным, өз денсаулығыңызды ойлаңыз: меніңше, сіз қатты қалжыраған секілдісіз, бәлкім, тіпті жарақаттанған да болуыңыз мүмкін.

— Жарақаттануын жарақаттанған жоқпын-ау, — деді Дон Кихот келісіңкіремей, — әйтсе-дағы мені оңдырмай төмпештеп, соққыға жыққандарында шүбә жоқ: антұрған Роланд маған шоқпар ала жүгірді ғой — қызғаныштан ғой бәрі де, өйткені, жүректілік жағынан оған дес бермейтін адам жалғыз мен емеспін бе. Бірақ, енді төсектен тұрған бойда дабыра-даңқына қарамай одан кек қайтармасам, Ринальд Монтальванский деген атым құрысын. Әзірге маған жейтін бірдеңе беріңіздер, дәл қазір тамақтан басқа ештеңеге зәру боп тұрғаным жоқ, ал өз намысымды өзім-ақ қорғай алатыным кәміл.

Дон Кихоттың тілегі орындалды: оған тамақ әкеп берілді, содан соң ол ұйықтап қалды, ал өңгелері оның есалаңдығына тағы қайран болысты.

Сол күні түнде күтушінің асқан ықтияттылығымен барлық кітап — аулада шашылып жатқандары да, бөлмеде қалғандары да — бірі қалмай өртеліп, күлі ғана қобырап қалды, солармен бірге, шамасы, мәңгілік сақтау үшін архивке тапсыруға лайықты дүниелер де кеткен болу керек, бірақ бұған тағдыр мен сұрыптаушының селқостығы сеп болған шығар — “күнәкардың кесірі тақуаға да тимей қоймайды” дейтін мақалдың шығуы тегін емес қой.

Священник пен шаштараз екеуі өздерінің дос-жар адамын меңдеп алған сырқаттың мың да бір емі — кітап қоймасының есігін бітеп тастау деген шешімге келді (себептің көзін құртсаң салдар да өзінен-өзі жойылуы мүмкін ғой, деген дәмемен), ал төсектен басын көтерген анау кітаптарын таппай қалғанда, оған әлдебір сиқыршы барлық кітабымен қоса бөлмені де ұрлап кетті деп айтпақ болысты; және мұның бәрі кереметтей ыждағаттылықпен іске асырылды. Арада екі күн өткенде Дон Кихот төсектен тұрды, тұрған бойда кітаптарына көз салмаққа бет алды, бірақ кітап сақталатын қуысын таба алмай бөлме-бөлмені аралап, әрлі-берлі сенделіп жүріп алды. Таспен бітеліп тасталған, ал бұрын қойма есігі орналасқан тұсқа ауық-ауық келіп, қабырғаны сипалап, бөлме ішін үн-түнсіз көзбен шолып тұратын болды, сосын, ақыры, күтушіден кітап қоймасы қайда екенін сұрады. Күтушіге нендей жауап қайтару керегі үйретілген-ді.

— Қайдағы кітап қоймасын айтып тұрсыз, тілеуіңіз болғыр? — деп қарсы сұрақ қойды ол. — Енді бізде кітап та, қойма да жоқ, бәрін шайтан алып кетті.

— Шайтан емес, сиқыршы, — деп түзетті оны жиен қыз. — Өзіңіз бізден кетіп қалған соң ертеңіне түнде ол бұлтпен ұшып келді де, өзі атша мініп отырған айдаһардан секіріп түсіп, кітап қоймасына кіріп кетті. Онда не істегенін білмеймін, әйтеуір біраздан соң қарасам, анау шатырды киіп-жарып ұшып барады екен, ал үйдің іші көк-ала түтінге толып кетіпті. Не бүлдірді екен, көрейік деп барсақ, кітаптар да, бөлме де ізім-қайым жоқ. Тек бір ғана нәрсе есімізде жақсы сақталып қалды: ұшып бара жатқан кезінде әлгі залым шал кітаптар мен қойманың қожасына құпия өшпенділігі барын, сол үшін үйге үлкен зиян келтіргенін, ал оның нендей зиян екені кейін ғана белгілі болатынын айқайлап айтып кетті. Оған қоса өзінің аты данагөй Муньятон екенін де айтты.

— Муньятон емес, Фрестон, — деп түзетті оны Дон Кихот.

— Фрестон ба, әлде Фритон ба, білмеймін, — деп күтуші сөзге араласты, — әйтеуір тек есімінің тон деп аяқталатыны есімде.

— Әңгіме қайда, — деп Дон Кихот оның сөзін іліп әкетті, — ол өзі бір данагөй сиқыршы, менің нағыз қас дұшпаным: мені сондай жек көреді, себебі өзі қамқорлық жасап жүрген рыцарьмен арада біраз уақыт өткенде жекпе-жекке шығатынымды және өзінің қандай айла-шарғы жасағанына қарамастан әлгі рыцарьды тас-талқан ғып жеңетінімді арбаушылық әдіс-амалдары мен құпия жазулары оған алдын-ала көрсетіп берген, сондықтан маған қолынан келгенінше жамандық жасауға тырысып жүр. Сөйтсе де ол біліп қойсын, құдіретті күштің кесіп-пішкен нәрсесін өзгерту де, орағытып өту де қолынан келмейді оның!

— Бұған сірә да шүбә бар ма! — дауыстап жіберді жиен қарындасы. — Әйтсе-дағы, ағатайым-ау, сізді төбелеске шық деп желкелеп жүрген ешкім жоқ қой. Жер-дүниені шарлап азаптанып, мүйіз сұрай барған тоқал ешкінің құлағынан айрылып қалғанын естен шығарып, аспандағы айға қол созғанша үйде тып-тыныш отырған тәуір емес пе?

— Әй, жиенжан-ай! — деді Дон Кихот шамданып. — Менің кім екенімді әлі білмейді екенсің-ау сен, тегі! Біреу-міреу басыма қолын апардым дегенше мен оның құлағына қосып мүйізін де жұлып алам ғой!

Оның ашуға міне бастағанын көрген күтуші мен жиен қарындасы енді оған қарсы келмегенді ақыл санады.

Қалай болған күнде де, әйтеуір ол тұтас екі апта бойы тып-тыныш үйінде отырды, қаңғыма тіршілікке қайта кірісуге деген құштарлығын ешкімге аңдатқан жоқ және осы екі аптаның ішінде өзінің дос-жар адамдары — священникпен және шаштаразбен талай мәрте айта қаларлықтай қызықты әңгіме-дүкен құрып, қазіргі кезде әлемнің аса мұқтаж боп отырғаны тек қана кезбе рыцарьлар екендігіне және кезбе рыцарьлықты қайта тірілту парызы өз маңдайына жазылғандығына оларды барынша сендіріп бақты. Амал-айла қолданбай оны ақылға келтіру мүмкін емес деп ойлаған священник кей жағдайларда онымен дауласа кетіп, кей жағдайларда келіскен болып жүрді.

Осымен бір мезгілде Дон Кихот өзінің бір селолас адамымен келіссөз жүргізіп жатты: бұл өзі ақпейіл (егер елеулі мөлшердегі бағалы дүние-мүлкі жоқ жандарға осындай сипаттама беруге болатын болса) адам еді, әйтсе де, ақыл-есі біршама ауытқыңқыраған ахуалы бар-ды. Дон Кихоттың оған әр нәрсені айтып, сан түрлі уәдені үйіп-төгіп, керемет сендіріп баққаны сонша, ақыр соңында сормаңдай диқан оған атқосшы болып сапарға бірге шығуға келісімін беріп те салды. Айта кетер нәрсе, Дон Кихот оған онша көп қобалжи бермеуге кеңес берген, өйткені, оның, Дон Кихоттың, қас пен көздің арасында әлденендей бір аралды жаулап алуы, сосын оны сол аралдың губернаторы етіп белгілеуі әбден мүмкін, деген. Осы секілді уәделер Санчо Пансаны — диқанымыздың аты-жөні осындай еді — еліктіріп жіберді де, ол қатын-баласын тастап, селоласына атқосшы болуға ырзалық білдірді.

Сонан соң Дон Кихот ақша іздестіру қамына кірісті: біраз бірдеңелерін сатты, біраз бірдеңелерін өзіне зор шығын келетініне қарамай кепілдікке өткізді, сөйтіп әйтеуір ақыр соңында едәуір мол қаражат жинап алды. Бұған қоса ол таныстарының бірінен уақытша пайдалана тұруға дөңгелек қалқанын сұрап алды; сосын дал-дұлы шыққан дулығасын ептеп-септеп жөндеп алғаннан кейін атқосшысы Санчо қажетті керек-жарағын қамдап үлгеруі үшін, ең бастысы, қоржын ала шығуды ұмытпауы үшін қай күні және қай сағатта аттанатындарын алдын-ала ескертіп қойды. Санчо ұмытпауға уәде берді, бірақ жаяу жүруге дағдыланбағанын сылтауратып, өзінің аяңшыл есегі барын, өзі соған мініп шығатынын мәлім қылды. Бұл жағдаят Дон Кихотты азды-кем абыржытып тастады: кезбе рыцарьлардың қайсысында бұрын-соңды есекке мінген атқосшы болған-болмағаны жайында ой кешіп кеткен-ді, бірақ ақыры ондай ештеңе есіне түспеді; алайда, алғаш ұшырасқан әдепсіз рыцарьдың астындағы атын тартып алатын, сосын осынау қадірі әлдеқайда артықтау көлікті атқосшысының иелігіне беретін сәт те тым кешіктірте қоймас деген үмітпен Санчо Пансаның есекке мінуіне рұқсат етті. Бекетші берген кеңесті ұмытпай, көйлекті де көп қылып салып, қолынан келгенінше басқа да керекті заттың бәрін қамдап алды. Осылайша бәрі дайын етіліп, тәртіпке келтірілгеннен кейін жиен қарындасымен де, күтушісімен де қоштаспаған Дон Кихот Санчо Пансаны ертіп, — айтпақшы, ол да қатын-баласымен қоштаспаған-ды, — бір күні түнде құпия түрде селодан аттанып кетті; түн жамылып тоқтамай жүрген олар әжептәуір жерге жырақтап үлгерді, сондықтан таң ағарып атқан кезде қандай да бір қауіптен алаңсыз болды: соңдарынан қуғыншы шыққан күнде де бәрібір оларды қуып жете алмаған болар еді.

Санчо Панса қоржын мен месті ұмытпай артып алған-ды, сөйтіп енді уәде етілген аралдың губернаторы болуға деген құштарлық көкейін тескен ол есектің үстінде құдды бір байбатша секілді қоқырайып отырған болатын. Ал, Дон Кихот болса, тап сол ана жолы аттанған бағытымен және тап сол жолмен, яғни Монтьель жазығымен жүріп келе жатқан, тек қазір бойы айрықша сергек-тін, өйткені таңертеңгі мезгіл еді, күннің өткір сәулесі онша мазалай қоймаған. Міне, дәл осы сәтте Санчо Панса қожайынына қарап:

— Байқаңыз, мейірбанды мырза, сеньор кезбе рыцарь, арал жайында берген уәдеңізді ұмытып кетіп жүрмеңіз, ал енді іс маған тіреліп жатса, мен өзім қандай аралды болсын басқарып кетем, — дегенді айтты.

Оған Дон Кихот былай деп жауап қатты:

— Сен біліп қойғын, достым Санчо Панса, бағзыда кезбе рыцарьлар жаулап алған аралдары мен корольдіктеріне әкім етіп өздерінің басыбайлы атқосшыларын тағайындайтын болған, ал мен бұған екібастан әзірмін, өйткені, осынау жақсы дәстүрді қалпына келтіргенді жөн деп таптым. Ол аз болса, тіпті одан да асырып түсірмекпін: бұрын рыцарьлар кей-кейде, расын айтқанда, тіпті әрдайым десе де болар, атқосшыларының әбден шау тартқанын күтіп жүретін, сосын арада көп беймаза күндер мен одан да гөрі мазасыздау түндер өткеннен кейін, аналардың қызмет көрсетерлік шама-шарқы шақталған кезде ғана оларға граф атағын немесе тым құрығанда әйтеуір маркиз атын беріп, жерге иелік еткізетін немесе әлденендей бір қоң торғай провинцияны бөліп беретін. Егер басымыз аман, аяқ-қолымыз сау болса, арада аптаға жуық уақыт өтпей жатып-ақ қарамағында бірнеше корольдігі бар бір үлкен корольдікті жаулап алуым онша қиындыққа түсе қоймас, сосын қайсысын қаласаң, соны өзіңе, таққа отыру салтанатын өткізіп, табыс етем ғой. Бұған сен таңғалмай-ақ қой: рыцарьлар не түрлі ғаламат жағдайларға тап болып жатады және ойыңа кіріп те шықпайтын оқиғаларға кезігеді, сондықтан саған өткенде уағда еткеніме қосымша тағы да бірдеңелерді сыйға тарту маған түк те емес.

— Сонда қалай болғаны, — деді дүдәмал ой жетегіндегі Санчо Панса, —егер өзім ғайыптан тайып король болсам, онда Хуана Гутьеррес, біздің үйдегі әйелді айтам, ең аз дегенде королева, ал балаларым — инфанттар¹⁷ деп атанатын болғаны ма?

— Оған кімнің қандай күмәні бар? — деді Дон Кихот жаратпай.

— Соған әуелі өзім сене алмай тұрмын ғой, — деп жауап қатты Санчо Панса, — өйткені, құдайдың құдіретімен король тәждері аспаннан жаңбыр боп жауған күннің өзінде де, солардың бірде бірі менің қатынымның басына қона кетердей шақ бола қоймайды-ау деп қорқам. Шын сөзім, сеньор, одан ешқандай королева шықпайды. Графиня атанса — оны, былай енді, ептеп алқам-шүкір деуге болар, бірақ оның өзін де оңдырар-оңдырмасын итім білсін.

— Сен, Санчо, қайдағы бір хайуанаттан емес, жаратқаннан сұран, — деді Дон Кихот, — сөйтсең, ол зайыбыңа өзіне не лайықты болса, соны тарту етеді. Ал, өзің тым төменшіктей бермей, генерал-губернатор қызметін атқаруға дайындал, одан төмен мансапқа ешқашан келісуші болма.

— Жоға, ешқашан да келіспеймін, мархабатты мырзам, — деді Санчо. — Өзіңіз секілді мәртебелі адамның, тақсыр, өзіме лайықты және заңды қақым бар нәрсені маған қашан да тауып бере алатынын білем.

ҮІІІ тарау

Айбынды Дон Кихоттың жел диірмендерімен бұрын-соңды болып көрмеген сұрапыл айқастағы айтулы жеңісі және өзіміз сүйсіне мағлұм етпекші басқа да оқиғалар жайында

Сол екі арада олардың көз алдына жазықтың қақ ортасына жайғасқан әлде отыз ба, әлде қырық па жел диірмен шоғыры көлденеңдеп тұра қалды, соны көрген бойда Дон Кихот атқосшысына былай деп тіл қатты:

— Тағдыр бізді тура жолмен бастап келе жатыр. Анаң қара, достым Санчо Панса, әне жерде отыз шақты дүлей дәу тұр — мен қазір солармен шайқасқа кіріп, бірін қалдырмай қырып салам, ал қолға түсірген олжамыз әл-ауқатымыздың арқауына айналады. Бұл әділетті соғыс: қара ниетті сұмдардың тамырын жер бетінен сылып тастау — құдай жолына бар ынты-шынтыңмен адал қызмет ету деген сөз.

— Ау, қайдағы дәулерді айтып тұрсыз? — деп сұрады Санчо Панса.

— Әне тұрған жоқ па, қолдарын созып, — деп жауап қатты мырзасы. — Кейбірінің қолының ұзындығы екі-үш шақырым боп қалады.

— О не дегеніңіз, сеньор, — деп қарсылық білдірді Санчо, — көріп тұрғаныңыз әсте де дәулер емес, жел диірмендер ғой; ал қол деп тұрғаныңыз — қалбағайлары ғой: олар желдің күшімен шыр айналып диірмен тасын қозғалысқа келтіреді.

— Тәжірибесі жұтаң шытырман оқиға іздеуші екенің байқалды, — деп тұжырды Дон Кихот. — Бұлар — дәулер. Қорықсаң, былайырақ барып тұр да, дұғаңды оқы, ал мен өзім олармен жалғыздығыма қарамай қанды шайқас бастаймын.

Дәулермен емес, ақиқат шындығында жел диірмендермен шайқасқа бара жатқанын ескертіп Санчоның жалынып-жалбарынғанына құлақ аспаған Дон Кихот осы сөздерді айтқан бойда Росинантты шпормен бүйірден бір тебініп шаба жөнелді. Бұлардың дәулер екеніне оның зәредей күмәні жоқ-ты, сондықтан атқосшысының айқайын құлағына қыстырмаған және жел диірмендердің жанына тым жақын келсе де көзі бұлдырап түк ештеңе көрмеген ол бар дауысымен ақырып:

— Қашпаңдар, қоян жүрек, қара ниет хайуандар! Сендерге шабуыл жасап келе жатқан жалғыз-ақ рыцарь ғой, — деді.

Осы тұста шамалы жел тұрған болатын, соның салдарынан диірмендердің қолақпандай қалбағайлары ақырын-ақырын қозғала бастағанын көрген Дон Кихот айқайды салып:

— Бұлғаңдар, бұлғай беріңдер қолдарыңды! Қолдарың тіпті Бриарей дәудің қолынан көп болса да бәрібір сазайларыңды тартпай қалмас едіңдер! — деді.

Соны айтып, тағдырын толайым-тұтас жүрегінің әміршісі Дульсинеяның шарапатына тапсырып, одан осынау ауыр сынақтан аман өтуіне көмектесуін сұрап жалбарынды да, қалқанын кеудесіне тосып, Росинантпен шоқырақтай шауып барып жақындау тұрған диірменнің қалбағайына найзасын салып кеп жіберді; бірақ дәл осы кезде жел қалбағайды құтырта қозғалтып жібергендіктен найзасы пәрше-пәрше боп сынып кетті, ал қалбағай болса атты да, аса бір аянышты ахуалда қалған адамды да ілестіріп әкете жаздап барып, ақыры Дон Кихотты жерге атып ұрды. Есегін бар пәрменімен тапырақтата шауып көмекке жеткен Санчо Панса қожайыны жанына таяп келіп оның қозғалуға халы жоқ сұлық жатқанын көрді — анау Росинанттан оңбай құлап түскен-ді.

— Әй, жаратқан ием-ай! — деп дауыстады Санчо. — Сақ болыңыз, бұлардың бәрі әншейін жел диірмендер деген жоқ па едім сізге? Өз басында диірмен қалбағайлары айналып тұрғандар болмаса, басқа бірдеңемен бұларды кім шатастырар еді.

— Аузыңды жапшы, достым Санчо, — деді Дон Кихот. — Ескертіп қояйын, әскери ахуал қашан да осылай айнымалы боп тұрады. Оған қоса, менің ойымша, және бұл ойым негізсіз де емес, данагөй Фрестон, әлгі кітаптарымды қоймасымен бірге үптеп кеткен сиқыршыны айтып жатырмын, жеңісті қолымнан жұлып алу үшін дәулерді жел диірменге айналдырып жіберген болса керек — ол мені сондай жек көреді. Бірақ, ерте ме, кеш пе, әйтеуір, оның арбаушылық зұлым айла-амалдарын айбынды семсеріммен харап қыларым анық.

— Оны енді бір құдайдың өзі біледі, — дей салды Санчо Панса.

Сосын Дон Кихотқа орнынан тұруға көмектесіп, шығарда жаны шақ қалған Росинантқа әкеп отырғызды. Әлгінде болған оқиға жайындағы әңгімелерін әрмен жалғаған олар Лаписе шатқалына апаратын жолға түсті, өйткені, өзінің айтуынша, осынау адам толассыз ағылып жататын жерде күтіп тұрған алуан түрлі шытырман оқиғадан Дон Кихоттың құралақан қалғысы келмеген; оған тек бір ғана нәрсе — найзасынан айрылып қалғаны уайым боп келе жатыр еді, осы өкінішін атқосшысына айтып берген ол былай деді:

— Бір кітаптан оқығаным бар еді, ұрыс кезінде семсерінен айрылған Дьего Перес де Варгас есімді бір испан рыцары еменнің дырау бұтағын сындырып алып, сол күні маврларды оңдырмай жайпап, қан-жоса қып қырғаны сонша, оған кейін Еменағаш дейтін лақап ат беріліпті, содан бері өзі де, ұрпақтары да Варгас-Еменағаш аталып жүр. Бұның бәрін айтып тұрған себебім, мен де жолшыбай өзіме алғаш кездескен бір еменнен, — жай емен бе, тас емен бе, бәрібір, — өз жобамша, тап сол Варгастың қолында болғандай көлемдегі бір үлкен бұтақты сындырып алмақпын, сосын сол бұтақтың көмегімен ес тандырарлық ерліктер жасамақпын, соны көргенде сен де тағдырыңа сан мәрте шүкіршілік етерің хақ, өйткені арада біраз уақыт өткенде адам сенбес ғажайып секілді көрінетін істердің басы-қасында жүру әрі куәгері болу бақытына қол жеткізесің ғой.

— Бәрі де құдайдың ықтиярында, — деді Санчо. — Сіз не айтсаңыз да сенем ғой, тақсыр. Тек кішкене түзеліңкіреп отырыңызшы, әйтпесе бір жағыңызға қарай қисайыңқырап бара жатқандайсыз — шамасы, әлгінде құлаған кезіңізде денеңізді ауыртып алғаныңыздан шығар.

— Рас айтасың, — деді Дон Кихот, — ауру жаныма қанша батса да ыңқылдамай келе жатқанымның жалғыз-ақ себебі — әлденендей бір жарақат алған жағдайда, мейлі тіпті ішек-қарыны ақтарылып қалса да, кезбе рыцарьларға ыңқылдауға болмайды.

— Ондашы, бұған қарсы айтар уәжім жоқ, — деді Санчо, — бірақ, бір құдайдың өзіне ғана аян, тақсыр, бір жеріңіз ауыра қалған жағдайда оны маған хабар еткеніңізді қалар едім. Ал, өзім ондай күйге тап келсем, — әрине, әлгі ережені кезбе рыцарьдың атқосшылары да орындауға тиіс болмаса, — бір жерім шамалы сыздағанның өзінде ыңқылға баспақпын.

Атқосшысының ақкөңілдігіне Дон Кихот күлмей қала алмады, сосын оның қашан болса да, қанша болса да және қажетті жағдайда да, тіпті ешқандай қажеті жоқ жағдайда да ыңқылдап-ыңырана беруіне болатынын мәлім етті, өйткені рыцарьлық жарғыда бұл турасында ештеңе айтылмаған көрінеді. Санчо Дон Кихотқа жүрек жалғап алар уақыт болғанын құлаққағыс етті. Дон Кихот оған әзірше зауқы жоқтығын, ал Санчоның қашан көңілі соқса сонда тамақ іше беруіне болатынын айтты. Рұқсат тиген бойда Санчо есегіне ыңғайын тауып жайғасып отырып алды да, қоржындағы азықтарын шығарып, асықпай тамақ жеуге кірісті; қожайынының соңынан сылбыр аяңмен ілесіп келе жатқан ол торсықтан деміл-деміл сіміріп отырды және сүйсіне қылқылдататыны соншалық, тіпті оған малагалық трактиршілердің өзі де сұқтанарлықтай-ақ еді, ал оларда шарап дегеніңіз судай ағып жатыр ғой. Осылай жайлап жұтып қойып отырған шақта Дон Кихоттың үйіп-төгіп берген уәдесінің бәрі Санчоның басынан бу боп ұшып кетті, ал шытырман, тіпті қатерлі болуы да ықтимал, оқиғалар іздеу әрекеті ендігі жерде мехнаты мол міндет тәрізді көрінбей, таусылмас-бітпес қуаныш секілді көріне бастады.

Бұл түнді олар ағаш саясында өткізді; Дон Кихот бір ағаштан қураған бұтақ сындырып алып, оған темір ұштықты кигізді — сөйтіп, найзаға ұқсас бірдеңе жасап алды. Кітаптардан оқып білген, ормандар мен шөл-шөлейтті далаларда жүрек әміршілері жайындағы армандарын азық қылып, талай түнді ұйқысыз өткізген рыцарьларға барлық істе бірдей ұқсап бағуға тырысқан Дон Кихот та түні бойы кірпік ілмей, аяулы аяшы Дульсинея жайында ойлаумен болды. Санчо Пансаға келсек, ол түнді тіптен басқаша өткізді: қарнын цикор суынан гөрі бөлектеу сусынға мелдектете толтырып алған соң таң атқанша тұяқ серіппеді, әжептәуір биікке көтерілген күннің сәулесі бетінде ойнап, торғай біткен жаңа таңды көңілді шырылмен қуана қарсылап жатса да, Дон Кихот келіп оятпаса, оның әлі де талай уақыт ұйқы соғар түрі бар еді. Сөйтіп ақыры ұйқыдан тұрған, тұрған бойда торсықтан бір жұтып алған Санчо оның кешегіге қарағанда азды-кем жүдеңкіреп қалғанын байқады; бұл көңілін әжептәуір пәсейтіп тастады, өйткені оны таяу арада толықтыруға мүмкіндік туа қоймайтынын білетін. Дон Кихот таңғы астан да бас тартты — бұрын айтып өткеніміздей, ол тек тәтті армандарды ғана азық қылатын. Екеуі жолға барып түскен соң, түс ауа, сағат үштер шамасында алыстан Лаписе шатқалы көлденеңдеді.

— Осы арада, бауырым Санчо, — деді шатқалды көзі шалған Дон Кихот, — не қилы шытырман оқиғаға кеңірдектен келгенше тоятын боламыз. Бірақ, ескертіп қояйын, маған қандай қатер төнсін мейлі, семсеріңді қынаптан суырушы болма, ал егер құл-құтандар, осынау нәсілсіз найсаптар, шабуыл жасап жатқанын көрсең, онда көмектесуіңе болады. Егер де бұлар рыцарьлар болса, онда, рыцарьлық қағидаларында көрсетілгеніндей, рыцарь қатарына әлі қабылданбағаның себепті маған болысуға да тиіс емессің және оған ешқандай қақың да жоқ.

— Бұл жағына қам жемей-ақ қоюыңызға болады, сеньор: айтқаныңызды бұлжытпай орындаймын, — деді Санчо. — Оның үстіне мінезім жұмсақ адаммын: жағаласа кету, ұрыс-керіске араласу дегендер маған жат нәрсе. Ал, енді біреу-міреу өзі кеп тиісіп жатса, онда мен, шынымды айтайын, рыцарьлық қағида-ереже дегендеріңе қарамаймын: өйткені, жаратқан иеміздің де, адамзат баласының да заңдары қорғануға ешкімге тиым салмайды ғой.

— Бұл айтқаныңмен әбден келісем, — деді Дон Кихот. — Маған тек рыцарьлар тап берген жағдайларда ғана өз табиғи тілегіңді тежеуіңе тура келеді.

— Міндетті түрде тежеймін, — деді Санчо, — бұл әміріңізді жексенбі күнгі демалыс секілді айрықша қастерлейтін болам.

Олар осылай әңгіме-дүкен құрып келе жатқанда алдарынан түйеге мінген екі бенедиктілік монах бой көрсетті — қашырларының шамадан тыс ірілігі сонша, бұларды түйеге мініп келе жатты деп айтпасқа әддің жоқ-ты. Монахтар жол көзілдірігін киіп, қол шатыр көтеріп алыпты. Жаяулатқан екі малай қашыр айдап келеді; ал артта әлде төрт, әлде бес салт атты нөкері бар күйме келе жатыр. Кейін белгілі болғанындай, күймеде Бискаяда тұратын ханым отырған-ды — ол Севильядағы күйеуіне бара жатқан, күйеуі болса өзіне аса бір құрметті мансап берілгелі тұрған Америкаға аттанбақшы болатын, ал жаңағы монахтар ханымды шығарып салушы емес, кездейсоқ ұшырасқан серіктері еді. Бірақ, Дон Кихот оларды көрген бойда атқосшысына қолма-қол былай деп мәлім етті:

— Қателеспесем, бізді үш ұйқтасаң түсіңе кірмейтін бір ғажайып шытырман оқиға күтіп тұр. Әне бір алыстан бой көрсеткен қара-құра құбыжықтардың сиқыршылар екенінде күмән жоқ: олар принцессаны алып қашып, күймеге отырғызып әкетіп барады, енді мен қайткен күнде де осынау қара ниеттілердің ойын іске асырмауға тиіспін.

— Апырай, мұның нәтижесі жел диірмендермен болған жағдайдан да жаман боп шықпаса игі еді, — деп абыржыды Санчо. — Жә, қойсаңызшы, сеньор, бұлар бенедиктілік ағайындар ғой, ал күймеде әлденендей бір саяхатшылардың келе жатқаны кәміл. Расы сол, мейірбанды мырзам, айтқанымды тыңдап, райдан қайтыңызшы, әйтпесе тағы да шайтан түртіп шатаққа шырмалуыңыз ғажап емес.

— Айттым ғой саған, Санчо, шытырман оқиға дегеннен сен әлі мүлдем мақұрым адамсың, — деді наразы Дон Кихот. — Айтқаным айдан анық, оған қазір-ақ көзің жететін болады.

Сол арада ол ілгерірек озып кетті де, жолдың қақ ортасына барып тұрды, сосын монахтар өзін еститіндей жерге жақындағанда қатты дауыстап:

— Құтырынған құбыжықтар! Күймеге отырғызып күштеп алып бара жатқан асыл текті принцессаларды қолма-қол босатыңдар қане! Олай болмаған күнде зұлымдықтарыңа лайықты жаза беріледі: табан астында жан тапсыруға дайындалыңдар! — деді.

Тізгін тартып тұра қалған монахтар Дон Кихоттың сүдіні мен сөзінен үрейлері қалмай, былай деп жауап қатты:

— Сеньор кавальеро! Біз құтырынған құбыжық емеспіз, бенедиктілік

иноктармыз , өз шаруамызбен кетіп барамыз, ал күймеде қолды болған

принцессалар бар ма, жоқ па — одан мүлдем бейхабар адамбыз.

— Тәтті сөзбен алдарқата алмайсыңдар мені. Мен сендерді, екі жүзді сұрқияларды, баяғыдан білем, — деді Дон Кихот.

Сосын жауап күтпестен Росинантын шпормен тебініп жіберіп, найзасын көлденең ұстаған қалпы, ашудан жарыла жаздардай боп әлгі монахтардың біріне қарай өжеттене ұмтылды: егер анау қияметтің алдын алып қашырдан құлай кетпегенінде Дон Кихот оны бұған күшпен мәжбүр етер еді, оған қоса оны ауыр жарақаттап, бәлкім тіпті өлтіріп те жіберген болар еді. Серігінің қандай кепке тап болғанын көрген екінші монах ырыққа көнгіш қашырының бүйірін өкшесімен бір теуіп желдей есіп заулай жөнелді.

Сол екі арада есегінен жедел секіріп түскен Санчо Панса жерде құлап жатқан адамға жетіп барып, үстіндегі киім-кешегін шеше бастады. Осы сәт оның қасына қашыр айдаушы екі малай жүгіре жетіп, монахты неге шешіндіріп жатқанын сұрады. Санчо Панса оларға бұл өзіне тиесілі олжа екенін, өйткені айқасты қожайыны Дон Кихоттың ұтқанын айтып жауап берді. Қашыр айдаушылар әзілді түсінбейтін жандар еді және айқас дегеннен де, олжа дегеннен де дым хабары жоқ-тұғын, сөйтіп Дон Кихоттың күймеге барып саяхатшы ханыммен тілдесіп жатқанын пайдаланып, тарпа бас салып Санчоны жерге жықты да, сақалынан бір тал қалдырмай жұлып, аяусыз тепкіге алды, қатты тепкілегендері сонша, анау ақырында ес жоқ, түс жоқ сұлап түсті. Зәреден зәре қалмай, құты қашқан, өңі қағаздай қуарып кеткен әлгі қу монах асыл уақытты босқа жібермеуге тырысып, қашырына мініп алды да, осы бір арпалысты әудем жерден бақылап, өзін күтіп тұрған серігіне қарай шаба жөнелді, сосын екеуі бұның немен тынарын тоспастан әрмен қарай асты; құдды бір соңдарынан шайтанның өзі шам алып түскендей, үсті-үстіне тынымсыз шоқынысып бара жатты.

Сол тұста, әлгінде айтылып өткендей, Дон Кихот та күймеде отырған ханыммен тілдесіп жатқан болатын.

— Сеньора! — деп бастады ол. — Сән-салтанатыңызға құлдық, қазірден бастап көңіл қалауын орындай беріңіз, ендігі жерде өз еркіңіз өзіңізде, өйткені сізді алып қашқандардың қара ниеті қуатты білегіммен күйретіліп, күл-талқан етілді. Өзіңізді құтқарған адамның атын білмегеніңіз салдарынан азап шекпеуіңіз үшін айтып қояйын, мен — асқан сұлу Дульсинея Тобосскаядан дәмелі, кезбе рыцарь және шытырман оқиға іздеуші Ламанчалық Дон Кихот деген боламын. Ал, енді көрсеткен қызметіме сый ақы ретінде сұрарым біреу ғана: Тобосоға, жүрегімнің әміршісіне барыңыз, мен жіберді деңіз, сосын оған өзіңізді босату үшін не істегенімді түгел баяндап беріңіз.

Дон Кихоттың осы сөзді айтып үлгеруі мұң екен, ханымның нөкерінде келе жатқан малайдың бірі, өзі бискайлық, Дон Кихоттың күймені тоқтатып қойғанын және келген іздерімен кейін қайтуды, Тобосоға баруды талап етіп тұрғанын көріп, оған жақын келіп найзасына жармаса кетті де, жүрек айнитын кастильдік және барынша бұрмаланған бискайлық тілде:

— Кет, қайқай, кавальеро, жолда сен болма! Жаратқанмен ант етем, күймені жібермейсің, мен сені өлтіреді, әйтпесе мен бискайлық емес! — деді.

Дон Кихот оның не айтпақ болғанын жақсы түсінді.

— Егер сен кембағал қара шаруа болмай, кавальеро болсаң, ессіздігің мен есерлігің үшін сазайыңды берген болар едім, — деді ол міз бақпаған қалпы.

Бискайлық болса, бұған былай деп жауап берді:

— Мен кавальеро емес? Құдаймен ант етем, христиан сияқты өтірік соғасың. Қане, лақтыр найза, семсер ұста — кімді кім екен, көреміз! Бискайлықтар жерде де, теңізде де, қайда болса сонда, саған — идальго. Басқаша айтасың — өтірік айтқыш боласың.

— Аграхес айтқандай, оны әлі көре жатармыз, — деп күбір етті Дон Кихот.

Найзасын жерге лақтырып, семсерін суырып алды да, қалқанын кеудесіне тосып, бискайлықты тұрған орнында жер жастандырмақ ниетпен алға ұмтылды. Бискайлық болса, істің насырға шапқанын байқап қашырынан түспекке оқталған, өйткені өзі мініп келе жатқан жалға алған жаман қашырға онша сенімі жоқ-ты, бірақ тек семсер суыруға ғана мұғдар тапты; сәтіне сай келген кездейсоқтық шығар, ол күйменің тап жанында тұрған; соны пайдаланып бір көпшікті суырып алды да, оны қалқан ретінде кеудесіне тоса қойды, содан соң екеуі қаны қарайған қас дұшпандарша айқаса кетті. Сол арада тұрғандардың оларды татуластырмақ болған әрекетінен түк шықпады — бискайлық балдыр-батпақ тілінде айқайды салып, егер өзіне айқасуға мүмкіндік берілмесе, онда қожайын әйелді де, жолына көлденең тұрған басқаларды да түгел қырып салатынын паш етті. Күймеде отырған ханым, мына болып жатқан жағдайға қатты таңырқап әрі одан қатты шошынып, делбешіге былайырақ шығуға әмір етті, сөйтіп жан алыс, жан беріс шайқасты әудем жерде тұрып бақылай бастады. Бұл кезде айқас қызып, бискайлық Дон Кихотты иықтан оңдырмай бір қойып та үлгерген-ді, егер қалқаны қорғап қалмағанда, оны белуарына шейін шауып түсіруі де мүмкін-ді. Осынау сұрапыл соққының зардабы жанына қатты батқан Дон Кихот:

— Беу, Дульсинея, жүрегімнің әміршісі, сұлулықтың салтанаты! Шаш-етектен келетін мейірім-қайырымыңызға бола осынша ауыр сынаққа басын байлаған рыцарыңызға көмекке келсеңіз етті! — деп айқайлап жіберді.

Бискайлықтың шаруасын бір-ақ шешуші соққымен бітіруді ниет қылған рыцарымыз үшін осы сөздерді айту, семсерді сығымдау, қалқанмен мүмкіндігінше қолайлы көлегейлену және жауға қарсы ұмтылу — бәрі де бір-ер қас-қағымда тынған іс болды.

Дон Кихоттың шабуылға шыққан кездегі тас-түйін тұрпаты буырқанған ашу-ызасын паш етіп тұрған-ды, сондықтан бискайлық қорғануға әзірлік жасағанды жөн деп тапты. Ол көпшікті кеудесіне басты, бірақ тұрған орнынан тырп ете алмады, өйткені қашырын не олай, не былай бұруға шамасы жетпеді, мұның себебі шектен тыс қатты болдырған және мынадай парықсыз істерге дағдыланбаған хайуанатқа аяғын аттап басу мұң болып тұр еді. Тоқ етеріне келгенде, әлгінде айтылғандай, Дон Кихот ылпың-жылпың бискайлықты қақ бөліп шауып түсірмек оймен шабуылға шықты; бискайлық көпшікпен қорғанып, ол да семсерін жоғары көтерді; үрейі ұшқан көрермендер бір-біріне күйрете соққы беруге әзір бұл семсерлер қарсыласын шапқанда не боларын білмекке, жүректері түршігіп тосып қалды; ал күймедегі ханым болса, бұл кезде күтуші келіншектерімен қосылып жаратқаннан жәрдем сұрап, қасиетті орынның бәріне сый-сауқат жасауға және барлық испан монастырына қаражат бөлуге уәде етіп, бискайлық пен өздерінің басына төнген осынау зор қатерден аман алып қалуын өтініп жатыр еді. Бірақ, тап осы арада, үлкен өкінішімізге қарай, Дон Кихот өмірін жазған алғашқы шежіреші оның бұдан арғы ерліктері жайында тарих жұмған аузын ашпайды дегенді желеу етіп, жекпе-жек баянын доғарады да, соңына нүкте қояды. Алайда, оның ғұмырнамасын жазған екінші шежіреші, ашығын айтқанда, осынау назар аударуға әбден татырлық оқиғалардың орынсыз ұмыт болуына жол бергісі келмепті, ламанчалық жазушылардың өз архивінде немесе жазу үстелінде ізгі ниетті рыцарымызға арналған әлденендей бір қолжазба қалдырмайтындай әуестіктен ада-күде мақұрым болғанына илана алмапты; осынау ұнамды оқиғаның аяғын тауып алармын деген үміттен қол үзбеуінің де себебі осы ойды өзіне тұрақты серік еткендігінен еді және онысы да жөн болыпты: жаратқан иеміздің жәрдемімен ол оны тапты да, бірақ қалай тапты — бұл жайында екінші бөлімде әңгімеленеді.

(жалғасы бар)