МИГЕЛЬ ДЕ СЕРВАНТЕС: АЙЛАКЕР ИДАЛЬГО ЛАМАНЧАЛЫҚ ДОН КИХОТ

Арада екі аптадай уақыт өтер-өтпесте діннен безген отыздан аса адам сиятын тамаша фелюга тапты. Көздеген мақсаты күмән тудырмасы үшін және нанымды көрінуі үшін ол Оранға қарай жүргенде Алжирден отыз шақырымдай жердегі, кептірілген інжірмен ірі көлемде сауда жасалып жатқан Сарджелге фелюгамен сапар шегуге ниет қылып, ақыры сонда саяхат жасап та келді. Әлгінде өзім айтып өткен тагаринмен бірге кейін онда тағы бірнеше рет болып қайтты. Берберияда тагарин деп арагондық маврларды атайды, ал гранадалық маврларды — мудэхар дейді, Феццан корольдігінде мудэхарлар эльч деп аталады, феццандық корольдің әскері де негізінен осылардан тұрады. Айтайын дегенім, жолай діннен безген шағын қойнауға, Зораида өзімізді күтіп жатқан үйден арбалеттің оғы екі атылғанда да жетіңкіремейтін жерге міндетті түрде тоқтап, зәкір тастайтын. Әрине, оның бұл араға тоқтауында өзіндік мән бары белгілі ғой, кейде ол ескекші маврлармен бірге осы арада салаат оқитын, ал кейде тіпті, тәжірибе жинай берейін дегендей, ұзамай шындап іске асырмақ шаруасын қалжың түрінде орындап та жүретін, атап айтқанда: Зораиданың үйіне кіріп, жеміс-жидек сұрайтын, Зораиданың әкесі оны танымаса да, әйтеуір өтінішін аяқсыз қалдырмайтын. Кейін маған діннен безгеннің өзі айтқанындай, Зораидамен тілдеспекке, оны христиандарға алып бару жөнінде өзіне тапсырма бергенімді, ештеңеге қам жемеуіне, алаңдамауына болатынын хабарламаққа қанша талпынса да ештеңе өнбепті, өйткені әкесі немесе күйеуі әмір етпесе мавр қыз-келіншектері әдетте маврлармен де, түріктермен де жүз көріспейді, есесіне олар христиан тұтқындармен әңгімелесуден бой тартпайды, ондай жүздесулердің кейде тіпті шамадан тыс ұзаққа созылып кететіні де бар. Ол Зораидамен сөйлесе қалғандай болса, бұл маған онша ұнамас та еді: өз тағдыры діннен безгеннің қолында екенін көрген қыздың тынышы кетуі әбден мүмкін еді. Қайткен күнде де әйтеуір, діннен безгеннің бұл тәуір ниетінің орындалуын құдай қош көрмеген-ді, ал діннен безген болса, Сарджелге дейін және кері қарай еш кідіріссіз барып-келуге болатынына, қай жерге, қашан және қалай көңілі соқса солай зәкір тастауға ерікті екеніне, тагарин серігі айтқанын екі еткізбей тыңдайтынына, ал менің өтемақым төленіп те қойылғанына, олай болса енді тек христиандар арасынан ескекшілер іздеп табу ғана қалғанына көзі жеткен соң, маған өтемақысы төленгендерден тыс тағы кімдерді алуымызға болатынын ойластырып, олармен алдағы жұмаға келісіп қоюым керегін айтты, өйткені сол жұма күні аттанамыз деп бәтуаласқанбыз. Мен қаланы емін-еркін тастап шыға алатын әрі ескек есудің майталманы боп табылатын он екі испанды тауып, уағдаластым, осынша адамды іздеп табу маған да оңайға түскен жоқ, өйткені қарақшылардың жиырма кемесі барлық ескекшіні алып кәсіптерімен айналысуға аттанып та кеткен-ді, сондықтан егер қожайындары верфьте тұрған галиоттың құрылысын аяқтау үшін жаз айларын айлақта өткізуге ұйғарым жасамағанда бұлардың өзін таба алмаған болар ем. Осы он екі ескекшіге мен бар-жоғы тек алдағы жұма күні, кешкісін, құпия түрде және жеке-дара қаладан шығып, өзімді Хаджи Мурат үйі жанында күтіп алуы керегін ғана айттым. Бұл тәртібімді олардың әрқайсысына жеке-жеке құлағдар қылдым және жолай ұшырасқан басқа христиандарға өзімді сол арадан күт деп әмір етті, дегеннен басқа ештеңені тісінен шығармауды тапсырдым. Бұны бірыңғайлағаннан кейін, бұдан да зор құлшыныспен екінші шаруаға кірістім: Зораиданы не болып, не қойып жатқанынан хабардар етуім керек-ті, мұның бәрін алдын-ала білген ол дайын боп отыратын, христиандардан фелюга келеді деп мөлшерлеп қойған мерзімінен ертелеу, күтпеген жерден тап бергендей болсақ қорқынышқа бой алдырмайтын. Сөйтіп, жол жүрер қарсаңында оған барып, өзімен тілдесудің бір амалын табуға бекіндім. Оның үйіне тағамдық шөп жинайтын кісі секілді боп бардым және ол арадан алғаш жолықтырған адамым әкесі болды: ол менімен күллі Берберияда, сондай-ақ тіпті Константинопольде де, тұтқындар мен маврлар арасында қолданылатын тілде, — маврлардың да, кастильдіктердің де, басқа бір тайпаның да тілінде емес, барлық тілдің қойыртпағы боп табылатын, бірақ бәрімізге түсінікті тілде, — тілдің осы бір өзгеше түрінде бағында не істеп жүргенімді және кім екенімді сұрады. Мен оған арнаут Мамидің басыбайлысы екенімді (арнаут Мами ең жақын досы екенін жақсы білетінмін), салат жасауға қажет шөптерді іздестіріп жүргенімді айттым. Одан соң ол өтем төлейтіндер қатарына жататын-жатпайтынымды және өзім үшін қожайыным қанша сұрайтынын білгісі келді. Екеуіміз осылай әңгімелесіп тұрғанда, келгенімді әлдеқашан байқаған сүйкімді Зораида да үйден шыққан-ды. Мавр қыз-келіншектері, қайталап айтайын, христиандар алдында жүз көрсетуден ұялмайтындықтан және олармен тілдесуден жалтармайтындықтан, ол бізге қарай бет алуды өзіне сөкет көрген жоқ. Ол аз болғандай, бізге қарай жай басып жақындап келе жатқанын көзі шалған әкесі оны сол бойда-ақ қасына шақырып алды.

Аяулы Зораидамның көрерге көз керек сұлулығы мен сымбатын, сондай-ақ сонда үстіне киіп шыққан киімдерінің сәні мен салтанатын суреттеуге сөзім жетпейді, айтайын дегенім тек үлбіреген мойнындағы, құлағы мен шашындағы інжулер басындағы шашынан да көп болатын. Сол елдің салты бойынша жалаңаш жүретін тобығына таза алтыннан құйылған каркаджилер (аяққа салатын шығыршықтар немесе білезіктер мавр тілінде осылай аталады) салынған еді және бұлардың сансыз көп гауһармен көмкерілгені сонша, кейін Зораидадан сұрап білгенімдей, әкесі бұл екі каркаджиді он мың дублонға бағалайды екен, сондай-ақ оның білегі де осынша тұратын. Әшекейлері арасында інжу өте көп еді және бәрі де айрықша көркем еді, өйткені мавр әйелдері ірілі-ұсақты інжулерді сән-салтанат пен мақтанның затына балайтын, маврлардағыдай аса мол інжудің басқа ешбір халықта кезікпейтіні де сондықтан; ал Зораиданың әкесі жайында жұрт оның тек Алжирдегі ең көп тәуір інжудің ғана қожасы емес, сонымен бірге ақшалай екі жүз мыңнан астам испан эскудосының да иесі екенін айтатын, соның бәрін қазір өзіме әмірін жүргізіп жүрген жан билеп-төстейтін. Осындай әсем киім-кешек, әшекейімен бой көрсеткен ол маған әдемі көрініп пе еді? Талай тауқыметті бастан өткеріп, жырым-жырымы шыққан мынадай киіммен алдарыңызға келіп отырған бұл қызға зейін салып қарасаңыз төрт құбыласы түгел кезінде қандай болғанын аңғарар едіңіз. Кей әйелдің ажар-көркінің өз уақыты, өз кезеңі болатыны белгілі, әлденендей бір кездейсоқтықтан олар не жүнжіп кетеді, не жайнай түседі, сондықтан жан дүниесінде болған бұлғақтың салдары олардың сүйкімін асыратыны немесе сүйкімін қашыратыны, көбіне-көп кеспірсіздендіріп жіберетіні де әбден табиғи нәрсе. Бір сөзбен айтқанда, сонда алдымнан шыққан кезде ол үріп ауызға салғандай боп киімі де, өңі де гүл жайнап тұрған еді, — әйтеуір, бұрын-соңды ешқашан мұндай сұлулықты көрмеген секілді болдым. Сол арада, өзіме қандай жақсылық жасағаны есіме түсе кеткен сол бір кірпік қағымда, маған бұл өзіме бақыт сыйлау үшін және өзімді құтқарып алу үшін аспаннан жерге түскен періште ғой дейтін ой келді. Қасымызға жақындаған кезде әкесі оған досы арнаут Мамидің басыбайлысы екенімді, мұнда салатқа арнап шөп жинауға келгенімді айтты. Бұдан соң қыз да әңгімеге араласып, әлгінде өзім айтып өткен қойыртпақ тілде менен дворянмын ба, кім екенімді және не себепті осы уақытқа шейін өтемақы төлемей жүргенімді сұрады. Оған өтемақым төленіп те қойғанын және ақыма қарап-ақ қожайынымның мені қалай жоғары бағалайтынын білуге болатынын: өтемақы үшін оған мың бес жүз султан төлеуге мәжбүр болғанымды айттым. Ол маған былай деп жауап қайтарды:

“Егер әкемнің басыбайлысы болсаң және сен үшін әкеме әлгіден екі есе көп төлегелі тұрса да, бәрібір мен оны келіспеуге үгіттеп көндірген болар ем: сендер, христиандар, адым аттаған сайын өтірік айтасыңдар, жоқ-жұтаң боп көрінгілерің келеді, сөйтіп маврларды алдайсыңдар”.

“Бәлкім, кей кездері солай болатын да шығар, сеньора, — дедім мен, — бірақ қожайыныма мен барымды бардай, жоғымды жоқтай қып айттым, бұрын да осылай шынымды айтушы ем және болашақта да бұл әдетімнен айни қоймаспын”.

“Сонда сен қашан кетпекшісің?” деп сұрады Зораида.

“Ертең кетем-ау, деймін, — дедім мен, — ертең француз кемесі зәкір көтермек, сонымен жүріп кетсем бе деп тұрмын”.

“Одан да испан кемелерін күткенің, солармен бірге кеткенің жөн емес пе? — деп қарсылық білдірді Зораида. — Себебі, француздар сіздерге дос емес қой”.

“Жоқ, — дедім мен, — егер испан кемелері жайындағы хабарлар жалған боп жүрмесе, мен, әрине, күткен де болар едім, бірақ, абзалы, ертең кететін шығармын, өйткені отаныма қайтып оралуға, жанымдай жақсы көретін адамдарыммен жүздесуге ынтығып жүргенім сонша, сапарымды кейінге қалдыра тұруға еш құлқым жоқ, тіпті кейін бұдан да қолайлы жағдай туып қалуы мүмкін екеніне де қарамаймын”.

“Шамасы, еліңде әйелің қалған ғой, қазір енді сонымен жүздесуге ынтығып тұрған болдың ғой?” деді Зораида.

“Жоға, мен бойдақпын, — деп жауап қаттым мен, — бірақ, отаныма барған бойда үйленем деген сөзім бар”.

“Ал, ол қыз сұлу ма — әлгі сөз берген қызыңды айтам?” деп сұрады Зораида.

“Оның қандай сұлу екенін сипаттап жеткізе алмаймын, айтарым тек мынау ғана: ол саған өте ұқсас”, деп жауап бердім мен.

Осы жерде Зораиданың әкесі мәз боп күліп жіберді де, былай деді:

“Оллаһи-білләһи, христиан, егер менің қызыма ұқсайтын болса оның өте әдемі болғаны: өйткені, менің қызым — бүкіл корольдіктегі ең сұлу қыз саналады ғой. Сенбесең, зейін сала көз тігіп көр, шын айтып тұрғаныма сонда өзің-ақ иланатын боласың”.

Түрлі тілді жетік білетін адам ретінде Зораиданың әкесі осы әңгіменің ұзына бойында дерлік бізге тілмаштық етті, өйткені қызы сол аймақтарда қолданылатын, жаңағы бір әзірде өзім айтып өткен, дүбәра тілде сөйлегенімен, өз ойын сөзден гөрі көбіне-көп ым-ишара арқылы білдірумен болған. Әңгімеміз аяқталып келе жатқанда кенет бір мавр жүгіріп келді де, төрт түріктің бақ дуалынан секіріп өтіп, әлі піспеген жемістерді жұлып жатқанын айтып айқайлады. Шал шошып кетті, Зораиданың да зәресі ұшты, — бұл түрік тепкісінде жүрген маврлардың дағдыға сіңген, қалыпты деуге боларлық қорқынышы еді, өйткені аналар, әсіресе, түрік солдаттары, өздерін өктем ұстайтын, маврларға ойына не келсе соны істеп, құлдан бетер қорлайтын. Сол арада әкесі Зораидаға былай деді:

“Қызым! Үйге кір де, іштен кілттеніп ал, мен барып ана иттермен сөйлесейін, ал сен, христиан, шөбіңді жина, сосын — жолың болсын, еліңе есен-сау оралуыңа бір Алланың өзі жар болсын”.

Мен оған басымды иіп құрмет көрсеттім, сосын ол Зораида екеуімізді оңаша қалдырып, түріктерге кетті, Зораида болса, әкесінің әміріне көніп үйіне қарай жүре түсті де, әкесі ағаш арасына еніп көрінбей кеткен бойда-ақ маған қайтып келіп, жасты көзбен жаутаң қағып:

“Тамши, христиан, тамши?” (“Кетіп бара жатырсың ба, христиан, кетіп бара жатырсың ба?”) деді.

Мен оған:

“Иә, сеньора, бірақ сенсіз ешқайда аттап баспаймын. Мені алдағы жұмада күт және бізді көргенде шошып кетпейтін бол. Біз міндетті түрде христиандарға кетеміз”, дедім.

Оған бәрін егжей-тегжейлі түсіндіріп бергенім сонша, әңгімемізде ол үшін екіұшты көрінетіндей ештеңе қалған жоқ, сөйткен соң ол мойныма білегін ораған күйі бұратыла басып үйіне қарай жүрді, ал мұның нәтижесі, егер құдірет қисынын басқаша етіп келтірмегенде, біз үшін өте жайсыз болатын еді, анығырақ айтқанда: әлгінде құлаққағыс еткенімдей, екеуіміз құшақтасқан күйі келе жатырмыз, әкесі түріктерді қуып жіберген, қайтып оралған, қарап тұр — мына жерде екеуіміз қыдырып келеміз, оның өзімізді көріп тұрғанын біз де көріп тұрмыз, алайда тапқыр да зерек Зораида қолын алған жоқ, керісінше, ол маған бұрынғыдан да бетер тығыла түсті, басын кеудеме сүйеп, тізесін сәл бүгіңкірей қойды, — осы қылығы арқылы ол бір жайсыздыққа ұшырағанын айқын да анық аңғартып берген еді, ал мен болсам оны сүйемелдеуге мәжбүр боп келе жатқандай түр жасай қойдым. Қасымызға жүгіре басып жеткен әкесі қызының қандай халде екенін көріп, не болғанын сұрады, бірақ жауап алмаған соң:

“Сөз жоқ, әлгі иттердің шапқыншылығынан шошынған, содан есеңгіреп қалған”, деді.

Сол арада ол қызын менің кеудемнен жұлып алып өз кеудесіне басты, ал Зораида ауыр күрсінді де, жасаураған көзін сығырайта ашып:

“Амши, христиан, амши!” (“Кет, христиан, кет!”) деді.

Әкесі болса, оған былай деп жауап қатты:

“Христианды қумай-ақ қой, қызым, ол саған ешқандай жамандық жасаған жоқ, ал түріктер кетіп қалды. Қорықпа, — шыныңмен-ақ ештеңеден қорықпауыңа болады: жаңа айттым ғой, түріктерге аман-сау тұрғанда жөндеріңді табыңдар дедім”.

“Дұрыс айтасыз, сеньор, қызыңызды шошытқан солар, — дедім мен, — ал қызыңыз кетуге әмір етіп тұрса, онда мазасын алмай-ақ қояйын. Саушылықта болыңыздар. Қажет боп қалған жағдайда, рұқсат етсеңіз, бағыңыздан салатқа шөп жинау үшін тағы келем, — қожайынымның айтуынша, осындай жақсы шөп басқа ешбір бақта жоқ көрінеді”.

“Қашан келгің келсе, сонда келе бер, — деді Хаджи Мурат, — қызымның саған бұлай дегені, өзіңді немесе христиандар арасындағы тағы біреуді жек көргендігінен емес, — “кет” деген сөзді ол түріктерге арнаған еді, бірақ саған қаратып айтты, бәлкім, шөп жинайтын уақытың болғанын мегзеген шығар”.

Сол жерде мен олармен қоштастым. Зораиданың көңілі астан-кестең болғанында күмән жоқ-ты, ол әкесімен бірге кетті де, мен шөп жинаймын деген желеумен аспай-саспай, бүкіл бақты қалағанымша аралап шықтым: кіретін-шығатын жерлерін аңдадым, ысырмаларының беріктігін тексердім, ойға алған ісіміздің оңды боп шығуына септігін тигізер басқа да жайларды барладым. Сосын көрген-білгендерім жайында діннен безген мен серіктеріме егжей-тегжейлі есеп бердім, сөйткен соң тағдыр өзіме сүйкімді де таңғажайып Зораида кейпінде тарту еткен бақытымның ләззатын алаңсыз тататын сәттің жақындауын тосып жанымды қоярға жер таппадым. Уақыт өтіп жатты, ақыры ұзақ күттірген сәт те келіп жетті, сөйтіп байыпты түрде ойластырып, сан мәрте талқылаудан өткізгеннен кейін ғана барып белгілеген жоспарымызға сәйкес, арманды нысанамызға да жеттік: өзім Зораидамен бақта әңгімелескен күннің ертеңіне, дәлірек айтқанда, жұма күні, діннен безген іңір қараңғылығы қоюланған бойда Зораида үйінің тура қарсы алдына дерлік келіп зәкір тастады.

Алдын-ала құлағдар болған, ескек есуге тиісті христиандар үй маңайында әр жерде тығылып жатыр еді. Өздерінен қол созымдай жерде ғана тұрған фелюгаға тап беруге құлшынып, мені тағатсыздана күтіп алағызып жатқан: себебі, діннен безгенмен арадағы уағдаластығымыздан олар бейхабар болатын, — бостандыққа өз күшімізбен жетеміз, фелюгадағы маврларды жайратып саламыз деп ойлаған. Серіктеріммен бірге сол маңайдан бой көрсеткенімде, тығылған жерлерінен атып-атып шықты. Бұл кезде қала қақпалары жабылып жатқан, жағалауда да жан баласы жоқ-ты. Сол арада біз бірден тартып Зораидаға барған жөн бе әлде ескектерде отырған теңізші-маврларға тарпа бас салған дұрыс па дегеннің төңірегінде ақылдаса бастадық. Жанымызға діннен безген келіп, неге кешеуілдетіп жатқанымызды сұраған кезде біз әлі екі ойлы боп тұрғанбыз; дереу кірісу керек, фелюгадағы маврлар қаннен-қаперсіз, көпшілігі тіпті ұйқтап та қалды, деді анау. Оған не істерді білмей тұрғанымызды айттық, анау: ең бастысы — әуелі фелюганы басып алу керек, ал оның түк қиындығы жоқ және ешқандай қауіп те жоқ, Зораидаға сосын баруымызға болады, деді. Осыны мақұл көріп, соның бастауымен дереу фелюгаға қарай тарттық, — анау кемеге бірінші боп секіріп түсті де, қылышын суырып алып, мавр тілінде:

“Тыпыр етпеңдер, әйтпесе құрисыңдар!” деп айқайды салды.

Бұл кезде христиандардың бәрі дерлік бортта еді. Арраистың айқайы үргелек маврлардың зәресін зәр түбіне жіберді, сөйтіп, қаруға жармасуды ойға да алмаған олар, — айта кетерлігі, ешқайсысында дерлік қару жоқ-ты, — христиандардың өздерін байлап тастауына үн-түнсіз көне берді, ал христиандар болса, қыңқ еткен дыбыс шығарсаңдар бәріңді түгел бауыздаймыз деп қорқытып, маврларды ә дегенше-ақ шандып-матап үлгерді. Бұдан соң христиандардың жартысы маврларды күзетуге қалды да, өңгесі сол баяғы діннен безгеннің бастауымен Хаджи Мураттың үйіне қарай тартты; олар қақпаны сындырмақшы болған, бірақ сәті түскен кездейсоқтық шығар, құдды ешқандай кілт салынбағандай, қақпа өз-өзінен оп-оңай ашылып кетті. Сөйтіп, құлаққа ұрған танадай тыныштықта, үн-түнсіз, ешкімнің көзіне түспеген күйімізде, үйге таяп келдік.

Аяулы Зораида бізді күтіп терезе алдында тұр еді, аяғымыздың дыбысын естіп, сыбырлап қана низарани емессіздер ме, яғни христиан емессіздер ме деп сұрады. Христианбыз деп жауап қаттым да, төмен түсуін сұрадым. Мені дауысымнан таныған ол екі ойлы боп жатпады, сөз айтпастан құстай ұшып төмен түсті де, есікті ашты — айдай сұлу әрі мейлінше сәнді киінген Зораида қарсы алдымыздан жайнаң қағып шыға келді, мен тіпті соның бәрін суреттеп беруге де батпай отырмын. Оны көрген бойда жалма-жан қолына жармасып, қайта-қайта сүйе бастадым, менен кейін діннен безген мен екі серігім сүйді, әрине, қалғандары да қарап қалмай біздің үлгімізді өнеге тұтты, — бұлар құпиямыздан бейхабар еді, әйтсе де Зораидаға алғысымызды білдіріп жатқанымызды, оны құтқарушы санайтынымызды, әрине, жақсы түсініп тұрған. Діннен безген мавр тілінде одан әкесінің үйде бар-жоғын сұрады. Зораида оның үйде екенін, ұйқтап жатқанын айтты.

“Амал қанша, оны оятып, өзімізбен бірге ала кетуге тура келеді, — деп мәлім етті діннен безген, — сондай-ақ, мына ғаламат бай үйдегі бар бағалы затты да қоса әкетуге мәжбүрміз”.

“Жоқ, — деді Зораида, — әкеме тиісуге мүлдем болмайды, ал бұл үйдегі бар бағалы дүниені өзіммен бірге әкетіп барам, соның өзі-ақ бәріңізді түгел шылқыған бай етіп, көңілдеріңізді көншітуге жетіп артылады: сәл шыдасаңыздар, өздеріңіз де көресіздер”.

Сол арада ол қазір қайтып оралатынын айтып, бізден шу шығармай, тыныш тұруымызды сұрап, үйге кіріп кетті. Мен діннен безгеннен Зораидамен не жайында сөйлескенін сұрадым, анау маған не жайында екенін айтты, оған Зораиданың ешбір тілегіне ешқандай жағдайда қарсы келуге болмайтынын ескерттім. Сөйтіп тұрғанда қолына алтын теңгеге толы сандықшасын ұстаған Зораиданың өзі де бой көрсетті, алтынның көптігі сонша, сандықшаны әзер көтеріп келді. Қырсыққанда, тап осы сәтте Зораиданың әкесінің аяқ асты оянып кетіп, бақ ішінен шығып жатқан дабыр-дұбырды естіп қоймасы бар ма!.. Терезеден басын шығарып қараған ол, бұлардың христиандар екенін бірден біліп, араб тілінде: “Христиандар, христиандар! Ұрылар, ұрылар!” деп жан дауысы шығып айқайлай бастады. Бұл айқай аза бойымызды қаза қылып, абдыратып тастады, алайда өзімізге қандай қатер төнгенін аңғара қойған діннен безген, оны үйде алас-күлес басталмас бұрын тыныш таптырғанды жөн санап, Хаджи Муратқа қарай жан ұшыра жүгіре жөнелді, бірер жігітіміз оған ілесе кетті, мен болсам құшағыма ес-түссіз құлаған Зораиданы тастап кете алмай тұрып қалдым. Бір сөзбен айтқанда, баспалдақпен жоғары көтерілгендердің керемет әбжілдік көрсеткендері сонша, келесі кірпік қағымда олар Хаджи Муратты қолын арқасына қайыра байлап, сөз шығындап әуре болмасы үшін аузын орамалмен тығындап, алдарына салып айдап келе жатты, оған қоса: егер бір ауыз бірдеңе дейтін болсаң — өмірмен қош айтысасың деп қорқытып та қояды. Әкесіне қарамау үшін Зораида бетін қолымен бүркеп алды, оның қолымызға өз еркімен түскенінен бейхабар шал қызын көріп жүрегі қан жылады. Алайда енді бізге тек екі аяғымызға сенуден басқа ештеңе қалмаған, сондықтан асыға адымдап фелюгаға қарай бет алдық, ондағылар дегбірі қалмай күтіп отыр екен, өйткені бізді әлденеге ұшырап қалды ма деп қобалжи бастапты.

Бәріміз түгел фелюгада бас қосқан кезімізде сағат әлі түнгі екі бола қоймаған-ды, сол арада біз Зораиданың әкесінің қолын шешіп, аузындағы орамал тығынды алып тастадық, діннен безген оған егер бір ауыз бірдеңе айтатын болса, сол бойда ажал табатынын тағы қайталап ескертті. Қызының осында екенін көрген, әсіресе оны құшағыма алып отырғанымды, ал қызының қарсыласпайтынын, реніш білдірмейтінін, босанып шығуға да тырыспайтынын — көңілі тыныш екенін байқаған әкесі ауыр-ауыр күрсіне бастады. Алайда діннен безгеннің қатерлі ескертпесін орындауымыздан қорқып, жұмған аузын ашпады. Сол тұста Зораида өзінің фелюгада екенін, енді-енді жүзгелі тұрғанымызды, ал әкесі мен басқа да маврлардың байлаулы жатқанын аңғарып, діннен безгенге қарап тіл қатып: менен өзіне бір қайырымдылық жасауды — маврларды қоя беруімді және әкесін босатуымды өтінетінін, өйткені өзін жанындай жақсы көретін, оның үстіне өзінің қырсығынан тұтқынға әкетіліп бара жатқан әкесін қарсы алдынан көріп отырғанша, теңізге құлап өлгенді артық санайтынын, маған жеткізуін сұрады. Діннен безген оның өтінішін маған жеткізді, мен келісім бердім, бірақ анау дау айтып, бұл мүлдем дұрыс емес, егер босатып жіберсек, олар ойбайын салып, бүкіл қаланы басына көтереді, сосын фелюганың соңынан қуғынға корветтер аттандырылады, одан кейін біздің құрлықта да, теңізде де бас сауғалайтын жеріміз қалмайды, деді, — оның ойынша, қолдан келер жалғыз ғана нәрсе: бұларды христиан жеріне табанымыз тиген бойда босатып жіберу көрінеді. Біз өстуді ұйғардық, ал өтінішін не себепті қолма-қол орындай алмайтынымыз Зораидаға айтылған кезде, ол бұған түсіністік танытты.

Міне, сөйтіп көңілдері күпті зіңгіттей ескекшілеріміз ескектерін қуана-қуана қолға алды да, тағдыр-талайымызды бір құдайдың құзырына табыс еткен біздер Майорка аралдарына қарай бағыт ұстадық, өйткені ол бізге ең жақын жатқан христиан жері болатын. Бірақ, ұзамай терістік желі сарнап қоя берді, теңізде толқын күшейді, сондықтан Майоркаға қарай тура тарту мүмкін болмай қалды — жағалаудан тым алысқа жырақтамай, Оранға қарай жол шегуімізге тура келді, бұл бізге онша қолайлы бола қойған жоқ, өйткені Алжир орын тепкен жағалауда, одан алпыс мильдей ғана жерде орналасқан Сарджелден байқап қалулары мүмкін-ді. Оған қоса, бұл сулардан әдеттегіше Тетуаннан тауар тиеп қайтатын галиоттардың бірі ұшырасып қала ма деген қаупіміз де бар-ды. Дей тұрғанмен, қай-қайсымыз да, ал тұтастай алғанда барлығымыз түгел, егер тауар тиеген галиот кездессе, тек бұл қарақшылар галиоты боп шықпаса, құрдымға кетіп қор болмақ түгіл, керісінше, кемені басып алар едік, одан соң қауіп-қатерді онша елең қылмай саяхатымызды сәтті аяқтар едік дейтін ойға бейіл бергендей болғанбыз. Зораида әкесін көрмес үшін алдымда теріс қарап бүктүсіп отырды да қойды, содан жүзу барысында бірде-бір рет бой түзеген жоқ және оның Лела Мәриамнан көмек сұрап жалбарынғанын құлағым шалды. Ақыры таң шапағы алаулаған шақта біз отыз мильдей жерге жырақтап та кеткенбіз, таң жарығында жағалаудан аркебуз⁴⁰ оғы үш атылғанда жететіндей қашықтықта келе жатқанымызды білдік, бұл кезде онда жан баласы жоқ-ты, ешкім бізді байқамайтын, сөйте тұрғанымен, бірлесе күш жұмсап, кемені бұл шамада біржола тыншу тапқан теңіздің ортасына қарай алып шықтық, сосын екі мильдей жүрген соң, кезектесіп есуге ұсыныс білдірдік, ондағы ойымыз ескекшілер өзек жалғап алсын дегенбіз, ал ішіп-жем бізде жеткілікті болатын; алайда ескекшілер өре түрегеліп, қазір демалатын уақыт емес, бізді ескек еспейтіндер тамақтандырсын, ал өзіміз ескегімізді тоқтаусыз есе береміз, дегенді айтты. Біз солай еттік те, бірақ тап осы мезгілде аңқылдап пассат желі соға бастады, соның салдарынан ескекті тастап, желкен көтеріп, Оранға қарай бет түзеуге мәжбүр болдық, өйткені басқа бір жаққа қарай бағыт алудың еш амалы қалмаған. Бұның бәрін аса бір асығыстықпен атқардық, сөйтіп желкен астында сағатына сегіз мильдей ала бастадық, енді қарақшылар кемесіне жолығысып қалудан басқа қаупіміз жоқ-ты. Ескекші-маврларға да тамақ бердік, діннен безген олардың тұтқын еместігін, оңтайы келген бойда-ақ босатылатындарын айтып, көңілдерін көтеріп қойды. Зораиданың әкесіне де осы шарт мәлім етілді, ол бұған былай деп жауап қатты:

“Сендер не айтсаңдар да сенуге бармын, христиандар, мейірім-қайырымдарыңның шарапатын да көруге әзірмін, бірақ мені босатам дейсіңдер — жо-жоқ, мен сендер ойлағандай ақымақ адам емеспін. Еркіндігімнен айыру үшін осыншалықты қатерге бас тіккен әрекеттерің адам сенгісіз ақжүректікпен оны өзіме қайтару үшін жасалмаған шығар, оның үстіне менің кім екенімді және мен үшін қандай көп өтемақы алуға болатынын да жақсы біліп тұрсыңдар. Егерде өтемақы сомасын белгілеуге рақымшылық етсеңдер, онда мен өзім үшін және мына талайсыз қызым үшін не сұрасаңдар да ойланбастан берер едім немесе бар жиған-тергенімді тек осы қызым үшін ғана сарп етер едім, өйткені жалғандағы жалғыз қуанышым, жанымның жұбанышы сол ғана”.

Осыны айтып ол еңіреп жылап жіберді, бәріміз де оны қатты аяп кеттік, ал Зораида оған жалт қарап, жылап жатқанын көргеннен кейін, өзі де адам айтқысыз толқып, тіземде отырған жерінен атып тұрды да, жүгіріп барып әкесін құшақтай алды, сол жерде екеуінің бір-біріне беттерін тақап, өкіре жылағандары сондай, мұны көріп тұрғандардың көпшілігі оларға қосыла қорсылдай бастады. Алайда қызының сән-салтанатқа арналған киімдерін киіп, асыл тастарын тағынып алғанын көрген әкесі оған өздерінің тілінде былай деді:

“Бұлайша киінгенің неғылғаның, қызым? Мына қасіретке ұшырар алдындағы кеште үстіңде үйде киетін қарапайым көйлек қана бар-ды, бұл екі арада киім ауыстыра қоятындай да уақытың болмап еді ғой, оған қоса, сәнді киімдеріңді киім, сыланып-сипанатындай қуанышты хабар да ала қойған жоқ едің ғой, ал бүгін қарасам, өзім білетін және тағдыр бізге оң қабақпен қарап тұрған кезде саған өзім тарту еткен күллі әдемі көйлектеріңнің ішінен ең тәуірін таңдап киіпсің. Жауап берші осыған, өйткені бұл жағдай мені өзім тап болған тақсіреттен гөрі көбірек таңырқатып тұр”.

Маврдың қызына айтқан сөзін бізге діннен безген аударып тұрды, бірақ қызы жұмған аузын ашқан жоқ. Ал борттың жанында тұрған, Зораида алтын-күміс, асыл тастан жасалған әшекейлерін сақтайтын сандықшаны көргенде маврдың таңырқауы тіптен ұлғая түсті, — Зораиданың мұны қала сыртындағы үйге ала шықпағанына, Алжирде қалдырып кеткеніне сенімді еді, — сөйткен соң ол сандықшаның қолымызға қалай түскенін, оның ішінде не барын сұрады. Діннен безген болса, Зораиданың жауабын тоспастан, ол үшін былай деп жауап қатты:

“Қызыңыз Зораидаға соншама көп сұрақ қойып босқа әуре болмаңыз, сеньор, — барлық сұрағыңызға мен бір-ақ жауап қайтарғалы тұрмын. Сөйтіп, енді білмесеңіз біліп қойыңыз, ол — христиан, бұғауымызды бұзып, бостандыққа алып шыққан да — сол. Ол бізге өз еркімен еріп бара жатыр, оның бақытты екеніне және дәл қазір бейне түнектен жарыққа, өлімнен өмірге, азап шегуден рақат шегуге ауысқандай сезімде жүргеніне еш күмәнім жоқ”.

“Бұл шын айтып тұр ма, қызым?” деп сұрады мавр.

“Иә”, деп жауап қатты Зораида.

“Е-е, сен христиан екенсің ғой, — деді қарт сөзін әрмен жалғап, — әкеңді сатқындықпен жау қолына табыс еткен де сен болдың ғой?”

Бұған Зораида былай деп жауап қатты:

“Иә, мен христианмын, бұл шындық, бірақ саған сатқындық жасағам жоқ, —сені тастап қашып кетуді немесе саған жаманшылық жасауды көздегем жоқ, тек жанымның рақат табуын ғана көздедім”.

“Ол қандай жан рақаты, қызым?”

“Бұл жайында Лела Мәриамнан сұра, — деп жауап қатты Зораида, — ол саған менен гөрі жақсырақ түсіндіріп бере алады”.

Осы айтылған сөздерді естуі-ақ мұң екен, әкесі көз ілеспес шапшаңдықпен атып тұрып теңізге күмп беріп қойып кетті, егер шұбатылған ұзын әрі қолпылдаған кең киім-кешегі шамалы уақыт су бетінде ұстап тұрмағанда, батып кететіні де сөзсіз еді. Зораида зар илеп, құтқаруымызды сұрап жалына бастады, сол бойда біз де көмекке ұмтылып, альмалафасынан тартып, ес-түстен айрылып есеңгіреп қалған қартты фелюгаға шығарып алдық. Қайғыға батқан Зораида бейне бір ажал тапқан адамға жоқтау айтқандай күңіреніп жылауға кірісті. Біз қартты етпетінен жатқыздық, сол бойда аузынан су ақтарыла бастады, сөйтіп екі сағаттан соң шал өзіне-өзі келді, ал бұл екі арада жел бағытын өзгертіп, бізді жағалауға қарай тықсыра бастаған, сондықтан фелюгамызды құрғаққа шығарып тастамасы үшін ескекке күш салуымызға тура келді. Алайда, сәті оңынан келген кездейсоқтық сеп болып, жел бізді кішкене бір мүйістің әлде құмқайырдың айналмасындағы қойнауға айдап келді; бұны маврлар Кава Румия деп атайтын, бұл біздің тілімізде сайқал-христиан дегенді білдіреді, өйткені олардың аңыздарына қарағанда, бұл арада Испанияның күйреуіне қырсығы тиген Кава жерленіпті, кава деген сөз олардың тілінде сайқал дегенді, ал румия — христиан әйел дегенді білдіреді, сондықтан мұқтаждық оларды осы қойнауға келіп зәкір тастауға мәжбүр еткен кезде, олар мұны жаман ырымға жориды, аса бір қажеттілік болмаса бұл жерде зәкір тастап тоқтап тұрмайды; ал біз үшін бұл сайқал ойнақ салатын жер емес, әрі тыныш, әрі жанға сая таптыратын орындай көрінді, өйткені теңіз әлі толқып жатқан. Біз жағалауға шолғыншы жібердік, бірақ өзіміз ескегімізді қас қағым сәтке қолдан шығармадық; діннен безген бізге өз қорынан тамақ берді, тамақ ішкен соң көктегі құдірет пен аспан патшайымынан көмек көрсетіп, көз қырын салуын, осынау оңды басталған істің ойдағыдай аяқталуына жәрдемдесуін сұрап бар ықылас-пейілімізбен жалбарына бастадық. Зораида әкесі мен бұғаудағы барлық маврды жағаға түсіріп кетуімізді өтініп қайтадан жалына бастады, аяқ-қолы байлаулы әкесі мен тұтқынға алынған отандастарына қарауға беті болмай отырғанын, қараса жүрегі қан жылайтынын айтты. Оларды нақ жүзіп кетер алдында босатуға уәде бердік, өйткені бұларды мынадай елсіз далада жағаға түсіріп кету біз үшін онша қауіпті емес еді. Дұғамыз текке кетпепті, құдіреттің құлағына барыпты: бақытымызға орай жел бәсең тартып, саяхатымызды қорықпай-үрікпей жалғастыра беруге шақырғандай, теңіз де қайта тыншу тапты. Осыған байланысты біз маврлардың бұғауын шешіп, таң-тамаша болған оларды бірінен соң бірін жағаға түсірдік. Зораиданың әкесі бұл кезде есін жиып, еңсесін тіктеп алған еді, жағаға түсіре бастаған кезімізде ол бізге қарап былай деді:

“Мені босатқандарыңа мына қаншықтың неге мәз боп тұрғанын білесіңдер ме, христиандар? Маған деген аяушылықтан деп ойлайсыңдар ма? Әрине, олай емес, — мұнда қараңдап жүргенім зәндемі ойын іске асыруға бөгет болып тұр ғой, бар болғаны сол. Өз дінін тастаған себебі де діндеріңнің артықшылығына иланғандықтан емес — бар болғаны зинақорлықпен бізден гөрі сендерде еркінірек айналысуға болатынын біліп алған”.

Содан соң Зораидаға қарап, — бұл кезде тағы бір христиан екеуіміз оны тосын әрекетке барып жүрмесін деп екі қолынан мықтап ұстап тұрғанбыз, — былай деп айқайлады:

“Әй, жүгенсіз кеткен қызым-ай, жетесіз балам-ай! Мына арсыз төбеттердің, ежелгі жауларымыздың қолына не үшін берілдің! Өзіңді жарық дүниеге әкелген күнімді қарғыс атсын, өзің көріп өскен бар қуаныш-қызықты қарғыс атсын!”

Оның аузына әзір тыным болмайтынын көрген соң мен оны жағаға түсіріп жібердім, бірақ ол сол жерден де бар дауыспен қарғанып-сіленіп, бізді қырып-жоюға, құртуға, өлім таптыруға Алланы көндіруді Мұхаммедтен сұрап жатты. Желкен көтеріп қайта жүзе бастаған кезімізде оның дауысы естілмей кетті, бірақ есесіне не істеп жатқанын көрдік: ол сақалына жармасып, шашын жұлып, жерде аунап жатты, алайда шамалыдан соң бар дауысымен бақырып былай дегенін естідік:

“Кейін қайт, аяулы қызым, қайтып орал өзіме, саған кешірем бәрін! Аналарға барлық ақшаңды бер, — бәрібір енді ол солардың меншігіне айналды, — сосын мұнда кел де қайғыда қалған әкеңді жұбат, оны тастап кетсең, ол мына қу медиен жағада ажал табады”.

Зораида мұның бәрін естіп тұрған, қатты күйініп, күйзеле жылап тұрған, ақыры ол әкесіне былай деп жауап қайтарды:

“Мен Лела Мәриамның шарапаты арқасында христиан болдым, — сенің қайғыңды жеңілдетуге де Алланың мейірімімен сол Лела Мәриам жәрдем еткей, әке. Басқаша істер амалым болмағанына бір Алланың өзі куә, мені бұған христиандар мәжбүр еткен жоқ: тіпті үйде қалуға, бұлармен бірге кетпеуге бекінгеніммен де, бәрібір, өз еркіме өзім қожалық ете алмаған болар ем, — өзім үшін өте қастерлі көрінетін, ал сен үшін, ардақты әкем, өте қасиетсіз көрінетін, осы мақсатты орындауға деген құлшыныс жанымды ешқашан жай таптырмас еді”.

Зораида осыны айтып тұрған кезде әкесі оның сөзін естуден қалған-ды, ал біз оны көруден қалған едік, сол жерде мен Зораиданы жұбата бастадым, сөйтіп енді қазір бәріміздің ой-аңсарымыз саяхатымызға қарай ауған-ды, ал бағыттас жел сапарымызды жеңілдете түскен, сондықтан қай-қайсымыз да ертең таңертең Испания жағалауын көріп те қалармыз деген сенімде болғанбыз. Алайда бақыт қолға әрқашан тегіннен-тегін келіп қона қалмайды және әр кез шуақты бола бермейді, онымен бірге ілесіп немесе соңын ала міндетті түрде бақытсыздық та келеді, сөйтеді де, оның шырқын бұзып, берекесін кетіреді, айтып-айтпай не керек, әлде тағдыр солай жазды ма, әлде маврдың қызына айтқан қарғысы айнымай келді ме, — әке қандай қарғысы айтпасын мейлі, одан қашан да қорыққан жөн, — қысқасы, сағат түнгі үштің кезінде желкендерді жайып жіберіп, ескектерді жинап қойып, өйткені жел бағыттас еді, ескек есудің қажеті болмай қалған, ашық теңізде жүзіп келе жатқанымызда, айдың сүттей аппақ жарығынан төрт бұрышты желкендерін жел кернеген бір кеменің рөлін желге қарата ұстап, бізге қарай кесе көлденең заулап келе жатқанын көрдік. Оның тым жақындап келгені сонша, соқтығысып қалудан қорқып желкендерді жинап тастауға мәжбүр болдық, ал ана кемедегілер бізді өткізіп жіберу үшін рөлге бар күштерін салды. Қарсы жолыққан кеменің палубасынан әлдекім айқайлап, кім болатынымызды, қайдан шығып, қайда бара жатқанымызды сұрады, сұрақтарын олар француз тілінде қойғандықтан, діннен безген бізге:

“Жауап қатушы болмаңдар. Бұлар француз қарақшылары, олардан аяушылық күтуге болмайды”, деді.

Осындай ескерту алғаннан кейін үндемегенді жөн көрдік. Біз сәл ғана ілгері өткенбіз, қарсы жолыққан кеме ық жағымызда қалған, кенет зеңбіректен дүркін-дүркін екі рет оқ атылды және бұлар, шамасы, шынжырлы доптар болса керек, өйткені алғашқы доп мачтамызды ортан белінен қиып жіберді де, мачта желкенімен бірге суға құлап түсті, ал ізін ала екінші зеңбіректен атылған доп фелюгамыздың ортасына түсіп, оны тесіп өтті, алайда басқа ешқандай зиян әкелген жоқ. Суға тоғытылар түріміз барын байқап, жан дауысымыз шығып айқайлап, батып бара жатқанымызды айтып жау кемесінен өзімізді құтқарып қалуын сұрадық. Сол арада олар желкендерін жинап, суға шлюпка түсірді де, оған мұздай қаруланған, білтесі тұтатылған аркебуз ұстаған он екі француз орналасып, бізге қарай бет алды. Онша көп еместігімізді, фелюганың суға кетіп бара жатқанын көрген олар бізді қайықтарына отырғызып алды, ал болған жайдың себебін әдепсіздік көрсетіп, өздеріне ешқандай жауап қайтармағандығымыздан деп түсіндірді. Діннен безген болса, Зораиданың асыл заттар салынған сандықшасын көтеріп алды да, ешкімге байқатпай теңізге тастап жіберді. Қысқасын айтқанда, бәріміз француздардың қолына түстік, білмек болғандарының бәрін егжей-тегжейлі сұрап алғаннан кейін, қас жауымыз екендерін дәлелдеп түгімізді қалдырмай тонады — тіпті Зораиданың аяғындағы каркаджиіне шейін сыпырып алды. Бірақ, Зораиданың осыған байланысты күйініші мені онша қозғаған жоқ, менің қайғым басқа болатын: оның осынау аса бай да сирек кездесетін қазынасына ие болған олар, мұның басқа бір, ешқандай баға жетпейтін және өзі айрықша қастерлейтін қазынасын да қолды қыла ма деген ой дегбірімді кетіріп еді. Алайда, бұл жарандардың күллі ой-аңсары оңай олжамен баюдың төңірегінен әрі аспайтын және ашкөз тойымсыздығы сонша, әжетіне жарайды деп ұйғарса үстіміздегі құл-құтанның жалба-жұлба киімдерін де шешіп алудан тайынбайтын. Сол арада олардың бәрімізді желкенге орап, суға лақтыруға ойы кетті, өйткені өздерін бретондықпыз деп атап испан айлақтарында сауда жасамақшы болатын, ал бізді тірі қалдырса, онда тонаушылық қылмыстары ашылып қалып, жазаға тартылар еді, бірақ аяулы Зораидамның әшекейлерін тонап алған әлгі капитан өзіне осынау олжаның өзі-ақ жеткілікті екенін, енді ешқандай испан айлағына бармайтынын, оның орнына түнде, немесе орайы қалай келетініне қарай, Гибралтар бұғазынан өтіп, өздері қарақшылық кәсіпке аттанған Ла Рошельге қайтып оралатынын айтты. Сол үшін олар бізге кемелеріндегі бір шлюпканы беретін болды, оған қоса жақын қалған жерге жетіп алуымызға қажетті нәрселермен жабдықтамақ болды және ертеңіне олар солай істеді де. Бұл кезде Испания жағалауы алыстан мен мұндалап та тұрған, соны көргенде бастан кешкен қайғы-қасіретіміздің бәрі тарс есімізден шықты, ешқашан ешқандай ауыртпалық тартпағандай сезіндік — еріксіз айрылған еркіндікпен қайта табысудың қуанышы керемет қой.

Сәскеге таман олар бізді шлюпкаға отырғызып, шағындау екі бөшке толы ауыз су және азын-аулақ кепкен нан берді. Сүйкімді Зораида қайыққа отырып жатқан кезде аяқ асты аяушылық сезімі оянып кеткен капитан оған қырық алтын теңге берді және үстіндегі қазір өздеріңіз көріп отырған киімдерін матростардың шешіп алуына рұқсат етпеді. Біз шлюпкаға отырып, француздарға ешқандай өкпеміз жоғын, керісінше, өзімізге жасаған жақсылықтары үшін дән риза екенімізді білдіріп оларға алғыс жаудырдық. Олар Гибралтар бұғазын бетке алып тартып берді, ал біз жол сілтейтін жарық жұлдызымыз — алыстан қарауытқан қыратқа қарай бағыт ұстадық және ескекке барымызды салғанымыз сонша, ымырт үйірілген шақта жағалауға таяп та қалдық; өз мөлшерімізше, қараңғылық қоюланғанға дейін жағаға шығып та үлгеретін шамамыз бар-ды. Бірақ, ай әлі туа қоймаған, аспан қараңғы тартып кеткен, ал мына ара бізге таныс емес, сондықтан дәл осы қазір жағаға шығуға әрекет жасау қатерлі іс болатынын бажайладық, алайда біраз адам бұған келіспей, жартасты әрі елсіз болғанына қарамастан, жағалауға жетіп алуымыз керегін, сонда ғана тетуандық қарақшылар кемелерінің қаупінен құтылып, бойды кеңге салуымызға болатынын айтты: қарақшылар Берберияда түнеп шығатын да, таң сәріде әдеттерінше Испания жағалауларында жүретін, сөйтіп олжаларын алып үйлеріне қайтатын. Ақыр соңында жағаға жәймен жақындап, теңіз тыншу тапқан кезде оңтайы келген тұстан түсе салуға кеңес еткендердің дегені болды. Біз солай істеуге ұйғардық, сөйтіп түн ортасына таман жағалаудан сәл ғана жырақ, теңіз бен екі арасында жерге аяқ басуымызға қолайлы шағын алаңқайы бар, биік таудың етегіне келіп жеттік. Шлюпка құмға тұмсық тіреді де, біз жағаға шықтық, жата қалып жерді сүйіп, айтып жеткізгісіз мейірімділік көрсеткен жаратқан иемізге суреттеуге сөз жетпейтін қуаныш пен шаттықтан көз жасымызды көл ғып төгіп алғыс айттық. Шлюпканы жағаға сүйреп шығарып, азық-түлігімізді алып, тауға қарай өрмеледік, бірақ тіпті әжептәуір биікке шыққанның өзінде де, толқуымыз басылмай, табанымыздың астында христиан жері жатқанына сене алмадық.

Таңның атуын дегбіріміз таусыла күттік. Ақыры таудың ең биік жеріне шығып, әлденендей бір елді мекен немесе бақташы лашығы көрінбес пе екен деп айнала-маңды шолуға кірістік, бірақ қай жаққа көз жібергенімізбен адамдар да, елді мекендер де, соқпақтар да, жолдар да назарға іліге қоймады. Әйтсе де, әрмен қарай тарта бергенді жөн көрдік, өйткені ұзамай-ақ әлдебіреудің ұшыраспауы, қай жерде жүргенімізді айтпауы мүмкін емес деген ойда болғанбыз. Зораиданың осынау ну жынысты жерлермен жаяу жүріп келе жатқаны мені әсіресе қатты мазалады, — айта кеткен артық болмас, оны иығыма отырғызып, көтеріп жүрмекке де талпынғам, бірақ ол өзінің демалысынан демалғандағысынан гөрі менің қалжырағанымнан көбірек қалжырады, сондықтан енді маған салмақ арта бергенді қош көрмей, қолымнан ұстап алған қалпы қыңқ етпестен бірге жүріп келе жатты және көңілі де көтеріңкі көрінді. Сөйтіп, мильдің ширегіндей жерді артта қалдырған кезімізде қоңырау дыбысын құлағымыз шалды — бұл жақын маңайда табын жайылып жүргенін білдіретін белгі еді. Біреу-міреу көрінбес пе екен деп айналаға зер сала қарап, емен ағашының түбінде қаннен-қаперсіз пышақпен таяқ жонып отырған бақташы баланы көрдік. Айқайлап дыбыс бергенімізде біз жаққа жалт қарап, орнынан атып тұрды, — кейін білгеніміздей, арамыздан көзіне алғаш шалынғандар мавр киімін киген діннен безген мен Зораида болған екен, соны көріп, бербериялық барлық мавр қаптап келіп тұр деп ойлап қалған бала бар дауысымен бақырып орманға қарай қаша жөнелді:

“Маврлар, маврлар келді біздің жерге! Маврлар, маврлар!.. Аттан, аттан!..”

Бұл айқай бізді аса қолайсыз жағдайда қалдырды, не істерімізді білмей дағдардық. Алайда, бақташының айқайы жергілікті тұрғындарды аяғынан тік тұрғызып, не болғанын білуге жағалау күзететін салт атты жасақтың дем арада келіп жететінін ескеріп, діннен безгеннің үстіндегі түрік киімін тастап, тұтқындардың йелегін, яғни күртесін, кигені жөн деп таптық, сол жерде арамыздағы біреу өзі жалғыз көйлекпен ғана қалып, үстіндегі күртесін шешіп берді. Сөйтіп, құдайдың басқа салғанына көніп, жағалау күзеті қашан тап берер екен деп зәре-құтымыз қалмай, бақташы зытқан жаққа қарай бет алдық. Түйсігіміз алдамапты, өйткені арада екі сағат өтпей-ақ, ну жыныстан жазыққа енді-енді шыққанымызда құйғыта шауып өзімізге қарай салып ұрып келе жатқан елу шақты салт аттыны көрдік, соларды көрген соң жақындауын тосып тұрып қалдық. Алайда қасымызға келіп тоқтаған олар маврлар екен деп сүрен салып келгендері жалба-жұлба христиандар боп шыққанын көріп ыңғайсызданып қалды да, араларындағы біреуі бақташының аттанға шақыруының себепкері сіздер емессіздер ме деп сұрады.

“Иә, біздер”, деп жауап қаттым мен, сосын өз теперішімді, қайдан келе жатқанымызды, кімдер екенімізді айтқалы оқталғаным сол еді, серіктеріміздің бірі өзімізге тергеу жүргізіп жатқан салт аттыны танып қойды да, сөзімді бөліп, былай деп дауыстап жіберді:

“Бұл не деген зор бақыт, сеньорлар, мың алғыс саған, жаратқан! Қателеспесем, Велес Малага жерін басып тұрмыз ғой деймін және егер тұтқында өткізген жылдар қаперімнен айырмаса, онда сіз, сеньор, — сізді, кім екенімізді сұрап тұрған сеньорды айтам, — сіз нағашы ағам Педро де Бестумантенің тап өзі боласыз!”

Тұтқын христианның осыны айтып үлгеруі мұң екен, анау атынан секіріп түсті де, жігітті құшақтай алып, былай деп қуана дауыстап жіберді:

“Айналайын, аяулы жиенім, сені таныдым! Өзіңді бұ дүниеде жоқ деп ойлап, жоқтауымды айтып та қойып едім, өзім де, сенің анаң, менің апайым да, қазір көзі тірі барша туысқаның да сенен біржола айрылдық деп жүргенбіз, — шамасы, құдай олардың өмір жасын ұзақ қылып, өзіңмен қауыштырайын деген ғой. Алжирде екеніңді білетінбіз, сенің де, серіктеріңнің де ілген киімдеріңе қарап, тұтқыннан зордың күшімен құтылып шыққандарыңды сезіп тұрмын”.

“Ол рас, — деп мақұлдады жас жігіт, — кейін бәрін асықпай жата-жастана айтып береміз әлі”.

Тұтқын христиан екенімізді білген басқа сарбаздар да дереу аттарынан түсе-түсе қалып, осы арадан бір жарым мильдей жердегі Велес Малага қаласына жеткізіп салу үшін аттарын ұсынды. Араларындағы біреулері шлюпка қалдырып кеткенімізді біліп, оны қалаға алып бармақ болды, өңгелері бізді аттарына мінгізді, ал Зораиданы серігіміздің ағасы артына міңгестіріп алды. Салт аттының бірі тұтқыннан оралғанымыз жайында тұрғындарға хабарлау үшін әдейі алға озып кетті, сөйтіп бізді қарақұрым адам қарсы алды. Алайда қалалықтарды таңғалдырған бостандыққа сытылып шыққан тұтқын христиандар да, тұтқынға алынған маврлар да емес-ті, жағалауды мекендейтін тұрғындарға бұл таңсық болмайтын, оларды таң-тамаша қалдырған — Зораиданың сұлулығы еді: дәл осы минутта, дәл осы қас қағымда ол сөз жетпестей сүйкімді көрініп тұрған, бұған жол жүріп шамалы шаршағаны да, сондай-ақ христиандар арасына келгендігі және қауіп-қатердің бәрі артта қалғандығы жайлы ойдың қуанышы да әсерін тигізген-ді, сондықтан өңінің бал-бұл жанып, айрықша алабұртқаны соншалық, егер сол бір сәтте сүйіспеншілік сезімінен көзім қарауытып қалмаса, жер дүниеде одан асқан ғажайып сұлу жан иесі жоқ деп ойланбастан айтар едім, — қалай болған күнде де, әйтеуір, өзім ондай жанды көрген емеспін.

Өзімізді қолдап-қорғағаны үшін құдайға алғысымызды білдіру мақсатында ешқайда бұрылмастан бірден шіркеуге бардық, ғибадатханаға кірген Зораида мұнда Лела Мәриамды еске салатын пішіндер бар екенін айтты. Зораидаға бұл шынымен-ақ соның бейнесі екенін айттық, ал діннен безген оған бұлардың нені білдіретінін және оның не себепті бұлардың қай-қайсысын да өзімен тілдескен Лела Мәриамның шынайы пішіні ретінде құрметтеуі керегін түсіндіріп беруге тырысты. Сұңғыла да зерек, ақылды қыз болғандықтан аталмыш бейнелер жайында өзіне айтылғанның бәрін Зораида тез ұғып алды. Одан соң біздерді үйді-үйге бөліп әкетті, ал діннен безгенді, Зораиданы және мені бақытсыздықта бастас болған бұрынғы серігіміз ата-анасының үйіне ертіп барды, бұлар айтарлықтай дәулетті адамдар екен, өз баласымен бірдей құрметтеп, құшақ жая қарсы алды.

Велесте біз алты күн болдық, одан соң қажетті мәліметтерге қаныққан діннен безген Гранада қаласына кетті, сонда барып қасиетті инквизицияның көмегімен қасиетті шіркеудің аясына қайта оралмақшы еді, ал еркіндік алған басқа христиандар өз жөндеріне аттанды. Мұнда тек Зораида екеуіміз ғана қалғанбыз, әлгі француз жанашырлық көрсетіп қолына ұстатқан ақшаға есек сатып алдым, осы жерге ол сол есекке мініп келді, ал өзім болсам осы күнге шейін оған жұбай емес, әке әрі малай болып жүрмін. Сөйтіп енді әкем тірі ме екен, інілерімнің ішінде өзіме қарағанда жолы болғандары бар ма екен, соны білгелі бара жатырмыз; дей тұрғанмен, өзіме Зораида сынды өмірлік серікті тарту еткен құдіретті күш маған үлкен қуаныш әзірлеп отыр деп ойламаймын. Зораиданың жоқшылық тудыратын түрлі ауыртпалықтарды қыңқ етпей көтеретін шыдамдылығы, сондай-ақ христиан болуға деген айрықша құштарлығы мені қатты сүйсіндіреді және ақырғы демім біткенше оның құлы боп өтуге құлшындырады. Әйтсе де, енді екеуіміздің өмір-бақи бірге болатынымыз жайындағы қуанышымның күңгірт тартып сала беретін де жайы бар, өйткені туған жерімде екеуіміз барып орын тебетіндей баспана табыла ма, жоқ па — бұл жағы маған беймәлім, — кім біледі, мейірімсіз уақыт пен мезгілсіз ажал әкем мен інілерімнің тірліктеріне және онымен қосып өмірлеріне де орасан өзгеріс енгізіп, ол жердегілердің мені мүлдем танымай қалуы да мүмкін ғой.

Міне, сеньорлар, өмір тарихым осындай, — ал, бұл қаншалықты қызықты және қаншалықты ерекше, оны көзі ашық, көңілі ояу адам ретінде өздеріңіз бағамдай жатарсыздар. Өз тарапымнан айтарым: барынша ықшам баяндауға тырыстым, сіздерді жалықтырып жібермеуді ойлап онсыз да кей нәрсенің егжей-тегжейіне тоқталғам жоқ.

ХLІІ тарау

Мұнда бекетте тағы қандай оқиға болғаны жайында және басқа да көптеген көңіл аударуға тұрарлық нәрселер жөнінде баяндалады

Тұтқын осыны айтып үнсіз қалған, сол кезде оған дон Фернандо былай деп тіл қатты:

— Бастан кешкен шытырман оқиғаларыңызды баяндау мәнеріңіз, сеньор капитан, сол оқиғалардың тың тұрпаты мен айрықша сипатынан бірде кем емес екен. Мұнда таңырқарлық жай жетерлік, өзіндік ерекшеліктер де мол, күтпеген нәрселер де көп кездеседі, сондықтан тыңдарманды қызықтырады, таңдандырады. Әңгімеңіздің бізді рақатқа батырғаны сонша, таң ағарып атқанның өзінде де оны тағы бір мәрте тыңдаудан бас тартпаған болар ек.

Сол арада дон Фернандо да, басқалар да оған ақ пейілмен, алып-ұшып қолдарынан келетін көмектерін ұсынып шуласып кетті, олардың бұл жанашырлығы капитанның көңілін босатты. Дон Фернандо, өз тарапынан, егер өзімен бірге баруға келіссе, маркиз ағасының Зораиданың кіндік әкесі атануына қол жеткізетінін, ал маркиз, өз тарапынан, капитанның туған жеріне өз дәрежесіне лайық абыроймен және қаражатпен оралуы үшін не қажеттің бәрімен қамтамасыз ететінін жария қылды. Тұтқын мейлінше ізеттілікпен ырзашылық білдірді, бірақ жанашыр ұсыныстардан бас тартты.

Ал, бұл кезде түн кемеліне келген-ді, міне осы тас қараңғы түнекте бекеттің ауласына бірнеше салт атты нөкері бар күйме келіп кірді. Олар қонып шыққылары келетінін айтты, бірақ бекетшінің жұбайы бекетте ешқандай бос орын жоғын мәлім етті.

— Басқаға табылмаса табылмас, бірақ сеньор аудиторға орын қашан да табылады, — деп қарсылық білдірді салт аттының бірі.

Бұл сөздерді естіген бәйбіше абдырап қалды.

— Сеньор! — деді ол. — Әңгіме бізде бірде-бір кереуеттің жоқтығында боп тұр. Егер сеньор аудитордың өз төсек-орны болса, меніңше, ол кісіде төсек-орын болуға тиіс, онда төрлетіңіздер, күйеуіміз екеуіміз оған бөлмемізді босатып береміз.

— Бұған да шүкір, — деді малай.

Осы кезде күймеден бір адам түсті, киіміне қарап оның дәреже-мансабын бірден-ақ тап басып тануға болатын еді, өйткені жеңі қатпарлы ұзын-шұбақ мантиясы малайдың өтірік алдамағанын, мұның шын мәнінде де сот екенін аңғартып тұрған. Ол үстіне жол киімін киген он бес — он алты жастағы қызды қолынан жетектеп келе жатты, қыздың сондай сүйкімді, әсем де нәзіктігі сонша, жұрттың бәрі одан көз аудара алмай қалды, егер бекетте Доротея, Лусинда, Зораидалар жүрмесе, мұндай сұлу қызды айнала-маңайдан жолықтыру қиын-ау деп ойлап қалуға да болатын. Сол арада тұрған Дон Кихот аудитор мен қызға қарап былай деді:

— Мына қамал-сарайға ештеңеден қауіптенбей емін-еркін орналасуыңызға болады, мархабатты мырза. Рас, мұнда тарлау әрі қолайсыздау, бірақ бұл дүниеде әскери өнер мен оқымыстылықтың алдында ығыспайтын тарлық та, қолайсыздық та жоқ, әсіресе бұларға сұлулық жол басшылық һәм жетекшілік еткен кезде, соның ішінде әсіресе сіздің оқымыстылығыңызға мынадай айдай сұлу ару жол басшылық жасап келе жатқан кезде, өйткені мұндай аруды өткізіп жіберу үшін оның алдынан тек қамал-сарайдың қақпалары ғана аңқая ашылып қоймай, жартастар да қақ жарылып, таулар да орнынан ысырылып, күл-талқан боп күйреуге тиіс. Келіңіз, мархабатты мырза, кіріңіз мына жұмаққа, бұл жерден өзіңізбен бірге алып келген аспанға серік бола алатын жұлдызды да, күнді де таба аласыз: бұл арадан барынша жетілген әскери өнерді де, көрерге көз керек сұлулықты да жолықтырасыз.

Аң-таң болған аудитор оған тесірейе қарап қалды: Дон Кихоттың сөзі қалай таңғалдырса, түр-ұсқыны да оны соншалықты тандандырды; бұған нендей жауап қайтарарын білмей дебдіреп тұрған ол жанынан өтіп бара жатқан Лусинда, Доротея мен Зораиданы көріп тағы таңырқанды: бекетші әйелінен жаңа қонақтардың келгенін, қыздың керемет сұлу екенін естіген олар соны көру үшін және сәлемдесу үшін шыққан-ды, бірақ дәл осы мезетте дон Фернандо, Карденьо мен священник аудиторға айрықша достық пейілмен және мейлінше ізеттілікпен өз көмектерін ұсына бастаған болатын. Естіген-көргендері есін кетіріп, аңылжып қалған сеньор аудитор ақыры ішке кірді, міне, тап осы арада бекеттің сүйкімді тұрғындары сүйкімді қызбен сәлемдесті. Қалай болған күнде де, бұлардың бәрі де ақсүйек әулеттен шыққан адамдар екенін аудитор аңғармай қалған жоқ, алайда Дон Кихоттың бет-пішіні мен түр-сықпыты, сондай-ақ оның өзін-өзі ұстау мәнері көңілін алаңдата берді. Сол арада тұрғандар бір-біріне сыпайыгершілік ілтипат білдіре жүріп, бөлмені қарап шыққаннан кейін бұрынырақта қабылданған ұйғарым дұрыс екен деп тапты, анығырақ айтқанда: әйелдер меймандарға арналған, ілгеріде айтылып өткен бөлмеде қонып шығатын болды да, еркектер, құдды бір күзетшілік міндет атқаратындай, сенеде қала беретін болды. Қысқасы, аудитор қызына, — әлгі бойжеткен оның қызы екенін ескерте кеткен жөн, — басқа әйелдермен бір бөлмеде қонып шығуға кеңшілік етті, бұған қызы кереметтей қуанды, сөйтіп бекетші табыс еткен енсіздеу төсекті аудитор төсек-орнының жарты бөлегімен жалғап-құрап, әйелдер өздері ойлағаннан әлдеқайда жақсы жайғасты.

Сотты көрген тұтқынның жүрегі дүрсілдеп қоя берген-ді, өйткені бір көмескі түйсік мұның өз інісі екенін сездірген, осы себепті ол аудитор нөкеріндегі бір малайдан оның кім екенін, қайда туып-өскенін сұрады. Малай оның лиценциат Хуан Перес де Вьедма екенін, жобалауынша, Леон тауында туып-өскенін айтты. Көзімен көріп тұрғанына қосымша болған бұл хабар мұның әкесі берген кеңес бойынша ғылым жолына түскен туған інісі екеніне тұтқынның көзін әбден жеткізді; сөйтіп, бойын қуаныш кернеген тұтқын дон Фернандоны, Карденьо мен священникті былай шығарып алып, оларға осы жаңалықты хабарлап, мына аудитор өз інісі екеніне сендірді. Малай оған, сондай-ақ, қожайыны Америкаға жүргелі тұрғанын, мексикандық сот палатасына қызметке тағайындалғанын да хабарлаған; оған қоса, тұтқын әлгі бойжеткеннің соттың қызы екенін, зайыбы босану үстінде қайтыс болғанын, бұған қызын және жасауына келген қыруар дүние-мүлкін қалдырып кеткенін де біліп алған-ды. Тұтқын өзінің кім екенін осы қазір қолма-қол жария еткені жөн бе әлде інісі мұның мына жоқ-жұтаң түрін көріп тартыншақтар ма екен немесе не құшақ жайып қарсы алар ма екен, соны астыртын түрде біліп алғаны жөн бе, не істеуі керегін сұрады.

— Бұл сынақты маған тапсырыңыз, — деді священник, — оның үстіне, ол сізге, сеньор капитан, салқын қабақ болар деген ойдан мүлдем аулақпын: ініңіздің түр-әлпетінен адамгершілік пен ақылдылық иісі аңқып тұрғаны сондай, оны асып-тасыған, қара жүрекке айналған, тағдырдың теперішімен санаспайтын біреуге балаудың еш қисыны жоқ.

— Сөйте тұрғанымен, — деп құлаққағыс етті капитан, — өзімнің кім екенімді аяқ астынан емес, ақырындап білдіргенім жөн болар еді.

— Қайталап айтайын, бәріміз де ырза болатындай түрде үйлестірерім анық, — деп мәлім етті священник.

Сол екі арада кешкі ас та келтірілді, тұтқын мен өз бөлмелерінде оңаша тамақтанып жатқан ханымдардан басқаларының бәрі дастарқан басына жайғасты. Ас үстінде священник былай деді:

— Константинопольде бірнеше жыл тұтқында болған кезімде тап өзіңіздің әулет есіміңіздей әулет есімі бар бір танысым болып еді, сеньор аудитор. Бұл танысымды жұрт күллі испан жаяу әскеріндегі ең жүректі жауынгер және әскер басы ретінде құрмет тұтатын, бірақ ол қаншалықты даңқты да батыл болғанымен, соншалықты бақытсыз да еді.

— Ол әскер басының есімі кім еді, мархабатты мырза? — деп сұрады сот.

— Оның есімі Руй Перес де Вьедма болатын және ол өзі Леон тауында туып-өскен жігіт еді, — деп жауап қатты священник. — Ол маған әкесі мен інілері жөнінде не түрлі қызық әңгіме айтып берген, егер ол ерекше шыншыл адам болмай, басқа біреу болса, онда мұны кемпірлердің қыстыгүні жылы пештің түбінде отырып көйітетін ертегіге бергісіз көп әңгімесінің бірі деп ойлаған да болар ем. Ол маған әкесінің өз иелігін үш баласына теңдей бөлгенін және оларға Катонның өзі қызығарлық ақылды кеңес бергенін айтты. Мына ғажапты қарасаңызшы, соғысқа баруға құштарлық білдірген ұлының жақсы қырынан көрінгені сонша, жүрек жұтқан батырлығы үшін ұзамай оған инфантерия капитаны деген шен берілген, бұл лауазымға ол тек өз қадір-қасиеті арқасында ғана ие болған, енді оған ертең-арғы күні полковник шені берілмекші екен. Бірақ, Фортунаның осындай айрықша ілтипатына ие болам деп жүрген шағында, ол теріс қарап кетіпті де, оның ілтипатымен қоса бұл бас бостандығынан да айрылыпты, ал сол күні, яғни Лепанто маңайында айқас болған күні, көп адам, керісінше, еркіндік алған еді ғой. Мен бас еркімнен Голетада айрылғам, сөйтіп талай шытырман оқиғаны артқа салып екеуіміз Константинопольде кездестік те, достасып кеттік. Сол жерден ол Алжирге тап болды, естуімше, сонда жүргенде дүниеде болып жататын не түрлі хикметтің ішіндегі адам айтса нанғысыз біреуін бастан өткеріпті.

Одан әрі священник Зораида мен соттың ағасы арасында болған жайды мейлінше қысқа да нұсқа түрде баяндап берді, соттың оған ықыластана құлақ қойғаны соншалық, сірә, сот талқылауы кезінде де ешкімді мұншалықты мұқият тыңдамаған шығар. Француздардың фелюгада келе жатқан христиандарды тонап алған жеріне келгенде священник танысы мен мавр сұлуы тап болған жоқшылық пен қайыршылық халды жеріне жеткізе суреттеді, ал одан соң олар не қылды: Испанияға барып жетті ме әлде француздар оларды Францияға алып кетті ме, — ол жағынан хабарсызбын, деді.

Капитан әрменіректе священниктің не айтып жатқанын тыңдап тұрған әрі інісінің қасы мен қабағын бағып, қандай жауап қайтарарын күтіп тұрған, ал анау болса священниктің әңгімесі аяқтала келгенін көріп, ауыр күрсінді де, көзіне жас алып, былай деп қатты дауыстап сөйлеп кетті:

— Аһ, сеньор! Маған қандай хабар айтқаныңызды және оның мені қалай қатты толқытып жібергенін білсеңіз етті! Байсалдылығым мен байыптылығыма, өзімді өзім ұстай алатындығыма қарамастан, қатты толқығандықтан көзіме келген жасты ірке алмай қалдым; өзіңіз әңгіме еткен ержүрек капитан менің ағам болады; өзіме де, ана ағама да қарағанда өжеттеу әрі биік армандар жетегінде жүретін адам болғандықтан ол аса құрметті саланы, яғни әкеміз өзімізге айқындап берген жолдардың бірін таңдаған еді, ол жайында өмір тарихы өзіңізге ертегіге ұқсас көрінген жолдасыңыздың айтуынан жақсы білесіз ғой. Мен өзім ғылым жолын қуғам және бұл жолда жаратқан иеміздің жәрдемімен, сондай-ақ табанды ізденісімнің арқасында өзіңізге мәлім дәрежелерге жеттім. Ал, екінші ағамның Перуге барып байып алғаны соншалық, әкеме және маған салып тұрған ақшасы арқылы иеліктен алған үлесін әлденеше есе ғып қайтарып қана қоймай, оған қоса әкемнің өз табиғатына тән жомарттық жасауына, ал маған оқуымды ойдағыдай аяқтап, мына қазіргі қызметіме кірісуіме мүмкіндік туғызды. Әкем өлім аузында, үлкен ұлынан қашан хабар келер екен деп күтіп жатыр, ұлының жүзін бір көрмей көзі жұмылып кетпеуін күндіз-түні құдайдан тілеп жатыр; ал енді ағамның аса сезімтал, елгезек адам бола тұра, өзі жайында бір ауыз хат жолдап, қандай бәле-қырсыққа тап болғаны жөнінде, сондай-ақ қандай жетістіктерге жеткені жайында әкеме неге хабар бермегені мені қатты таңғалдырады: себебі, әкем немесе інілері ол жайында бірдеңе білсе, өтемақы төлеу үшін қамыс шыбыққа ілінген ғажайыпты күтіп екі көзі төрт болмас еді ғой. Қазір енді француздар оны босатып жіберді ме, әлде тонаушылық қылмыстарын жасыру үшін өлтіріп тастады ма деген ойдан дегбірім қалмай отыр. Шат көңілмен бастаған сапарымды қуанышқа бөлене отырып жалғастырмай, қасірет-қайғы кеше жүріп жалғауыма осы ойдың өзі-ақ жетіп жатыр. Беу, абзал ағам-ай! Егер біреу-міреу қазір қайда екеніңді айтса, сені іздеп тауып алған болар ем, тіпті басымды бәске тіксем де, сені азаптан құтқарар ем! Еһ, шіркін, біреу-міреу қартайған әкеме сенің тірі екеніңді, бірақ бербериялық ең терең зынданның қараңғы қапасында жапа шегіп жатқаныңды айтса, онда біздің байлығымыз, әкемнің, ағамның және менің байлығым сені ол жерден суырып алар еді-ау! Беу, сүйкімді де елгезек Зораида! Шіркін, ағама жасаған жақсылығыңның өтемін қайтаратын күн туса! Шіркін, рухыңның жаңару сәтін көзбен көріп, бәрімізді шектен тыс қуанышқа бөлейтін тұрмысқа шығар тойыңа қатысатын болсақ!..

Ағасы жайындағы хабарды естіп қатты толқып-тебіренген аудитор осылай деді, оның күйініш-наласы тыңдап отырған жұрттың көңілін алай-түлей етіп жіберді. Көздеген мақсатына жеткенін, капитанның тілегі орындалғанын көрген священник сол арада жұрттың осы жабырқағаны да жетер деп шешіп, үстел басынан тұрды да, Зораида отырған бөлмеге барып, оны білегінен алды, Лусинда, Доротея және аудитордың қызы үшеуі Зораидаға ілесе шықты. Капитан священник не істер екен деп тосып тұрған, анау оны да қолынан алып, екеуін жетелеген күйі аудитор мен басқа да кавальероларға қарай жақындады.

— Сеньор аудитор! Жасыңызды сүртіңіз, — деді ол бәсең дауыспен. — Қиялыңызда ғана жолығатын зор қуанышқа тап болдыңыз — өйткені қарсы алдыңызда абзал ағаңыз бен абзал жеңгеңіз тұр. Мынау — капитан Вьедма, ал мынау — оған сонша жақсылық жасаған сүйкімді мавр қызы. Әлгінде өзім айтып өткен француздар бұларды қайыршылыққа ұшыратты, енді сіз оларға мейірбан жүрегіңіздің жомарттығын көрсетуге тиіссіз.

Капитан інісіне құшақ жая ұмтылды, ал анау анықтап қарап алғысы келіп, оның иығына қолын қойды; сөйтіп, алдында тұрған адамның кім екеніне ақи-тақи көз жеткізген кезде оны шап беріп құшақтай алып, көкірегін кернеген зор қуаныштан еңкілдеп жылап жіберді, бұл екеуіне қарап, сол жерде тұрғанның да біразы көзіне жас алды. Ағалы-інілі екеудің айтқан сөзін, сондай-ақ олардың шынайы жан тебіренісін суреттеп бермек түгіл, көз алдына елестетудің өзі де қиын-ау деп ойлаймын. Міне, олар бір-біріне өздері жайында қысқаша түрде баяндап та берді; міне, ағайынды екеуі достық сезімдерінің бір мысқал өзгермегеніне көздерін жеткізіп те үлгерді; міне, аудитор Зораиданы құшақтап та жатыр; міне, ол жеңгесіне өз иелігін жеке меншігіндей пайдалануына болатынын айтып та үлгерді; міне, ол қызына Зораиданы құшақтауға әмір етті; міне, сүйкімді христиан қызы мен аса сүйкімді мавр қызына қарап тұрғандардың бәрі тағы көздерін сулап алды. Міне, осынау адам айтса нанғысыз оқиғалардың бәрін үн-түнсіз және ықтиятты бақылап тұрған Дон Кихот мұның бәріне кезбе рыцарьлыққа қатысты қияли аңыз-әңгімелер тұрғысында түсініктеме беріп те үлгерді. Міне, олар — Зораида, капитан және інісі үшеуі Севильяға бірге аттанатын болып шешім қабылдап та қойды; сол жерден олар ұлының табылғаны, тұтқыннан қашып шыққаны жайында әкелеріне хабар беріп, жүруге шамасы келсе Севильяға жетуін сұрамақ-ты — аудиторға жолдан қалуға болмайтындықтан, әкесі соның орнында Зораиданы шоқындыруға және үйлену тойына қатысуға тиісті еді, өйткені аудитор бір айдан соң Севильядан Жаңа Испанияға флотилия аттанатыны жайында хабар алыпты, оған қайтсе де осы мүмкіндікті пайдаланып қалу қажет көрінеді. Қысқасы, тұтқынның бастан кешкен хикметтері осылайша ойдағыдай аяқталғанына бәрі де шын жүректен қуанып, ырза болған-ды, ал бұл кезде түннің үштен екі бөлегі өтіп те кеткендіктен енді анау-мынауға алаңдай бермей, көз іліндіріп алмақ болысты. Әлденендей бір дәу шабуыл жасап жүрмесі үшін және әлдебір арам ойлы азғын сұлулықтың қамал-сарайда сақтаулы баға жетпес қазыналарына қол сұқпасы үшін Дон Кихот қамал-сарайды күзетуге тілек білдірді. Дон Кихотты білетіндердің бәрі оған алғыс жаудырып, оның ауыштығы жайында аудиторға айтып берді, сөйтіп оны күлкіге қарық қылды. Тек Санчо Панса ғана осынау қадірлі жиынның қауқылы тез арада басыла қоймағанына қатты ренжулі болатын, тек жалғыз сол ғана есегінің ер-тоқымын төсеніш етіп, жайлы орын тауып жайғасқан еді, бірақ бұл рақатының соңы машақатқа айналатын-ды, алайда ол жайындағы әңгіме алда. Сөйтіп, ханымдар бөлмелеріне кетті де, еркектер өздеріне мүмкін болғанынша жайлырақ орын табу жағын қарастыра бастады, ал Дон Кихот атына қонып, берген уәдесіне сай, қамал-сарайдың әр жақ, бер жағын шолу үшін қақпа сыртына шықты.

Алайда, таң алдында сондай ұнамды, сондай сүйкімді алабөтен бір әуез ханымдар құлағына шалынып, бәрі де еріксіз тың тыңдап қалды, әсіресе донья Клара де Вьедманың (аудитордың қызын осылай атайтын) жанында ояу жатқан Доротея қатты елегізді. Әнді осыншама керемет әрі қандай да болсын аспаптың қоштауынсыз шырқатқан бұл кім екенін ешқайсысы білмеді. Ән біресе ауладан, біресе ат қорадан шырқалғандай көрінді, олар оны осылай аң-таң халде беріле тыңдап жатқан кезде есікке Карденьо таяп келіп:

— Ұйқтап жатпасаңдар, құлақ салыңдар: қашыр айдаушы ән айтып жатыр, дауысы шынымен ғажап-ақ, — деді.

— Тыңдап жатырмыз, сеньор, — деді Доротея үн қатып.

Карденьо соны айтты да, жөніне кетті, ал Доротея бар ықыласын сала тыңдап, әлгі әннің сөзін жадында сақтап қалды:

ХLІІІ тарау

Бұл тарауда қашыр айдаушыға қатысты қызықты хикая баяндалады және бекетте болған басқа да алабөтен оқиғалар суреттеледі

Махаббаттың мұхитында мазасыз,
Шегі жоқ әрі тұңғиық терең,
Жетер сенім болмаса да портқа,
Теңізші сынды жүзіп-ақ келем.
Жол бастаушым — жарық жұлдыз,
Аймақты түгел бөлеген нұрға.
Көрмеген шығар шырақты ондай
Эней жолбасшысы Палинур да.
Беймәлім қайда апарары оның,
Тулаған теңізде лағып барам,
Күндіз-түні одан көз алмаймын,
Таңғалам әрі қорқып та қалам.
Біресе шектен тыс ұялшақтығың,
Біресе мінезің тәкаппар,
Тасалап оны кетеді көзден,
Жауын бұлтындай сан қатпар.
Беу, жарық жұлдыз, сенің сәулең
Жадыратар дәйім жанымды.
Көрінбесең қайтып егер де сен,
Айтамын мен де иманымды.

Осы сәт Доротеяға мынадай ғажап дауысты Клараның да тыңдағаны артық болмайды-ау деген ой келді, сөйткен соң бәйек боп оны оятуға кірісті де, оятып алғаннан кейін, былай деді:

— Ұйқыңды бұзғанымды айып етпе, кішкентай, мына әнді сенің де тыңдағаның жақсы болар еді, бәлкім мұндай керемет дауысты өміріңде енді қайтып естімессің де.

Клара оянды, бірақ ұйқылы-ояу халде отырып қапелімде ештеңенің мән-жайын ұға қоймады; Доротеядан қайталап сұрап, Доротея оған тағы бір мәрте айтқан кезде ғана құлақ тіге бастады; алайда ән сөзінің келесі екі жолын естір-естіместе-ақ, тұла бойын безгек ұстағандай түсініксіз діріл билеп, Доротеяны құшақтай алып, былай деп дауыстап жіберді:

— Аһ, қымбатты да сүйкімді сеньорам! Неге ғана ояттыңыз екен мені? Мына бейшара әншіні көрмеуім де, естімеуім де үшін көзім мен құлағымды тас бітеп тастағаны — тағдырдың дәл қазір өзіме көрсеткен ең үлкен жақсылығы болар еді.

— О не дегенің, кішкентай? Ол өзі әншейін қашыр айдаушы біреу дейді ғой.

— Ол бірнеше қожалықтың иесі, — деп қарсылық білдірді Клара, — оған қоса, жүрегімді жаулап алғаны сонша, ендігі жерде өзі тастап шығуға тілек білдірмесе жүрегім мәңгі-бақи соныкі боп қалмақ.

Жастығына қарамай қыздың соншалықты майпаздап әрі мәністеп сөйлейтініне таңырқанған Доротея оған былай деді:

— Айтқан сөзіңізден, сеньора Клара, жөнді ештеңе ұға алмай отырмын. Жүрек жайындағы, қожалық жайындағы және дауысы көңіліңізде қатты алаң туғызған мына әнші жайындағы сөзіңізді қалай түсінуге болады, анығырақ етіп айтсаңызшы. Алайда, дәл қазір ештеңе айтпай тұра тұрыңыз, әйтпесе сізді жұбатып әуреге түсерім кәміл, өйткені ән тыңдау ләззатынан айрылғым келмейді, оның үстіне бұл жаңа ән, жаңа әуен секілді.

— Мейлі, айтқысы келсе айта берсін, — деді Клара.

Сосын, әнді тыңдамау үшін, Доротеяны тағы да таң-тамаша қалдырып құлағын саусағымен тығындап алды, ал Доротея болса, әнге ынталана зейін аударып, мынадай сөздерді есінде сақтап қалды:

Үмітім менің! Арманыңа
Жетуге ұмтыл соқпақты жолмен бір ғайып,
Жалтақтама жан-жағыңа,
Жүрексініп, шыға келме сен тайып.
Шыдайды мықты жан бұған,
Ауыр жолда, әр адымды қауіп-қатер аңдыған.
Енжар болса егер адам,
Тойтармаса қасіреттің қилы-қилы шапқынын,
Тәуекел деп баспаса қадам,
Көре алмайды ол жеңістердің шаттығын:
Айқаста тартып алмаған,
Бақыт зая, жетуге оған бар күшіңді салмаған.
Махаббаттың, сірә да,
Іздеген адам жүлдесін оңай таппайды.
Тегіннен тегін сұрама,
Сыйлығын ол қазынадай асыл сақтайды.
О заманнан осындай өмір амалы:
Қиындықпен қол жеткізген нәрсе ғана бағалы.
Қайсарлық, тек сол ғана,
Болмайтынды болдыратын, жеткізетін жақсы атқа.
Қатса да сілем қорлана,
Түсіністік аңсаймын мен, жүздестірер мақсатқа.
Күтумен талай таң атты,
Жер бетінен табармын деп аспандағы жәннатты.

Ән осымен аяқталды, ал Клара еңіреп жылай бастады, мұнысы Доротеяның әуестігін туғызды, ол осынау әдемі ән мен аянышты көз жасының нені білдіретінін білуге құмартқан-ды; осы себепті ол Кларадан не айтқысы келгенін қайталап сұрады. Лусинда естіп қоймасын деп қорыққан Клара Доротеяға жабыса түсті де, құлағына аузын тақап, құпиясының берік сақталатынына көзін әбден жеткізгендей болған соң ғана, былай деп сыбырлады:

— Жаңағы ән айтқан, мейірбан ханым, астанада, әкемнің үйінің тура қарсы бетінде тұратын, екі қожалығы бар, арагондық бір кавальероның туған баласы. Әкем үйінің терезелері қыста жапқышпен, жазда тор көз ағаш жармамен жабулы тұратын болса да, астанада оқитын бұл кавальеро әлде шіркеуден бе екен, әлде басқа бір жерден бе, әйтеуір мені көріп қалыпты. Қысқасын айтқанда, ол маған ғашық боп қалды, сөйтіп терезесінен түрлі ишарат-белгі беріп және еңірей жылап өзімді шынымен сүйетіндігін түсіндіре бастады, сөйтіп ақыры бұған сенбейтін амалым болмай, мен де оған ғашық боп қалдым, ал оған не үшін ғашық екенімді ол кезде өзім де білмейтінмін. Маған жасаған ишараттарының бірінде — екі қолын қусырған еді, осы арқылы маған үйленетінін ұғындырған. Оның маған үйленгені жақсы болар еді, бірақ мен жалғызбын, шешем жоқ, кіммен ақылдасарымды білмеймін, сондықтан оның көңілін жай таптыру үшін ойлап тапқан жалғыз ғана амалым — жүзім оған жақсырақ көрінсін деп үлкен кісілер үйде жоқ кезде терезе жапқышын немесе жармасын ашыңқырап қоятынмын, ал анау бұған есі кете қуанып, шат-шадыман болатын. Сөйтіп жүргенде, әкем екеуіміздің сапарға шығар уақытымыз да таянған, бұл жайында кавальеро біліп қойыпты, бірақ оны менен білген жоқ-ты, өйткені, мұны оған ештебір хабарлай алмайтынмын. Ол ауырып қалды, — сірә, қайғыдан болар, — аттанатын күні оған тіпті көз қиығын тастап қоштаса да алмадым, бірақ арада екі күн өтті, күймеміз осы арадан бір күндік жердегі селомен келе жатқан, бір мезгілде қарасам, анау бекет қақпасының алдында тұр: қатырып тұрып қашыр айдаушы боп киініп алған, егер бейнесі жүрегімде жатталып қалмаса, оны ешқашан танымаған да болар ем. Оны танып, аң-таң боп аузымды ашып қалдым әрі қатты қуандым. Ол маған әкем байқап қоймайтындай ғып ұрлана көз тастады, қазір жолда немесе бекеттерде кездесе қалсақ әкемнің көзіне түсуден дәйім қашқақтап жүреді. Міне, енді оның кім екенін жақсы білгендігімнен және өзімді сүйетіндігіне бола жаяу-жалпы сапар шегіп, не түрлі жайсыздықты бастан өткеріп келе жатқанын түсінгендігімнен оған сондай жаным ашиды және қайда барсам да оны көз таса қылғым келмейді. Қандай мақсат көздеп келе жатқанын да, әкесінен қалай қашып шыққанын да білмеймін, әкесі оны жанындай жақсы көретін, өйткені бұл жалғыз ұлы ғой және өзі жақсы көруге тұратын да бала, бұған оны көрген бойда-ақ көзіңіз жетері анық. Тағы бір айтайын дегенім: әлгі әндердің бәрін ол өзі шығарған, — оның оқуда да, өлең шығаруда да елеулі жетістіктері барын естігем. Тағы да айтсам: оны көргенде және ән салғанын естігенде бойымды үрей мен толқу билеп қалтырап кетем, — әкем оны танып қоя ма, бір-бірімізге ынтық боп жүргенімізді біліп қоя ма деп зәрем ұшады. Міне, дауысы өзіңізге сондай ұнаған әнші жайында хабар етейін дегенім осы еді, мейірбан ханым, оның, өзіңіз айтқандай, қашыр айдаушы емес екенін тек осы өнері арқылы ғана аңғаруға болатын еді ғой, ол, әлгінде өзім айтқандай, қожалықтар мен жүректер иесі.

— Енді маған ештеңе де айтпай-ақ қойыңыз, донья Клара, — деді бұған жауап ретінде Доротея, оны бетінен қайта-қайта сүйіп. — Не деп тұрмын сізге, енді маған басқа ештеңе де айтпаңыз және таң атқанша күте тұрыңыз: бейкүнә түрде басталған бұл шаруаларыңыз, құдай сәтін салса, соған лайық қуанышты түрде аяқталады.

— Аһ, сеньора! — деп дауыстап жіберді донья Клара. — Әкесі ақсүйек әулеттен шыққан әрі асқан бай адам емес пе, одан маған не күтуге болады? Оның ойынша мен, әрине, баласына әйел болмақ түгіл тіпті малай болуға да жарамайтын шығармын. Ал, енді, ашығын айтсам, әкеме хабарламай, қашып-пысып оған ешқашан күйеуге шықпаймын. Маған керегі: бозбаланың басымды қатырғанды қойып, үйіне қайтқаны, — бір-бірімізден қол үзуіміз және арамызда жататын үлкен ара қашықтық, бәлкім, жанымның жарасын емдеп жазатын да шығар. Бірақ, өзім ойлап тапқан бұл амалдың маған онша пайдасы тимейтінін де анық сезіп-біліп тұрмын. Бұл өзі неғылған әзәзіл сезім екенін, махаббаттың жүрегіме қалай ұялап қалғанын түсінбеймін, — себебі, мен әлі сондай жаспын ғой, ол да сондай жас, әйтсе де, екеуіміз құрдаспыз ғой деп ойлаймын, өзім болсам әлі он алтыға да толғам жоқ: әкем айтқан, Михаил-жебірейілде он алтыға толасың деген.

Донья Клараның балалық былдыр сөзіне Доротея күліп алды да, оған:

— Кәне, кішкене көз іліндіріп алайық, сеньора, таң да атып қалды ғой, ал таңертең, құдай қаласа, ойлағанымыз орындалар, көрерсіз әлі-ақ айтқанымның қалай айнымай келгенін! — деді.

Содан соң олар ұйқтап қалды да, бекетте меңіреу тыныштық орнады; тек бекетшінің қызы мен Мариторнес қана ояу болатын: Дон Кихоттың ойқы-шойқылығы жайындағы әңгімелерді көп естіген және оның қазір бес қаруы сай, атқа салт мінген күйде бекетті күзетіп жүргенін білетін олар мұны мазақ қып күлуге, ал ондайдың реті келмей жатса, бәтуасыз мылжыңын тыңдап кішкене көңіл көтеруге ниеттенген еді.

Айта кетер нәрсе, бекеттің бірде бір терезесі далаға қарамайтын, тек сарайда ғана сырттан ішке қарай сабан тастауға арналған ойық бар-ды. Бірі толық, екіншісі жарты екі бикеш ердің үстіне шалқая жайғасып, найзасына сүйеніп тұрған Дон Кихоттың қасына жақындап, оның деміл-деміл көкірегі қарс айрыла ауыр күрсініп қоятынын, күрсінген сайын жаны тәнін тастап шығатын секілді көрінетінін байқады. Олар, сондай-ақ, оның бәсең де биязы, құштарлыққа толы дауысын да естіді:

— Беу, жүрегімнің әміршісі Дульсинея Тобосская, сұлулықтың пірі, даналықтың асқар шыңы және ақырғы деңгейі, сұңғылалықтың қайнар бұлағы, ізгі қасиеттердің кеніші, және, бұған қоса тағы айтарым, жер-дүниедегі күллі жанашырлықтың, пәктіктің және тұшымы азбас тәттіліктің қорабасы! Дәл қазір не жайында ойлап отыр екенсің, аяшым? Бәлкім, өзіңе шын берілген, өз ықтиярымен, жалғыз тек сен үшін ғана, соншалықты қауіп-қатерге басын байлаған рыцарь жайында ойлап отырған шығарсың? Беу, үш кейіптегі аспан шырағы, ең болмаса сен айтшы соны маған! Бәлкім, сұлуымның жүзіне сен қызғанышпен көз тігіп тұрған боларсың, ал ол болса бұл кезде көңіл ауанына ерік беріп, сән-салтанатқа бөленген сарайының галереясымен серуендеп жүрген шығар немесе балконның кенересіне кеудесін тіреген күйі, ар-намысына көлеңке түсірмеу жағын әрі қадірін кетіріп алмау жағын қарастыра тұрып, сорлы жүрегімнің соның жолында тартып жүрген азабын жеңілдету жөнінде, мехнатымның өтемі үшін өзімді қандай рақатқа кенелтуге болатыны турасында, қамқорлығым үшін — қандай көңіл қоштығын, өлімім үшін — қандай өмір, қызметім үшін — қандай сый-сияпат тарту етуге болатыны жайында ойланып тұрған шығар? Ал, сен, жүрегімнің әміршісіне қарай ертелетіп аттану мақсатында аттарыңды жегуге асығып тұрған аспанның алтын шашты шамшырағы, — сенен жалынып сұрарым, көрген бойыңда оған менен сәлем айт, бірақ оның келбетіне көз тігіп, сәлемдесіп тұрған кезіңде, абайла, бетінен сүюге құмартушы болма, әйтпесе оны сенен өзің өр мінез желаяқ қызды қызғанғаннан да бетер қызғанатын болам, ал сен ол қызды Фессалияның жазық далаларымен бе, әлде Пенея өзенінің жағалауымен бе, — қызғаншақ та махаббатқұмар сенің ол кезде қай жерлермен жүйткіп жүргеніңді мен қайдан білейін, — әбден сілең қатқанша қуған болатынсың.

Дон Кихот осынау жан тебірентерлік сөзін одан әрі жалғастыра бермек ниетте еді, бірақ дәл осы кезде бекетшінің қызы дауыс беріп:

— Мархабатты мырза! Берменірек келуге рақым етіңізші! — деді.

Дон Кихот оның ишарат-белгілері мен дауысына басын бұрып, дәл осы сәтте сәулесін әсіресе мол шашырата бастаған айдың жарығында сарай ішінен әлдекімнің өзін шақырып тұрғанын көрді; сонымен бірге, бұл ойық оған терезе секілді және жай әншейін терезе емес, сән-салтанаты мол қамал-сарайдың алтын жалатқан тор көзді қақпағы бар терезесі секілді елестеп кетті, өйткені өзі бекетті осындай қамал-сарай ретінде қабылдап жүрген болатын; сол сәт оның қиюы қашқан ой-қиялына қамал-сарай иесінің үлбіреген сұлу қызы қазір де тап сол өткен жолғыдай құштарлық сезімін тыншытар дәрмен таппай, бұған тағы есі кете ынтығып тұрғандай көрініп кетті; осы байламға бекігеннен кейін, өзі жайында жақсылықты білмейтін тәкаппар адам деген ой тумасын деп тізгінді қағып қалды да, ойыққа таман жақындап, ар жағындағы екі қызға былай деп үн қатты:

— Махаббат қызығына бату жөніндегі арман-қиялыңыз бойыңыздағы бар жақсы қасиеттер мен мейірім-қайырымыңызға сай дәрежеде жауап қайтару мүмкіндігінен ада болған адамға бағышталғанына зор өкініш білдіріп тұрмын, сүйкімді сеньора, — және ол үшін бейшара кезбе рыцарьды айыптауыңыздың ешбір реті жоқ, өйткені Амур оған көз қиығы түскен сәтте-ақ жүрегінің әміршісіне айналған жаннан басқа ешкімнің ықтиярында болуға рұқсат етпейді. Кешіріңіз мені, аса құрметті сеньора, отауыңызға оралыңыз, маған сүйіспеншілік сезіміңізді білдірмей-ақ қойыңыз, өйткені сіздің алдыңызда тағы жаманатты болғым келмейді. Ал, әгәрәки, өзіңіз мені осыншалықты сүйе тұрып, маған әлденендей бір, әлбетте, махаббатқа қатысы жоқ, нәрсеге байланысты қызмет көрсету жөнінде өтініш айтқыңыз келсе, айта беріңіз — қазір бұл арада болмай тұрған еркетотай аяшымның атымен ант етейін, не тілесеңіз соны, тіпті Медузаның бір уыс шашын болсын мейлі, — ал бұл өзі шын мәнінде шаш емес, жыландар ғой, — немесе тіпті күннің әйнек құтыға қамалған сәулесін болсын мейлі, кірпік қағымда-ақ тауып берем.

— Мейірбан ханымым мұндайдың ешқайсысына мұқтаж емес, сеньор рыцарь, — деп жауап қатты бұған Мариторнес.

— Сонда мейірбан ханымыңыз не нәрсеге мұқтаж, данагөй дуэнья? — деп сұрады Дон Кихот.

— Тек сіздің шарапатты қолыңызға ғана, — деп жауап қатты Мариторнес, — осы терезеге өзін алып келген құштарлықтың отын өшіру үшін қолыңызды созыңыз, ал оның бұл құштарлығы ар-ұятын айрандай төгуі де ғажап емес, өйткені әкесі көріп қойса жонынан таспа тілері кәміл.

— Е, оны көріп алармыз! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Байқасын, махаббат отына өртеніп жүрген балауса қызына қол жұмсауға дәті барғаны үшін жер-дүниедегі бірде-бір әке бастан кешіп көрмегендей ақиретке ұшырағысы келмесе, абайласын.

Дон Кихоттың қолын созбай қоймайтынына көзі жеткен Мариторнес қандай әрекет жасау керегін түсіне қойды, сөйтті де құстай ұшып ат қораға барып, Санчо Панса есегінің ноқтасын алды да, ойықтың қасына кеп тұра қалды; ал Дон Кихот болса, дәл осы кезде, өз түсінігінше, ар жақ бетінде махаббат буына балқыған бикеш отыр деп ойлаған темір тор тұтылған терезеге, ер үстінен еңкейіп қолын сұғып, бәсең үнмен былай деп тіл қатты:

— Міне, мынау, сеньора, сізге ұсынып тұрған қолым, немесе, дұрысын айтқанда, дүниедегі күллі қара ниеттінің қатері. Міне, мынау сізге ұсынып тұрған қолым, деймін сізге, осы күнге шейін оған ешбір әйел затының қолы жанасқан емес, тіпті өзімнің бүткіл болмысымды басы-бүтін баурап алған арудың да қолы жуықтаған емес оған. Мен оны сізге сүю үшін емес, тек сіңірлерінің тарамын, бұлшық еттерінің жымдасуын, тарамыстарының ұзындығы мен жалпақтығын жақсылап көріп алуыңыз үшін ғана ұсынып тұрмын, осыған қарап-ақ қолдың басы мұндай болғанда, қолдың өзі қандай қуатты болатынын өзіңіз де жобалай аласыз.

— Оны қазір көреміз, — деді Мариторнес, соны айтып ноқтаның бір ұшын тұзақтап жіберді де, оны Дон Кихоттың білезігіне кигізіп, мықтап бекітіп, екінші ұшын жүгіріп барып сарай қақпасының ысырмасына тас қып байлап тастады. Қайыстың қолына батқанын сезген Дон Кихот былай деді:

— Сіз өзі, жарқыным, қолымды сипалаудың орнына, керісінше, қырғышпен қырып жатқандайсыз ба, қалай. Қолыма соншалықты мейірімсіз болмасаңыз етті, өйткені жүрегімнің өзіңізге көрсеткен қатыгездігінде оның еш айып-кінәсі жоқ қой: барлық ашуыңызды дене мүшесінің осынау шағындау ғана бір бөлегінен алуыңыз қатыбастық боп табылады ғой. Есіңізде болсын, шын жүректен сүйген адам мұншалықты рақымсыздықпен кек қайтармауға тиіс.

Бірақ Дон Кихотты тыңдап жатқан ешкім жоқ-ты, өйткені оны байлап тастаған бойда-ақ Мариторнес пен бекетшінің қызы күлкіден жарыла жаздап зыта жөнелген, ал Дон Кихот болса, тыпыр ете алмай тұрып қалған.

Бұрын айтылғанындай, ол Росинанттың үстінде отырған-ды, қолы болса ойыққа сұғулы және қақпаның ысырмасына байлаулы еді, осы себепті Росинант орнынан қозғалып кетсе қандай күйге ұшыраймын деген ойдан зәре-құты қалмай, қатты мазасызданып, қыбыр етуге мұғдары болмай тұрған, алайда Росинант секілді жуас та көнпіс жануардың бір орнында айлап-жылдап тырп етпей тұра беретінінде күмән жоқ-ты. Байлаулы тұрғанына, ал ханымдардың кетіп қалғанына ақыры кәміл көз жеткізген Дон Кихот өзін жадылауға ұшырағандай сезінді, — себебі, өткен жолы да тап осы қамал-сарайда малшы кейпіндегі дуаланған мавр оны оңдырмай сабап тастаған; сондықтан ашықауыздығы мен аңғырттығы үшін өзін-өзі ойша күстаналай бастады: ана жолы келгенінде басын әзер дегенде аман алып қалған оның бұл қамал-сарайға екінші мәрте аяқ басуға тәуекел еткенін көрмеймісің, өйткені, әлденендей бір шытырман оқиға кезбе рыцарь үшін сәтсіз аяқталар болса, онда бұл аталмыш оқиғаның өзіне емес, басқа біреуге арналғанын аңғартатыны, сондықтан ондай оқиғаны ол жерден қайта іздеудің мәнсіз де мағынасыз іс болатыны тәжірибеден белгілі еді ғой. Сөйте тұрғанымен, босатып алмаққа тырысып қолын жұлқылаумен болды, бірақ оны мықтап байлап тастағандықтан, бұл әрекетінен түк шықпады. Шынын айтқанда, Росинант орнынан қозғалып кете ме деп қолын абайлап жұлқыған еді; бірақ, ерге түзеліп отыруға аңсары қанша ауғанымен, қолын жұлып кету қатерінен қорқып, осы жағдайына амалсыз төзуіне тура келді.

Одан соң не шұрайлы сөз ағытылды дейсің келіп: өзінде Амадистің жадылаудың қандай түрін де қауқарсыз ете қоятын семсерінің жоқтығына өкініш білдіру басталды; тағдыр-талайына қарғыс айту басталды; өзі жадылау құрығынан босанғанға дейінгі аралықта, — ал жадыланғанына зәредей күдігі жоқ-ты, — күллі әлемнің шегетін зардабы жайындағы асыра сілтеушілігі басым әңгімелер айтылды; одан соң тағы да аса қадірменді Дульсинея Тобосская жайындағы естеліктер кетті; одан соң мейірбан атқосшысы Санчо Панса көмекке шақырылды, ал бұл кезде ол есегінің ерін жастанып ес-түс жоқ ұйқы соғып жатқан, тіпті туған шешесінің есімі кім екенін де ұмытып кеткен; одан соң сиқыршылар Лиргандей мен Алькифадан жәрдем сұрау басталды; одан соң аса құрмет тұтатын ханымы Ургандаға өзіне ара түсу жайында жалбарыну басталды, сөйтіп ақыры таң ағарып атқан шақта күдері үзіліп, үміті кесіліп, мысы құрыған ол аңырап жылауға көшкен болатын, өйткені жадылануы себепті мәңгілікке созылатындай көрінген азабынан жаңа туған күннің құлантаза арылтатынына ешқандай сенімі қалмаған. Росинанттың орнында тыпыр етпей тұрғанын көріп, осы ойына орныға түскен-ді; аспан шамшырақтарының жағымсыз ықпалы аяқталғанша немесе әлдебір данагөй көзбайлаушы жадылау күшін жойғанша өзі де, аты да осылайша ештеңе ішпей, ештеңе жемей, кірпік ілмей тұра беретіндей көрінген.

Бірақ оның есеп-қисабы онша дәл болмай шықты, өйткені таң қылаң берген бойда-ақ бекетке төрт салт атты келіп ат басын тіреді, бәрі де керемет жақсы киініп, жарақтанған, ерлерінің қасына мушкет байлап алған. Бекеттің қақпасы бұл кезде әлі жабық еді, сондықтан олар қақпаны бар күшпен тарсылдатып қаға бастады; соны көрген Дон Кихот, қандай кепке ұшырағаныма қарамастан қарауыл болу міндетім деп тауып, былай деп қызбалана айқайлап жіберді:

— Рыцарьмысыңдар немесе атқосшымысыңдар, кім болсаңдар да мейілдерің! Қамал-сарайдың қақпасын тарсылдатып қаққанды қойыңдар, өйткені мынадай құлқын сәріде ондағы тұрғындардың тәтті ұйқыда жататыны өзінен-өзі түсінікті ғой, оған қоса, қай қамалдың да қақпасы күн өз сәулесін күллі әлемге таратқан кезде ғана ашылатыны мәлім. Сөйтіп, ат басын бұрыңдар да, таңның атуын күтіңдер, сендерге қақпаны ашуға бола ма, әлде болмай ма, оны кейін көре жатамыз.

— Қайдағы қамалды немесе қамал-сарайды айтып тұрсыз және бізге әлденендей бір шарт қойып, әрнені шатып тұрғаныңызға жол болсын! — деп айқайлап жіберді салт аттының бірі. — Егер бекет иесі болсаңыз, онда қақпаны ашсын деп әмір етіңіз, — атымызды жемдеп аламыз да әрі кетеміз: шұғыл шаруамен бара жатырмыз.

— Апырай, рыцарьлар-ай, мен бекеттің қожасына ұқсай ма екем? — деп сұрады Дон Кихот.

— Кімге ұқсайтыныңызды мен білмеймін, — деп жауап қатты екінші салт атты, — білетінім тек сандырақтап тұрғаныңыз ғана, өйткені бекетті қамал-сарай деп атайсыз.

— Бұл — қамал-сарай, — деді Дон Кихот айтқанынан қайтпай, — және қандай — айнала-маңдағы ең тәуірлерінің бірі, бір кезде тұрғындарының қолында — аса таяқ, басында — тәж болған.

— Керісінше болғаны, яғни, аса таяғы — басында, тәжі — қолында

болғаны жақсы еді, — деп құлаққағыс етті саяхатшы. — Және олар, менің ойымша, масқарапаз біреулер ғана шығар, себебі олардың асай-мүсейлері арасынан тәж бен аса таяқты жиі кезіктіруге болады, оған қоса мына бекет тым шағын, ар жақтан ешқандай дабыр-дұбыр естілмейді, сондықтан бұған тәж киіп, аса таяқ ұстауға лайық тұлғалардың тоқтай қоюы екіталай.

— Кезбе рыцарьлардың қандай жағдайларға жолығып жататынынан хабарың болмаса, өмірден де білген-түйгенің көп емес шығар, — деді наразы Дон Кихот.

Бұл берекесіз ит-ырғылжың Дон Кихотпен тіл қатысып тұрған салт аттының серіктерін жалықтырып жіберді де, олар қақпаны қайтадан бар күшпен тарсылдатып қаға бастады, нәтижесінде бекетте қонып жатқандардың бәрі түгел ұйқысынан оянды, ал бекетші кім мазалап жатқанын білмекке қақпаға қарай беттеді. Дәл осы мезгілде жаңадан келгендердің астындағы аттардың бірі Росинантты иіскелеуге ынтық бола қалды, ал ана қайғылы да қамкөңіл, құлағы салбырап, сұлқ тұрған бейшара аспан мен жердің арасында салақтаған қожайынын өз денесімен демеп тұрған-ды; бірақ, ағаш ат секілді көрінгенімен, қанша дегенмен, кеудесінде жаны бар тірі хайуан болғандықтан ол да қарыздар қалғысы келмеді — өзіне ықылас білдірген атты ол да иіскелеуге кірісті; сөйтіп, бұның сәл ғана қозғалуы мұң екен, Дон Кихоттың аяғы керіліп сала берді де, ерден сырғып кетті, егер қолы байлаулы болмағанда гүрс етіп жерге құлауы да ықтимал еді; сонымен бірге, ол құдды біреу қолын білезігінен кесіп жатқандай немесе иығын шығарып жіберуге тырысып жатқандай денесінің жан шыдатпай ауырғанын сезді, — тым төмен салбырап қалғаны сонша, башпайлары жерге тиер-тиместей боп тұрған, бірақ бұл оның жағдайын одан әрмен ауырлата түскен еді, себебі тағы кішкене тырмысса табанымен жер басатынын сезіп, аяғын жерге тіреу үшін битін салып жатқан-ды, — жазалау құралына блок таңдалған, дар ағашына өте төмен асылған қылмыскерлер тап осылайша өз азабын өзі ұлғайта түсетін: тағы да шамалы талпынса табаны жерге тірелердей көріп, бойын барынша созып бағуға тырысатын.

ХLІҮ тарау

Бұл тарауда бекеттегі құлақ естіп, көз көрмеген оқиғалар жайындағы әңгіме әрмен жалғасады

Қысқасы, Дон Кихоттың қылғына айқайлағаны сонша, жүрегі тас төбесіне шыққан бекетші қақпаны асығыс-үсігіс аша салып, айқай шыққан жаққа қарай жан ұшыра жүгірді, оның соңынан жаңадан келгендер ерді. Бұл айқай-шу Мариторнесті де оятып жіберген-ді, сөйтіп, бұның не себептен шығып жатқан дабыра-шу екенін жылдам аңғара қойған ол жан баласының көзіне түспей сарайға жетіп барды да, рыцарымыз салбырай ілініп тұрған ноқтаны шешіп жіберді, анау сол бойда-ақ бекетші мен жолаушылардың көз алдында жерге жалп етіп құлап түсті; жолаушылар болса, оның қасына жақындап не болғанын, не себепті сонша айқайлағанын сұрастырып жатты. Қолына байланған қайысты үн-түнсіз сыпырып тастаған Дон Кихот орнынан тұрып, Росинантқа қонғаннан кейін, қалқанын көкірегіне тұтып, найзасын көлденең ұстап, әжептәуір қашыққа ұзап кетті; сонан соң атының басын жалт бұрып, тебініп қалды да, шоқырақтай шапты, шауып келе жатқан күйі былай деп айқай салды:

— Егер де кімде-кім мені тектен-тек жадыланбаған дейтін болса, мейірбан ханымым принцесса Микомиконаның рұқсатымен сол адамның суайт екенін әшкерелеп, оны жауап беруге мәжбүр етем және жекпе-жекке шақырам!

Жаңадан келгендер Дон Кихоттың сөзіне таңырқанып қалысты, бірақ бекетші Дон Кихоттың кім екенін түсіндіріп, оған ешқандай көңіл бөлудің қажеті жоқтығын, миы шатысқан адам екенін, сондықтан таңғалмай-ақ қоюларына болатынын айтты.

Сол кезде олар бекетшіден жасы он бестердегі, қашыр айдаушы боп киінген бозбаланың ғайыптан-тайып бекетіне түскен-түспегенін сұрады, сөйтіп донья Клара ғашығының түр-сымбатын егжей-тегжейлі суреттеп берді. Қожайын бекетте адамның қарақұрым екенін, ондай баланы көрген-көрмегенін есіне түсіре алмай тұрғанын айтты. Осы арада жаңадан келгендердің бірі аудитордың күймесін көріп қалды да:

— Әрине, ол осында, — анау мырзамыз соңынан қалмай еріп келе жатқан күйме. Біреуіміз қақпаның жанында қалайық, басқаларымыз бекеттің ішінен іздесін, сондай-ақ, анау дуалдан қарғып қашып кетпеуі үшін, тағы біреуіміздің бекетті сыртынан торуылдағанымыз дұрыс болар, — деді.

— Дәп солай жасаймыз, — деді екіншісі.

Сол арада екеуі бекетке қарай кетті де, үшіншісі қақпа жанында қалды, ал төртіншісі бекетті сыртынан орағыта бастады; олардың бұл тірлігін үнсіз бақылап тұрған бекет иесі неліктен осыншама әбігершілік жасалып жатқанына қайран болды, бірақ жаңадан келгендердің әлгінде ғана ерекше белгілерін өзіне сипаттап берген бозбаланы іздестіріп жүргенін ол жақсы түсініп тұрған.

Сол екі арада күн де ұясынан көтерілген еді, бір жағынан, осы себептен, екінші жағынан, Дон Кихоттың айқай-ұйқайынан, барлығы да оянып, тұрып кеткен болатын, ал жұрттың бәрінен бұрын Клара мен Доротея тұрған-ды: біріне — ғашығының таяу маңда жүргені маза бермесе, екіншісіне — сүйгенін көруге деген ынтызарлық тыныштық бермеген-ді, бір сөзбен айтқанда, екеуінің де ұйқыларының сәні кетуіне себеп жеткілікті болатын. Төрт жолаушының бірде біреуі өзіне зәредей көңіл аудармағанын және шақыруын қабыл алмағанын көрген Дон Кихот күйініш пен ызадан жарылып кете жаздап шақ тұрды, егер рыцарьлық қарекет қағидалары кезбе рыцарьға уәдесін орындамай жатып басқа бір іспен айналыспайтыны жөніндегі сертіне қарамай-ақ жаңа бір шаруаларды қолға алып, сонымен шұғылданып кетуге ерік беретін болса, онда бұл әлгілерді қолма-қол шабуылдап, шақыруын қабыл алуға еріксізден-еріксіз мәжбүр етер-ақ еді, бірақ Микомиконаны өз корольдігіне енгізбей тұрып жаңа әрекетке кірісуіне болмайтынын және тиіс те еместігін есінде ұстаған ол сабасына түсіп, жаңадан келгендердің әурешілігі немен тынарын күтіп үнсіз қалды; ал олардың бірі сол тұста бозбаланы іздеп тауып та алған-ды, — өзін біреулер іздеп жүр-ау деген ойдан мақұрым бозбала шын мәніндегі қашыр айдаушының жанында ұйқыны соғып жатқан, ал өзінің қолға түскенінен, екібастан, бейхабар-тұғын. Жаңадан келген оны білегінен шап беріп ұстай алды да:

— Апырай, сеньор дон Луис, киіміңіз дәреже деңгейіңізге әбден-ақ үйлесімді екен, ал төсек-орныңыз аяулы анаңыздың өзіңізді сән-салтанатта мәпелеп өсіргеніне айғақ болардай-ақ, — деді.

Бозбала ұйқылы көзін уқалап жіберіп, оған тесірейе қарап қалды да, бұның әкесінің малайы екенін ажыратты, бұл жаңалық оны қатты таңғалдырғаны сонша, ұзақ уақыт бойы бір ауыз бірдеңе айтарлық шамасы болмады, ал малай сөзін әрмен жалғап жатты:

— Сіздің аяулы әкеңіз, ал менің қожайыным, ана дүниеге аттанып кетпесін десеңіз, жарқыным, сеньор дон Луис, сізге бар шаруаңызды былай қойып үйге қайтудан басқа ештеңе қалмайды, өйткені үйде болмауыңыздың жанына қатты батқаны сонша, әкеңіз шынымен сондай халге жетіп отыр.

— Ал, сонда әкем осылай қарай кеткенімді және осындай киім кигенімді қайдан білген? — деп сұрады дон Луис.

— Ойға алған ісіңіз жайында сыр бөліскен бір шәкірт бала әкеңіздің сізді жер-көктен іздеп таппай аһ ұрып жатқанын көріп жаны ашып, бәрін түгел баян етті, ал әкеңіз сол бойда төрт малайын қуғынға аттандырды, сөйтіп міне төртеуіміз де алдыңызға келіп бас иіп тұрмыз және қуанышымыз қойнымызға сыймай тұр, себебі сапарымыз сондай сәтті боп шықты, ұзамай өзіңізді жанындай жақсы көретін адамыңызбен табысатын боласыз.

— Е, бұл қайтуға құлқым соға ма, жоқ па, көктегі құдірет қалай қарайды — соған байланысты, — деді дон Луис қыңыратқып.

— Соға ма, қарай ма деп бас қатыратын не бар, үйге қайтуға келіскеніңіздің өзі-ақ жетеді. Бұдан басқа жасайтын амалыңыз да жоқ.

Дон Луистің жанындағы қашыр айдаушы осы әңгіменің бәрін естіп жатқан-ды, — төсегінен атып тұрды да, бұл оқиға жайында дон Фернандоға, Карденьоға және олардың киініп үлгерген басқа да серіктеріне хабарлауға асықты; әлгі адамның бозбаланы дон деп әспеттейтінін, олардың екеуара не жайында сөйлескенін және әлгінің баланы алып кеткісі келетінін, баланың барғысы келмейтінін олар, міне, осы жігіттен естіді. Қашыр айдаушының бұл хабары, сондай-ақ осынау бозбала жайында өздеріне бұрыннан мәлім жай, анығырақ айтқанда — құдіреттің оған ғажайып дауыс сыйлағаны, оларды бұл бозбала жайында көбірек білуге ынтықтырды, оған күш көрсетілетіндей болса тіпті көмек бергілері де келді, сол үшін бәрі бозбала мен малай арасындағы кикілжің әлі жалғасын тауып жатқан жерге қарай бағыт алды. Дәл осы кезде Доротея бөлмесінен сыртқа шыққан-ды, оған еріп үргелектене басып донья Клара да шыққан, сол арада Доротея Карденьоны аулақтау шығарып алып, оған жас әнші мен донья Клара арасындағы жайды қысқаша түрде баяндап берді, ал Карденьо, өз кезегінде, оған бозбаланың әкесі қуғынға жіберген малайлардың келіп жеткенін хабарлады және Клара естімейтіндей етіп ақырын дауыспен айтпағандықтан, осының бәрі қызды қатты толқытып жібергені сонша, Доротея ұстап қалмағанда ес-түссіз құлап түсері кәміл-ді. Карденьо Доротеяға оны бөлмеге кіргізуге кеңес берді, қалғанының бәрін өзі реттейтінін айтты; Доротея солай етті де.

Ал бұл кезде төрт малайдың төртеуі де бекеттің ауласына жиналып, дон Луисті ортаға алып, әкесін қуанту үшін осы қазір қолма-қол жүріп кетуін сұрап жабыла үгіттеп жатты. Дон Луис оларға өмірін де, арын да, жанын да бәске тіккен шаруасын бірыңғайлы қылмай ешқайда бармайтынын мәлім етті. Малайлар болса, оны мұнда қалдырып құр өздері қайтпайтынын, жақтырсын мейлі, жақтырмасын мейлі, бәрібір оны қалайда үйіне алып баратындарын айтып табандап тұрып алды.

— Сіздер менің мәйітімді ғана алып барасыздар, — деп қарсылық білдірді дон Луис. — Қалай, қайтіп апарсаңыздар да менің жансыз денемді ғана апарасыздар.

Бұл екі арада дау-дамай дабырасына меймандардың көпшілігі-ақ жиналып қалған, олардың арасында Карденьо, дон Фернандо, оның серіктері, аудитор, священник, шаштараз, сондай-ақ енді қамал-сарайды күзетуге мұқтаждық жоқ деп шешкен Дон Кихот та бар еді. Бозбаланың басындағы жайдан хабардар боп үлгерген Карденьо малайлардан жас жігітті күштеп алып кетуге не итермелеп тұрғанын сұрады.

— Бізді итермелеп тұрған — әкесін өмірге қайта оралту тілегі ғана, мына кавальеродан ойда жоқта қол үзіп қалуы себепті оған өмірмен қош айтысу қатері төніп тұр, — деп жауап қатты төртеудің бірі.

Дон Луис оған былай деп жауап қатты:

— Бұл ара менің жеке басыма қатысты жайларды талқылайтын жер емес. Мен ерікті адаммын, қайтқым келсе — қайтамын, қайтқым келмесе — ешқайсыңыз да мәжбүр ете алмайсыздар.

— Сізді, мейірбан мырзам, ақыл-парасатыңыз мәжбүр етеді, — деді малай келісіңкіремей, — ал, егер ол сізде аздау болса, бізде жетерлік, әйтеуір осы жерге келіп тұрғандағы мақсатымыз бен жүктелген міндетімізді ақырына дейін орындап шығуға жетеді.

— Мәселені егжей-тегжейлі анықтап алған жөн болар еді, — деп сөзге аудитор араласты.

Сол арада бұл қожайынының көршісі екенін шырамытқан малай:

— Апырай, мархабатты мырза, сеньор аудитор, мына кавальероны қалай ғана танымай тұрсыз? Бұл көршіңіздің ұлы ғой, — дәреже-атағына сай келмейтін киім киіп ата-анасының үйінен қашып кеткен болатын, онысын өзіңіз де көріп тұрған шығарсыз, — деді.

Мұны естіген аудитор бозбалаға зейін сала қарап, оны тани кетті де, құшағына алып:

— Дәреже-атағыңызға кір келтіретін мынадай киім киіп және осындай ыңғайда саяхат жасап жүргеніңіз неғылғаныңыз, сеньор дон Луис: әншейін балалық па немесе оның әлденендей бір себебі бар ма? — деді.

Бозбаланың көзіне жас толып кетті де, аудиторға ешқандай жауап қайтара алмады, ал аудитор болса малайлардан сабыр етуін сұрап, бәрі де ойдағыдай реттелетінін айтты; өзі дон Луисті қолынан ұстап, оңашаға алып шыққан соң, қандай кепке тап болғанын сұрады. Ол өстіп одан басындағы жайды егжей-тегжейлі сұрастырып жатқан кезде бекет қақпасы жанынан шаңқылдаған дауыстар естілді, оған себепкер мынадай жағдай еді: осында қонып шыққан екі мейман дон Луистің малайлары жұрттың назарын бұрып алғанын көріп, ештеңе төлемей кетіп қалмақ болыпты; алайда басқа біреудің шаруасынан гөрі өз шаруасын көбірек құнттағанды жөн көретін бекетші оларды қақпаның жанынан ұстап, ақы төлеуді талап еткен және пасық пиғылдарын өте бір былғанышты сөздермен мінеп-сөккені сонша, аналар жауап орнына жұдырығын ала жүгірген; сөйтіп, олардың мұны оңдырмай төмпештей бастағаны сонша, бейшара бекетшінің жан дауысы шыға бақырып көмек сұраудан басқа шарасы қалмаған. Бекетшінің жұбайы мен қызы Дон Кихотты неғұрлым қолы бос және көмек көрсетуге неғұрлым қабілетті адам деп тапқан-ды, сондықтан оған бекетшінің қызы келіп:

— Көмектесе көріңіз, сеньор рыцарь, жаратқан иеміз өзіңізге осындай қабілетті текке бермеген болар, екі сұрқия сорлы әкемнің қаққанда қанын, соққанда сөлін шығарып жатыр! — деді.

Оның лебізін тыңдап алған Дон Кихот аспай-саспай және мейлінше байсалды кейіпте былай деп сөйлеп кетті:

— Аяулы ару! Қазіргі таңда бұл өтінішіңіз аяқсыз қалуға тиіс деп есептеймін, өйткені берген уәдем бойынша аяқтап шығуға мәжбүр боп тұрған шаруамды жеріне жеткізбейінше, қандай да бір басқа шытырман оқиғаға араласуға қақым жоқ. Алайда, сізге мынадай бағалы кеңес берсем бе деймін: жүгіріп барыңыз да әкеңізге айтыңыз, бұл айқаста ол барынша табандылық танытсын және қандай себеппен болса да берілмейтін болсын, ал бұл екі арада мен принцесса Микомиконадан оны осынау бақытсыздықтан арашалап алуға пұрсат сұраймын, егер ол пұрсатын берсе, еш саспаңыз, оны құтқарып алам.

— Алда, құдай-ай! — деп айқайлап жіберді сол жерде тұрған Мариторнес. — Сіз өтініш айтып, аталмыш пұрсатыңызды алып болғанша қожайыным ана дүниеге аттанып та кетеді ғой.

— Маған сондай пұрсатты алуға мүмкіндік беріңіздер, — деді Дон Кихот келіспей, — ал анау бұл кезде ана дүниеге аттана ма, аттанбай ма — онда тұрған дәнеңе жоқ, өйткені оны ол жақтан да босатып алам, тіпті бұған ол жақтың түгел қарсылық көрсеткеніне де қарамаймын немесе, тым құрығанда, оны сол жаққа аттандырып жібергендерді жақсылап тұрып желкелейтінім сонша, баршаңыз да толық қанағаттанғандық сезімге ие боласыздар.

Соны айтып, көп ойланып тұрмастан, Доротеяның алдында тізесін бүкті де, өзінің кезбелік-рыцарьлық тілінде мәртебелі ханымға мына қамал-сарайдың төтенше қасіретке тап болған иесіне жедел түрде жәрдем көрсетуіне кеңшілік жасап, пұрсат беру жөнінде өтініш білдірді. Принцесса қуана-қуана келісім берді де, Дон Кихот қалқанын бетке ұстап, семсерін суырып алып, қақпаға қарай тұра жүгірді, ол жерде екі мейман бекетшіге әліге шейін асықпай әлімжеттік жасап жатқан болатын; бірақ Дон Кихот оларға жақындай бере қалт тұрып қалды, Мариторнес пен бекетшінің әйелі кідірмеуін, бірі қожайынын, екіншісі күйеуін жедел құтқарып алуын сұрап айқайлағандарымен, былқ етпеді.

— Мен асықпайын деп тұрмын, — деді Дон Кихот, — өйткені, қарапайым қызметшілерге қарсы семсер суыруға қақым жоқ. Атқосшым Санчоны шақырыңдар, өйткені бұндайлардан арашалау мен кек қайтару соның үлесіндегі шаруа.

Бұл әңгіме бекеттің қақпасы жанында айтылып жатқан-ды, ал ол жерде айтуға тұрарлықтай дәрежеде дөп тиіп, дәл соғылған жұдырықтар сол бұрынғыша жаңбырдай жауып, бекетшіге әжептәуір мөлшерде зиян әкеліп, Мариторнестің, әйелі мен қызының жанын қоярға жер таптырмай тұрған, Дон Кихоттың қоянжүректігі, сондай-ақ бірінің қожайыны, екіншісінің жұбайы, үшіншісінің әкесі тап болған мына қасірет оларды қатты күйзелтіп жіберген.

Әйтсе де, бекетшіні аз уақытқа жайына қалдыра тұрайық, өйткені оны арашалап алатындардың табылары анық, ал табылмаса — әлі келмейтін іске тәуекел етіп әлек болғаны үшін шыдасын, қыңқ еткен дыбыс шығармасын, сөйтейік те, елу қадамдай кейін жүріп дон Луистің аудиторға не деп жатқанына құлақ түрейік: біз олардан аудитор бозбаладан неліктен жаяу келе жатқанын, не себепті үстіне соншалықты жұпыны киім кигенін тәптіштеп сұрап жатқан кезде қол үзіп едік қой. Сол арада бозбала бейне жүрегі қайғыдан қарс айрылып тұрғанының белгісіндей оның қолын қатты қысып ұстап алған күйі және көзінің жасын көлдетіп тұрып былай деді:

— Мархабатты мырза! Сізге айтарым тек біреу ғана: мейірбан ханымым донья Клараны көруіме құдіретті күш оң қабақ білдірген сәтте-ақ, бұған өзіңізбен көршілігіміздің де септігі тигені рас, сол бір қас қағымда-ақ сіздің қызыңыз, ал менің мейірбан ханымым, жүрегімнің қожасына айналған болатын, егерде сіздің жүрегіңіз, шын мәніндегі әміршім әрі әкем, бұған қарсылық білдірмесе, онда ол тап бүгін менің зайыбыма айналады. Тек сол үшін ғана мен туып-өскен үйімді тастап шықтым, тек сол үшін ғана мынадай киімді кидім, сөйтіп нысанаға қарай атылған оқ секілді, компастың жетегіне ерген теңізші секілді ол қайда барса сонда бармаққа соңынан қалмай ілесіп келем. Өзіне деген сезімім жайында ол тек көзімнен сорғалаған жастан байқағанынан басқа ештеңе де білмейді, оның өзін де тек бірнеше рет алыстан ғана көрген болатын. Сізге, сеньор, ата-анамның дәулетті әрі ақсүйек әулеттен шыққан адамдар екені мәлім шығар, мен олардың жалғыз ғана мұрагер ұлымын, егер тілегімді толық қанағаттандыру жөнінде шешім қабылдауыңызға осының өзі жеткілікті деп ойласаңыз, онда мені тап осы қазір ұлым деп атаңызшы. Егер де әкем, басқаша бір өзіндік ой-жоспарын орындамақ боп, іздеп тапқан қазынамды дұрыс бағаламайтын болса, онда күйрету мен өзгерту жағына келгенде уақыт шіркіннің адам мүддесінен әлдеқайда әлдірек болатыны белгілі ғой.

Осыны айтып ғашық бала үнсіз қалды; дон Луистің өз сезімі жайында шешілген кездегі шешендігі мен парасат-пайымы аудиторды қатты таңырқатты, сонымен бірге ол не істеу керегін білмей дағдарып та қалған, өйткені бәрі аяқ астынан, күтпеген жерден болған-ды; осыған байланысты ол әзірше оған ештеңе айта да алмады, ақыл-кеңес те бере алмады, бар-жоғы тек сабасына түсіп, бәрінің де көңілін көншітетін шешімнің жайын асықпай ойластыру үшін малайларды ертеңге шейін ұстап қалу керек деген ұйғарым жасады. Қарсылық білдіргеніне қарамай дон Луис оны қолынан сүйіп, көзінің жасымен суғарды, оның бұл ісі аудитордың жүрегін ғана емес, тастан жаралған жүректі де жұмсартқан болар еді, ал аудитордың өзі, ақылды адам болуы себепті, бұл некенің қызына қандай игілік әкелетінін бек жақсы біліп тұрған; ол тек бұлардың, мүмкін боп жатса, дон Луистің әкесінің ақ батасы бойынша ғана үйленгендерін ғана қалаған, ал оның баласына ақсүйектік атақ алып беруді көздеп жүргенін құлағы шалған-ды.

Дон Кихоттың қорқытып-үркітуіне емес, сендіре, көңілге қонымды дәлелдер келтіре айтқан сөзіне ден қойған меймандар сол екі арада бекетшімен татуласып, ақысын толық өтеген еді, ал дон Луистің малайлары болса мырзаларының аудитормен әңгімесі немен аяқталарын және қандай шешім қабылдарын тосып тұрған, міне дәл осы кезде қашан да сергек жүретін қағылез шайтанның азғыруымен бекетке ана жолы Дон Кихот Мамбрин дулығасын тартып алған, ал Санчо Панса тәуірлеу ер-тұрманын зорлық қылып өз әбзеліне ауыстырып алған, шаштараздың келіп кірмесі бар ма! Есегін ат қораға қоймақ болған шаштараз Санчо Пансаның ер-тұрманмен әуре боп жатқанын көріп қалып, өзінің ерін сол бойда танып, ызадан жарылып кете жаздап Санчоға айқайды сала тап берді:

— Әй, сен, алаяқ, ақыры қолға түстің бе! Сақал қыратын легенімді, ерімді және өзің ұрлап әкеткен ноқта-жүгенімді қайтар жаның барында!

Күтпеген жерден мұндай шабуылға тап болған және өзін қалай сықпырта боқтап жатқанын құлағы шалған Санчо бір қолымен ерге жармасып, екінші қолымен шаштаразды беттен бір салып, аузын қан қылды; бірақ, бұған қарамастан шаштараз олжасын — яғни, өзінің меншікті ерін, қолдан шығара қоймады, керісінше, айқайды күшейтіп жібергені сонша, бораған боғауыз бен шаң-шұң дауыс бекеттегі барлық тұрғынның назарын аударды.

— Әділ сот, мұнда кел, король атымен шақырам! — деп айқайлады ол. — Мен өз мүлкімді қайтармақ боп жатырмын, ал мына қара жолдың қарақшысы мені өлтіргісі келеді!

— Оттапсың, — деп наразылық білдірді Санчо, — мен қара жолдың қарақшысы емеспін, ал мына олжаны қожайыным Дон Кихот әділ сайыстың арқасында қолға түсірді.

Дон Кихот та осы араға жетіп үлгерген-ді; атқосшысының қалайша қорғанып, қалайша шабуыл жасап жатқанына сүйісіне қарап қалған ол, бұл өзі әбден лайықты адам екен-ау деген тұжырымға біржола орнығып, құйттай қолайлы сәт туған бойда-ақ оны рыцарьлар қатарына өткізуге өзіне-өзі сөз берді, өйткені Санчо оған рыцарьлар орденінің беделіне бедел қосатын адам секілді боп көрінді. Айтқандайын, ұрыс-керістің қызған шағында шаштараз былай деп мәлім етті:

— Құдайдың маған өлім жіберетіні қандай анық болса, бұл ердің де өзімдікі екені сондай анық, сеньорлар; және бұл ерді туған баламдай жақсы танимын. Оған қоса, мына жерде, атқорада есегім тұр, нанбасаңдар содан барып сұраңдар, әйтпесе өздерің өлшеп көріңдер — егер ерім оған құйып қойғандай шақ болмаса, онда мен арсызбын. Бұл бұл ма: тап сол ерім қолды болған күні жап-жаңа мыс легенімнің де жоғалып кеткенін білдім, — ал ол үшін аз да емес, көп те емес, тұтас бір эскудо төлегенмін.

Сол арада Дон Кихот шыдамай кетті де, екеуінің арасына барып килігіп, ажыратып жібергеннен кейін, ақиқат анықталғанша көптің көз алдында тұруы үшін ерді жерге қойып, былай деді:

— Мейірбанды мырзалар, мына атқосшының қандай адасушылыққа ұрынғаны көз алдарыңызда мейлінше анық та айқын көрініс беріп тұрғаны кәміл, өйткені Мамбрин дулығасы болған, болатын және болашақта да бола беретін нәрсені ол сақал қыратын леген деп тұр, бұл дулығаны өзім одан әділ сайыс нәтижесінде тартып алғам, сөйтіп оның заңды да толыққанды қожасына айналғам. Ал, енді ерге келетін болсақ, оған мен араласпаймын. Білетінім біреу ғана: атқосшым Санчо сәйгүлігін сәндемек оймен мына жеңіліс тапқан сужүректің атындағы жабуды алуға кеңшілік етуімді өтінген еді. Мен кеңшілік еткем, ол жабуды алған, ал оның қалайша ерге айналып шыға келгенін түсіндірудің түк те қиындығы жоқ: біз рыцарьлар әлемінде тұрақты ұшырасатын құбылысқа, бір нәрсе өңін айналдырып екінші нәрсеге ұқсас боп шыға келетін құбылысқа жолығып тұрмыз. Соның тағы бір даусыз дәлелі болсын, достым Санчо, мына туысқан әлгінде шаштараз легеніне балаған дулығаны осында әкеле қойшы.

— Өй-өй, сеньор, — деп дызақтады Санчо, — бейкүнәлігімізге өзіңіз келтіргеннен басқа дәлелдемелер табылмаса, онда мына туысқанның жабуы — ерге қаншалықты ұқсас болса, шаштараздың легені де, кім еді әлгі, Малғұн ба еді, соның дулығасына соншалықты ұқсас боп шыға келеріне еш күмән жоқ.

— Айтқанды істесейші, бұл қамал-сарайдағы нәрсенің бәрі түгел жадыланып қойған деймісің, — деді Дон Кихот.

Санчо барып легенді алып келді, Дон Кихот оны дереу қолына алып, былай деді:

— Ал, енді айтыңыздаршы, мархабатты мырзалар, әлгінде өзім құлаққағыс еткен мына дулығаны бұл атқосшының қай бетімен сақал қыратын леген деуге дәті барады, өзім мүшесі боп табылатын рыцарьлық орденнің атымен ант етем, бұл өзінен тартып алынған дулығаның нақ өзі, сол қалпы, жамап-жасқаған ештеңем жоқ.

— Бұған ешқандай күдік келтіруге болмайды, — деп қыстырыла кетті Санчо, — мырзам мұны жеңіп алғаннан кейін онымен тек жалғыз рет қана шайқасқа шығып, шынжырмен бұғауланған бейбақтарға бостандық алып берді, егер мына леген-дулыға болмағанда оның жағдайы өте қиын болатын-ды, себебі дұшпан бізге тас лақтырып көз аштырмай қойды.

ХLҮ тарау

Мұнда Мамбрин дулығасы мен ерге қатысты күмән біржола сейіледі, сондай-ақ басқа да оқиғалар жайында барынша шыншылдықпен баяндалады

— Мына сабаздар қайтеді-ай, сеньорлар? — деп шаңқ етті шаштараз. — Мұны сақал қыратын леген емес, дулыға деп бет бақтырмай тұрғанын көрдіңіздер ме!

— Кімде-кім олай емес деп өңештесе, — деп іліп әкетті Дон Кихот, — егер ол рыцарь болса, онда оның өтірік айтып тұрғанына көзін жеткізем, ал егер ол атқосшы болса, онда оның — барып тұрған пәтуасыз суайт болғаны.

Осы жерде тұрған және Дон Кихоттың мінез-құлқынан жақсы хабардар біздің шаштаразымыз көпшіліктің көңілін көтеруді ойлап, мұның бәрін сайқымазақ күлкіге айналдырмақ болып әрі рыцарьдың көңілін аулауды көздеп, басқа шаштаразға қарап былай деп тіл қатты:

— Сеньор шаштараз! Қателеспесем, шаштараз боларсыз. Ендеше, менің де кәсіптес ағайыныңыз екенімді біліп қойғаныңыз артық етпес, диплом алғаныма жиырма жылдан асты, сондықтан қырынуға қажет керек-жарақты бес саусағымдай білем, ал жас кезімде, оны да айта кетейін, солдат болуыма тура келді, сол себепті дулыға дегеннің, темір телпек дегеннің, бет жабар дегеннің, әскери іске қатысты басқа да заттардың мән-жайынан мағлұматым баршылық, басқаша сөзбен айтқанда, қару-жарақтың барлық түрі маған жақсы таныс. Сондықтан, былай деп сенімді түрде мәлім етпекпін, — қателессем, түзете жатарсыз, — мына мейірбан сеньор қолында ұстап тұрған зат әсте де сақал қыратын леген емес және мұның одан айырмашылығы ақ түстің қара түстен, ақиқаттың жалғандықтан айырмашылығындай. Алайда, бұл нағыз дулыға болғанымен, онша бүтін емес-ау деп шамалап тұрғанымды да айта кеткенді жөн санаймын.

— Қайдан бүтін болсын, — деді Дон Кихот, — мұның жарты бөлегі, дәлірек айтқанда — иек жабары жоқ.

— Бәрекелді, — деп қоштай кетті священник шаштараз досының қулығын түсіне қойып.

Шаштаразды Карденьо да, дон Фернандо мен оның серіктері де жақтап шықты; дон Луистің мәселесін қалай біржақты қылу жайындағы ойдың шырмауына ілікпегенде тіпті аудитордың да соның жағына көшері кәміл еді, бірақ әлгіндей маңызды шаруамен басы қатып жүргендіктен ол мынадай ермекке ешқандай дерлік көңіл аударған жоқ.

— Жасаған құдай сақтай гөр! — деп айқайлап жіберді дал болған шаштараз. — Апырай, қадірменді мырзалардың мұны сақал қыратын леген емес, дулыға деп табандап тұрып алғаны неғылғаны? Мұны естісе тіпті ғылым-білім қордаланған тұтас бір университеттің өзі таңғалғаннан талып түсері анық. Бұл арада енді бас қатыратын не бар: егер мына леген — дулыға болса, онда, мына сеньор өңештеп қоймай тұрғандай, ердің де — жабу болғаны ғой, шамасы.

— Меніңше, бұл ер секілді. Әйтсе де, бұрын айтқанымдай, мен бұл іске араласпаймын, — деді Дон Кихот.

— Ер ме, жабу ма — оны сеньор Дон Кихот айтуға тиіс, — деп мәлім етті священник, — рыцарьлық жабдық-жарақтың жайын мына сеньорлар да, мен де бұл кісіден артық білмейміз.

— Құдай атымен ант етейін, мархабатты мырзалар, — деп Дон Кихот қайта сөйлеп кетті, — өзім екі рет тоқтаған мына қамал-сарайда неше түрлі ғажайыпты бастан кешкенім сонша, аталмыш мекен-жайға қатысты сауалдардың қандайына да оң жауап беруге тәуекелім бармайды, өйткені мұнда болып тұратын оқиғалардың бәрі де жадылау арқылы жүзеге асатынын сезем. Алғашқы жолы осында жатқан жадыланған мавр маған көрмегенді көрсетті, оның жандайшаптарынан Санчо да сыбағасын алды, ал бүгін түнде қолымнан байланған қалпымда екі сағаттай салақтап тұрдым, мұндай кесепаттың басыма қайдан тап болғанын әлі түсіне алар емеспін. Міне, сондықтан да мына бықи-тықи былықтар жайында бірдеңе айту менің тарапымнан әбестік боп шығар еді. Бұл дулыға емес, леген дейтін пікірді ұстанғандарға жауабымды беріп те қойдым, ал енді анау ер ме әлде жабу ма дейтінге келер болсақ, бұл жайында нақты бір байламға тоқтай алмай тұрғаным себепті, мұны, мархабатты мырзалар, өз қалауыңызға қалдырам: өзім секілді рыцарьлар қатарына қабылданбағандықтан сіздерге жергілікті сиқыршылар ешқандай дәрмен жасай алмайтыны себепті, осыған орай ұғым-түсініктеріңіз тәуелсіз болатыны себепті, аталмыш қамал-сарайда болып жататын жайлардың бәріне өз долбар-пайымымша баға беретін маған қарағанда, бәлкім, сіздер әрі әділ, әрі шындыққа сай келетін пікір айтатын шығарсыздар.

— Бұған дау жоқ, — деп сөзге дон Фернандо араласты, — сеньор Дон Кихот тамаша айтты: шын мәнінде де бұл мәселені біздің шешкеніміз жөн, сол үшін, шешім салмақты да салиқалы боп шығуы үшін, мен құпия түрде мына сеньорлардан пікір жинаймын, нәтижесі қандай болғаны жайында соңынан толық есеп берем.

Дон Кихоттың дәлдүріштігін білетіндер ішек-сілесі қатып күліп жатты, ал өңгелерге, оның ішінде дон Луистің төрт малайы мен дон Луистің өзіне де, сондай-ақ бекетке енді ғана келіп кірген, түрлеріне қарағанда жасауыл тәрізді көрінген, кейін анықталғанындай, шын мәнінде де жасауыл боп шыққан, үш жолаушыға да, мұның бәрі адам айтса нанғысыз ақымақшылық іспетті көрінді. Бірақ, басқаларға қарағанда жеке меншік легені көз алдында Мамбрин дулығасына айналып шыға келген, ал есегіне салатын ері дәл қазір, оған зәредей күмән жоқ, керемет көркем жабуға айналмақшы шаштараз көбірек күйіп-пісіп, зығырданы қайнап тұрған; ал бұл кезде жұрт дон Фернандоның қалай пікір жинап жүргенін көріп мәз бола күлісіп жатқан-ды: ол әркімге кезекпен-кезек жанасып, сыбырлай сөйлеп, үлкен дау-дамай тудырып жатқан мына асыл қазынаның ер ме әлде жабу ма, не екенін өзіне құпия түрде айтып беруін сұрастырып жүрген-ді; Дон Кихотты жақсы білетіндердің пікірлерін жинастырғаннан кейін ол, жұрттың бәрі еститіндей ғып мынаны жария етті:

— Әңгіме былай, бауырым: жұрттан пікір сұрай-сұрай әбден шаршадым, — кімнен сұрасаң да бәрі бұл әсте есекке салатын ер емес, ол оттаған сөз, бұл аттың жабуы және ат болғанда да асыл тұқымды аттың жабуы, дегенді айтады. Сондықтан енді ештеңе істей алмайсыз, — өзіңізге де, есегіңізге де онша жағымды бола қоймағанымен, бұл ер емес, жабу деп, ал сіздің барлық айғақ-дәлелдемелеріңіз қате деп танылды.

— Мейірбанды мырзалар, сіздер емес, мен қателесіп тұрған болсам, ана дүние есігін көрмей-ақ кетейін! — деп зар иледі бейшара шаштараз. — Егер алдымда жатқан мына нәрсе есекке салатын ер болмаса, жаным жаратқанның алдына бармай-ақ кетсін, бірақ заң корольге арнап жазылмайды ғой… — жә, қойдым, қойдым! — бірақ, мас еместігім де анық: басқа бірдеңеге күнәлі болсам болармын, бірақ таңғы асымды әлі ішпегенім рас.

Дон Кихоттың сандырағы секілді, шаштараздың осынау шатты-бұтты пәтуасыз сөзі де жұртты күлкіге кенелтті, ал анау дәл осы сәтте қайтадан сөйлеп қоя берген:

— Енді әркімге өз дүниесіне ие болу ғана қалды, құдай бергенге шадияр Петр де батасын береді.

Төрт малайдың бірі осы кез былай деді:

— Мұның бәрі әншейін әзіл-оспақ болмаса, онда осы арада тұрған, жаратылысынан ақыл-парасат иесі саналатын немесе, ең құрығанда, солай деп ойлауға болатын жандардың бәрі түгел батылы барып неліктен мыналарды леген де емес, ер де емес деп бет бақтырмайтынын түсінбедім. Алайда бұлар басқаша емес, тап осылайша бет бақтырмай жатқандықтан және жұрттың бәрі ақиқаттың өзі айғаққа жүріп, қарапайым тәжірибе нақ па нақ көрсетіп тұрған нәрсе жайында айтысып жатқандықтан, мен бұл іске әзәзіл араласқан деп санаймын, сондықтан бәріңіз де осы арада… — ол боғауыз қыстырды, — қайткен күнде де, бәрібір, мынаны сақал қыратын леген емес, ананы есекке салатын ер емес деп санауға мені күллі әлемнің ешбір кереметі ешқашан мәжбүр ете алмайды.

— Бәлкім, ол есектің өзіне емес, мәшіне салатын ер шығар, — деп кекеп қойды священник.

— Айырмашылық азғантай, әңгіме онда емес, — деді малай. — Бұл ер ме, жоқ әлде, өздеріңіз сендіріп тұрғандай, ер емес пе, әңгіме сонда.

Дау-дамайға куә боп тұрған жаңадан келген жасауылдардың бірі осы арада қызбаланып әрі ызаланып:

— Өз әкемнің туған баласы екенім қандай шындық болса, бұл да тап сондай ер, ал егер кімде-кім олай емес десе, онда оның, шамасы, артығырақ алыңқырап қойғаны, — деп салды.

— Сіз нағыз ардан безген арамза секілді көкіп тұрсыз, — деп мәлім етті Дон Кихот.

Соны айтып, қашан да қолынан тастамай ұстап жүретін шолақ найзасын жоғары көтерді де, жасауылдың басынан бар күшімен пермек болды, егер анау жалтарып үлгермегенде жерге жалп ете түсері кәміл-ді. Найзасы жерге соғылып, бірнеше бөлікке бөлініп кетті, ал жолдастарына қандай жәбір жасалып жатқанын көрген жасауылдар Қасиетті ағайындықты көмекке шақырып бар дауыспен айқайға басты.

Ағайындықта қызмет еткен бекетші жүгіріп барып үйінен жезлі мен шпагасын алып шығып, туысқандарының қатарына қосылды; ал дон Луистің малайлары болса, мырзасы мына қарбаласты пайдаланып қашып кетпесін деп оны қаумалап алды; алатопалаң басталғанын байқаған шаштараз ерге бас салды, Санчо да қалыспай дереу жармаса кетті; Дон Кихот семсерін суырып жасауылдарға қарай ұмтылды; дон Луис малайларына айқайлап өзін қаумалағанды қойып, Дон Кихотқа, сондай-ақ соның жағына шыққан Карденьо мен дон Фернандоға болысуға әмір етті; священник жаратқаннан жәрдем сұрап жалбарынды; бекетшінің әйелі бажылдап жатты; оның қызы ауыр күрсінумен болды; Мариторнес ойбайға басты; Доротея не істерді білмей дағдарып қалды; Лусинда қатты абыржып кетті, ал донья Клара талып кетті. Шаштараз Санчоны соққылап, Санчо шаштаразды пергіледі; қашып кетпесін деп қолынан ұстап тұрмақ болған бір малайды дон Луис беттен ұрып, аузын қан жалатты; аудитор оны қорғауға ұмтылды; дон Фернандо бір жасауылды ұрып құлатты да, оны аямай тепкілей бастады; бекетші жан дауысы шыға бақырып Қасиетті ағайындық қызметшілерін көмекке шақырумен болды, — қысқасы, бүткіл бекет ыңыранып, айқайлап, ұлып, жан ұшыра шапқылап, үрейге бой алдырып, көмек сұрап, апатқа душар болып, шпагамен түйресіп, жұдырықпен пергілеп, сойылмен соққылап, аяқпен теуіп және қан төгіп жатты. Міне, осынау берекесіз жанжал, былық пен бәтуасыздық шегіне жеткен мезгілде, Дон Кихоттың ой-қиялында өзі делқұлылық жасап, Аграмант қосынында пайда болған өзара қырқысқа араласып жүргендей көрініс қылаң ете қалды, осыған байланысты ол жұрттың құлағын жарып жіберердей қатты дауыспен:

— Тоқта! Семсер қынға сұғылсын! Тұра қал! Өмір қымбат болса, сөзіме құлақ салыңыздар! — деп ақырды.

Оның жер жаңғыртқан дауысы жұрттың есін жиғызды, ал анау сөзін әрмен жалғай берді:

— Сіздерге айтқан жоқ па едім, сеньорлар, бұл қамал-сарай жадыланған және мұны жын-шайтанның үлкен шоғыры жайлап алған деп? Міне, соның бір дәлелі осы: Аграмант қосынындағы өзара қырқыс қазір ғана көз алдарыңызда осында ауысып, біздің арамызда қайта тұтанды. Қараңыздар: біреу семсер, біреу сәйгүлік үшін, біреу бүркіт, біреу дулыға үшін дегендей, бір-бірімізбен шым-шытырық шайқасты бастап жібердік, бірімізді біріміз түсінуден қалдық. Сөйтіп, берменірек келіңіз, мархабатты мырза сеньор аудитор, сіз де, мархабатты мырза сеньор священник, сөйтіп, біріңіз өзіңізді Аграмант патша, екіншіңіз Собрин патша секілді сезініңіз де, өзара бейбіт келісімге келіңіз, өйткені — құдіреті күшті жаратқанның атымен ант етейін — біздердің, текті тұқымнан тараған адамдардың, бір-бірімізді өлтіріп жатқанымыздан асқан масқарашылық жоқ.

Дон Кихоттың сөзінен дәнеңе де ұқпаған, бірақ Карденьодан, дон Фернандо мен оның серіктерінен жақсылап жұдырық жеген жасауылдар басылар болмады; шаштараз, керісінше, қолма-қол тиыла қалды, өйткені төбелес кезінде сақалы мен ері зардап шеккен-ді; шын берілген малай ретінде Санчо қожайын лебізі естілген бойда көне қойды; дон Луистің төрт малайы да енді шынымен-ақ ештеңеге алаңдамауға болады деп түйіп, олар да тыныш тапты; тек жалғыз бекет ұстаушы ғана әманда бекетінің әптер-тәптерін шығарып жүретін мына жындының оспадарсыздығын жазалау керек дегенінен танбай тұрып алды. Ақыр соңында айқай-шу саябыр тауып басылды, бірақ Дон Кихоттың түсінік-пайымында есекке салатын ер — аттың жабуы, леген — дулыға, жолаушылар бекеті — қамал-сарай болып ақыр заман орнағанша өзгермес орнықты күйінде қала барды.

Аудитор мен священниктің басу айтуымен жұрт сабасына түсіп, татуласқан кезде дон Луистың малайлары дәл қазір жүріп кетелік деп оны қайта мазалай бастады. Ол келіспей, малайларымен керісіп жатқан кезде аудитор дон Фернандодан, Карденьо мен священниктен мынадай жағдайда не істеуге болатыны жөнінде ақыл сұрап, оларға дон Луистан естіген жайларын бастан-аяқ баяндап берді. Ақыр соңында мынадай шешім қабылданды: дон Луистың өзі дәл қазір әке алдына барып аяғына жығылғаннан қылышпен қырық пәрша боп туралғанды артық көріп тұрғандықтан, дон Фернандо малайларға өзінің кім екенін айтып, дон Луисты Андалусияға алып кететінін, онда ағасы, маркиз, дон Луисқа керекті жағдайдың бәрін жасайтынын мәлім ететін болды. Сөйтіп, дон Фернандоның қандай лауазым иесі екенін және дон Луистың нені ойға алғанын білген төрт малай өзара кеңесе келіп, үшеуі кейін қайтып осы әңгімені әкесіне хабарлайтын болып, ал төртіншісі қызмет көрсету үшін дон Луистың қасында қалып, ана үшеуі оны алып кетуге қайта оралғанша немесе әкесінен басқа бір бұйрық келіп түскенше оны тастап ешқайда кетпейтін болып келісті. Аграмант патшаның әмірі және Собрин патшаның кемеңгерлігі арқасында өзара қиян-кескі қырқысқа осылайша тыйым салынды; алайда мәміле атаулының дұшпаны әрі татулықтың қас жауы өзін қара бет боп қаңғырып қалғандай сезініп, бүліншілік жасауға бағытталған жымысқы әрекеттері болмашы ғана жеміс бергенін байқап, тағы бір талпынып көрмекке, жаңа бір шатақ бастап, шаң-шұң шығармаққа ниеттенді.

Мәселе былай болған еді: өздерімен айқасқа түскен адамдардың қарапайым біреулер емесін сезген бойда-ақ жасауылдардың жігері құм болып, майдан алаңын тастап кеткен-ді — жанжалдың қалай тынғанына қарамай бәріне кінәлі өздері боп шығатынын олар бірден аңғара қойған; бірақ, ішіндегі біреуі, анау әлгі дон Фернандо ұрып құлатып, тепкілегені, қылмыскерлерді ұстау жөніндегі жарлықтар арасында Дон Кихотқа тікелей қатысты жарлықтың да барын есіне түсірді: каторгаға кесілген қылмыскерлерді босатқаны үшін Қасиетті ағайындық оны тұтқынға алу жөнінде нұсқау берген; Санчоның айрықша қауіптенген жарлығы да осы болатын. Сөйтіп, осыны еске түсірген жасауыл Дон Кихоттың ерекше белгілері жарлықта көрсетілгенімен сәйкес келетін-келмейтінін тексеріп алуды ұйғарды, сол үшін қойнынан грамотасын шығарып тиісті жерін тапқаннан кейін, сауаты жүйрік жарандар қатарына жатпайтындықтан оны ежіктеп оқуға кірісті, әр сөзін оқыған сайын Дон Кихотқа қарап қойып, жарлықта көрсетілген белгілерді оның бет-пішінімен салыстырып тұрды, сөйтіп ақыры мұның жарлық нұсқаған адамның тап өзі екенінде ешқандай күмән жоқ деп тапты. Соған көзін жеткізген соң жарлықты шиыршықтап орап, сол қолына ауыстырды да, оң қолымен Дон Кихотты жағасынан тынысын тарылтардай ғып қылғындыра ұстай алып, бар даусымен айқайды салып:

— Қасиетті ағайындыққа көмекке келіңіздер! Тектен-тек көмек шақырып тұрмағаныма көздерің жетуі үшін мына қара жолдың қарақшысын тұтқындау жөнінде өзіме берілген жарлықты оқып көріңіздер! — деді.

Священник жарлықты алып, жасауылдың шын айтып тұрғанына, Дон Кихоттың ерекше белгілерінің дәл келетініне көз жеткізді; Дон Кихот болса, мына найсаптың өзін оңдырмай жәбірлеп жатқанына қаны қайнап, жаны қаншалықты қиналып тұрғанына қарамастан жасауылдың өндіршегіне қос қолдап жармаса кетті — жолдастары келіп жасауылды құтқарып алмағанда, Дон Кихот құрбандығын біржола босатып жібергенше ол да тіршілікпен біржола қош айтысып үлгерген болар еді. Бекетші қызмет бабына сәйкес ағайындарына көмек көрсетуге тиіс-ті, сондықтан ол сол бойда-ақ жасауылға көмекке ұмтылды. Күйеуінің майданға қайта кіргенін көрген бекетшінің әйелі ботадай боздап сол баяғы әніне қайта басты, бұл әнді қызы мен Мариторнес қолма-қол іліп әкетіп, көктегі құдірет пен аспандағы барлық кереметтерді көмекке шақыра бастады. Бұл жерде не болып, не қойып жатқанын көріп тұрған Санчо:

— Құдай ақы, рас, бұл қамал-сарайдың жадыланғаны жайында мырзам айтқан сөздің бәрі ақиқат шындық, өйткені мұнда бір сағат та болса тыныш өмір сүру мүмкін емес! — деді.

Дон Фернандо жасауыл мен Дон Кихотты ажыратып, екеуінің де жанын жай таптырып, біреуінің жағасына қылғындырардай боп жармасқан, екіншісінің өндіршегін жұлып алардай боп қармасқан саусақтарды жазды; сөйте тұрғанымен, жасауылдар қылмыскерді өз қолына беруді, оны байлап тастауға көмектесуді және бұлардың құзырына басы бүтін өткізуді талап етіп тұрып алды, король мен Қасиетті ағайындық белгілеген тәртіп осыған міндеттейтінін айтып, осынау тонаушыны және қара жолдар мен жайдақ жолдар қарақшысын құрықтауға септік жасап, көмек көрсетуді ағайындық атынан тағы да талап етті. Бұл сөздерге құлақ тосқан Дон Кихот әу баста тек мырс-мырс күліп қана тұрған, одан соң барынша байсалдылықпен сөйлеп кетті:

— Бермен келіңдер, тексіз де көргенсіз кісәпірлер! Сендер, немене, бұғауланғанға бостандық әперетін, қапастағыны босататын, бейбаққа жәрдем жасайтын, азып-тозғанға қол ұшын беретін, сыбағадан қағылғанға сый көрсететін адамды қара жолдың қарақшысы деп тұрсыңдар ма? Беу, ардан безген арамза тобыр! Сендердің зұлымдық пен залымдық орын тепкен ой-саналарың кезбе рыцарьлықтың аты мен заты айтып тұрған ұлылығын көктегі құдіреттің көмегімен ұғынуға да дәрменсіз ғой, сонымен бірге, кезбе рыцарьлардың қай-қайсысына болсын, өзі тұрмақ тіпті көлеңкесіне де құрмет таныту керегін білмейтіндіктерің — надан да күнәкар пенде болғандықтарыңның салдары екенін ұғындыруға да шарасыз ғой! Сендер өздерің Қасиетті ағайындықтың атын жамылып қарақшылық жасап жүрген қара жолдың жасауылысыңдар, — ендеше, бермен келіңдер де айтыңдаршы: мен секілді рыцарьды қамауға алу жөніндегі жарлыққа қол қойып жүрген қай топас? Кезбе рыцарьлардың ешкімнің ереже-тәртібіне бағынбайтынын, олардың заңы — семсер, ереже-тәртібі — ерлік, қағидалар жинағы — көңіл қалауы екенін білмейтін кім ол? Кезбе рыцарьдың рыцарьлар ордені қатарына кіріп, өз өмірін рыцарьлықтың ауыр да мехнатты жолына бағыштаған күні алған жеңілдіктері мен артықшылықтарын бірде-бір дворяндық грамота бере алмайтынынан бейхабар ол кеще кім деймін сендерге? Кезбе рыцарьлардың қайсысы “алькаваланы”, “королева туфлиін”, жал ақысын, кеден, жол және өзен салығын төлейтін еді? Тігінші одан тіккен киімі үшін ақы алатын ба еді? Ол келіп түскен қамал-сарайдың иесі оны тегін қонақ қылмайтын ба еді? Оны өз дастарқанына шақырмайтын король болып па еді? Оған ыстық ықылас білдірмеген және ол не тілесе соны орындауға бейіл танытпаған бикеш бар ма еді? Бұған қоса тағы айтарым, жолына кесе-көлденең тұрмаққа талпынған төрт жүз жасауылға өз қолымен төрт жүз рет таяқпен дүре жегізуге батылы жетпейтін қандай да бір кезбе рыцарь болды ма екен, бар ма екен және болар ма екен?

ХLҮІ тарау

Жасауылдар бастан кешкен оқиға жөнінде және ізгі ниетті рыцарымыз Дон Кихоттың жан шыдатпас ашуы жайында

Дон Кихот осыны айтып жатқан кезде священник жасауылдарға Дон Кихоттың нәгүмандығымен санасулары қажеттігін, оның сөзі мен ісіне қарап бұған өздері де кәміл көз жеткізе алатынын, сондықтан бұл әңгімені доғарғандары жөн екенін, өйткені оны тұтқындап әкеткеннің өзінде де, бәрібір кейін есі ауысқан адам ретінде босатып жіберуге мәжбүр болатындарын мәлім еткен-ді, оған жауап ретінде қолында жарлығы бар жасауыл Дон Кихот жынды ма, жоқ па оны тергеп-мошқаумен айналыспайтынын, оның міндеті жоғары жақтың бұйрығын орындау ғана екенін және осы жолы Дон Кихотты қалай да қамауға алатындарын, одан соң ана жақтағылардың оны босатпақ түгіл қанат байлап ұшырып жіберсе де өз еріктері екенін айтты.

— Солай бола тұрғанымен, бұл жолы оны айдап әкете алмайсыздар және оның өзі де айдауға көне қоймас деп ойлаймын, — деді священник.

Ақыр соңында оларға священниктің айтпағанды айтып, Дон Кихоттың көрсетпегенді көрсеткені сонша, Дон Кихоттың делқұлы екенін мойындамаған жағдайда өздерінің одан да асқан делқұлы боп шығарына жасауылдардың көзі анық жетті; сөйтіп, олар ақыры бұл істі жылы жауып қойғанды мақұл көрді, сондай-ақ әліге шейін тыншу таппай бір-бірімен өшіге өжектесумен жүрген шаштараз бен Санчо Панса арасында бітуажа болуға ықылас білдірді. Сөйтіп әділ сот өкілі ретінде олар бұл шаруаға белсене араласып, екі жақты да бірдей қуантпағанымен, біршама қанағаттандырған шешім шығарды: бұл шешім бойынша қуынушылар ерлерін алмастырып алатын болды да, айыл-ноқталары өздерінде қалатын болды; ал Мамбрин дулығасының мәселесі былай шешілді: священник Дон Кихотқа көрсетпей құпия түрде шаштаразға легені үшін сегіз реал ұстатты, ал анау алдауға түскені жайында енді қайтып өмір бақи арыз айтпайтыны жөнінде ант-су ішіп, қолхат жазып берді. Сөйтіп, ең маңызды және ең күрделі деген екі дау осылай тынды, енді тек дон Луистің үш малайының үйге қайтуға, ал төртіншісінің дон Фернандо қайда барса да қасынан қалмай еріп жүруге келісімдерін алу ғана қалған-ды; сәті түскен кездейсоқтық және бекетте бас қосқан ғашықтар мен ержүректердің таңғаларлық тағдыры бұлардың жолын аршып, кедергілерінен арылта да бастағандықтан, олар бұл істі аяғына шейін апарып, оң нәтижеге қол жеткізгенді жөн көрді және ақыры солай болып та шықты: малайлар дон Луистің өтінішін орындауға келісім берді, бұған Клараның қатты қуанғаны сонша, жүрегін кернеген шаттығын алабұртқан ажарынан-ақ аңғаруға болатын. Көз алдында өтіп жатқан оқиғалардың мән-жайын Зораида онша терең ұғына қоймады, дей тұрғанмен, көңіліндегі әлденендей бір түсініксіз кірбіңнің орнын маңайындағы өзі зер сала бақылап, қадағалаумен болған адамдардың, соның ішінде әсіресе өзі көзі жаудырап қарап отырған және өмірінің жалғыз қуанышы мен жұбанышына айналған испан жігітінің бет әлпетіндегі өзгерістерге орай тап сондай бір түсініксіз қуаныш алмастырып тұрды. Священниктің шаштаразға ақша тарту еткені қожайынның назарынан қалыс қалмаған-ды, сондықтан барлық шығыны мен зияны толық өтелмейінше Росинантты да, Санчоның есегін де ауладан шығармауға ант етіп, Дон Кихоттың жамбас ақысын, сондай-ақ бүлінген местер мен төгілген шарап ақысын төлеуді талап етті. Священник мұны да бірыңғайлап жіберді: барлығын дон Фернандо төледі, — айта кетерлігі, өз тарапынан, аудитор да Дон Кихот үшін төлем жасауға шынымен-ақ құлшынған еді; осының арқасында бекетте татулық пен тыныштық орнады, енді ол, Дон Кихот айтқандай, біріне-бірі балағат жаудырып, қырқысып жатқан Аграмант қосынына мүлдем ұқсамайтын, мұнда Октавиан тұсындағыдай тыныштық пен алаңсыздық үстемдік етіп тұрған-ды, жұрттың бәрі бірауыздан мұны священниктің асқан кеңпейілділігі мен шешендігінің, сондай-ақ дон Фернандоның шамадан тыс шүленгірлігінің арқасы деп тапты.

Ал, Дон Кихот болса, өз еркі өзіне тигенін, біресе атқосшысы тарапынан, біресе өз тарапынан туындаумен болған шатақтардан құтылғанын сезіп, сапарды әрмен жалғайтын және өзіне парыз һәм қарыз етілген ұлы істі аяғына жеткізетін шақ туды деп санады, сөйтті де іске шындап кіріспек ниетте Доротеяның алдына барып тізерлей кетті, бірақ анау оған орнынан тұрмайынша бір ауыз сөз айтуға да рұқсат етпеді, — оның көңілін қалдырғысы келмеген Дон Кихот орнынан көтеріліп, былай деді:

— Сүйкімді сеньора, “табандылық — табыс кепілі” деген сөздің мәтелге айналып кеткені мәлім, оған қоса күнделікті тәжірибенің өзі-ақ өмірдегі алуан түрлі әрі аса маңызды жағдайларда тіпті ең күмәнді деген дау-дамайдың да оң шешім табуы талапкердің талмай талпынуына тікелей байланысты екенін көрсетеді, бірақ бұл ақиқат тек соғыста ғана нақты дәлелдемелерге ие бола алады: соғыс кезіндегі жеделдік пен тегеуірін жаудың жоспарын быт-шыт қып шатыстырып жібереді де, жау қорғаныс қамын жасап үлгергенше жеңіс те қолға тиеді. Мұның бәрін айтып тұрған себебім, асыл туған ардақты сеньора, бұл қамал-сарайда бұдан әрі жата бергеніміздің, меніңше, еш пайдасы жоқ, керісінше, күндердің күнінде тіпті мейлінше зиянды болып та шығуы мүмкін, өйткені, — кім біледі? — құпия да жымысқы жандайшаптары арқылы дәу-дұшпанымыз өзін күйреткелі келе жатқанымды біліп те қойған шығар, сөйтіп жан аямас қарекетім мен қажып-талмас білегімнің қайраты қиратуға шарасыз боп шығатын әлденендей бір қамал-сарайға немесе қорғанға барып бекініп те алған болар. Сондықтан да, мәртебелі ханымым, әлгінде айтқанымдай, жан аямас қарекетіміз оның арам ойларының алдын орауы үшін, оңтайлы сәт туып тұрғанда жолға шығайық, ал өзіңіз арман етіп жүрген бақытты сәтке дұшпаныңызбен өзім бетпе-бет кездескен бойда-ақ қол жеткізесіз.

Осыны айтып Дон Кихот үнсіз қалды, басқа бір ауыз сөз қосқан жоқ, байсалды да басалқалы кейіппен сүйкімді инфантаның жауабын тосып тұрды, ал анау аса бір паң да маңғаз пішінде әрі Дон Кихоттың сөз саптау мәнеріне еліктеп, былай деп сөйлеп кетті:

— Басыма туған зобалаңнан құтқарып қалуға тілек білдіргеніңіз үшін сізге, сеньор рыцарь, айрықша алғыс айтам, — бұл жетім-жесірлер мен қорғансыздарды қанатының астына алу парызы әрі міндеті боп табылатын шынайы рыцарьға ғана тән тілек, ендеше бұл дүниеде ізгі жанды әйелдердің де әлі бар екеніне көзіңіз жетуі үшін осынау ортақ тілегімізге жасаған иеміздің өзі жар бола көргей. Ал енді жолға шығу жайына келсек, осы қазір-ақ аттанайық сапарға, ниетіміз сай келіп тұр екен, — мені басы-бүтін өз ықтиярымда деп санай беріңіз: өмірін қорғау жөнінде өзіңізге әу бастан-ақ сенім білдірген және иелігін қолына қайтарып беру жөніндегі істі өзіңізге тапсырған пенде кемеңгер шешіміңіз қандай ұйғарым жасаса да қарсы тұрмақ емес.

— Сәт сапар! — деді Дон Кихот. — Қандай да бір сеньора көз алдымда жәбір көріп жатса, оның бақ-дәулетін бұрынғы дәрежесіне жеткізіп, тақ мұрагерлігін қалпына келтіру мүмкіндігінен айрылып қалуды өзіме ар санаймын. Ендеше, аттанайық дәл қазір, кеш қалудан асқан кемістік жоқ,

деген бар, жалғыз тек осы ойдың өзінен-ақ тезірек жолға шыққым кеп жаным шырқырап тұр. Мені қорқытып, сескендіре алатын адамды құдай әлі дүниеге келтірген жоқ, тозақ та ондай жанды әлі көрген емес, ендеше, ертте Росинантты, Санчо, жүгенде есегің мен королеваның жорғасын, сосын қамал-сарай иесімен және мына сеньорлармен қоштасайық та — мақсатымызды бетке ұстап тартып кетейік!

Мұны тыңдап тұрған Санчо басын шайқап, былай деді:

— Аһ, сеньор! Біле білсеңіз, деревнямыздағы азғындық, тек әйелдер көңіліне ала көрмесін, жұрт айтып жүргеннен әлдеқайда мол.

— Әй, надан, айтып тұрған азғындығың әлдеқандай бір деревняны ғана емес, әлемнің барлық қаласын жайлап алсын мейлі, бұл жайындағы былшылың мені неге мұқатуға тиіс?

— Ашуланатын болсаңыз, аузымды жаптым, — деді Санчо. — Адал атқосшы ретінде айтуға міндетті нәрсемді, адал малай атаулының бәрі қожайынына құлаққағыс етуге тиіс жайды, айтпай-ақ та қойдым.

— Айтқың келсе, айта бер, — деді Дон Кихот, — сенің сөзіңнен қорқып-үркетін адам мен емес, — қорықсаң сен қорқасың, себебі дәрежең сондай адамсың, ал мен қорықпаймын, себебі тұрпатым мүлде бөлек жанмын.

— Құдай сақтасын, мен тіптен басқа нәрсе жайында айтып тұрмын! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Микомиконский ұлы корольдігінің королевасымын деп жүрген мына сеньораның, марқұм шешем қандай королева болса мұның да сондай адам екені мен үшін — дау тудырмайтын ақиқат, өйткені королева арамыздағы бір жігітпен әлсін-әлі және әр нәрсені бір сылтауратып сүйісе бермес еді.

Бұл сөзді естіген Доротеяның беті ду ете қалды, — шындығында да, жұбайы дон Фернандо жұрттың көзін ала беріп сезіміне әбден тиесілі сыйлықтың бір бөлегін ала қою мақсатында әлденеше рет оны ернінен өпкен болатын, ал Санчо оны көріп қойып, мұндай жеңілтектік осыншама ұлы корольдіктің королевасынан гөрі құшаққұмар бикештерге ғана лайықты нәрсе деп ұйғарған-ды, міне сондықтан да Доротея Санчоға қарсы дау айтарлықтай дәнеңе таппаған, қияпатсыз сөзін де бөліп жібере алмаған, ал анау болса бұл кезде сөзін әрмен жалғап жатты:

— Мұны айтып тұрған себебім мынау, сеньор: екеуіміз жер-дүниені шарлап жол кеземіз, соншама мазасыз түндер мен одан да мазасыз күндерді бастан өткереміз, сөйткен барлық еңбегіміздің жемісін ойда жоқта осы арада, жолаушылар бекетінде, мына қыздың қытығын тапқан жігіт жинап алады, ол қалай? Ендеше, Росинантты да, есекті де, жорғаны да ерттеуге асығып нем бар, одан да осында тырп етпей отырған жақсы: жезөкшеге ойнаған рақат, ал бізге тойлаған рақат, деген бар емес пе.

Құдай басқа бермесін, атқосшысының сөлекет сөзі ашуын келтірген Дон Кихот жарылып кете жаздады! Қатты ашынғаны сонша, бойын діріл билеп, демігіп, көзінен от шашырап, былай деп дауыстап жіберді:

— Беу, дарақы диқан, көргенсіз, кісәпір, надан, тілін тістеген міскін, ауызы лас азғын, өсекші және жалақор! Менің алдымда, сондай-ақ мына айтулы ханымдардың алдында мынадай сөзді айтуға қалай дәтің барады сенің, сондай-ақ, осындай арсыз да анайы ойларды мына милау басыңа қалай мықтап орнықтырғансың сен? Жоғал, көзіме көрінбе, жаратылыстың жексұрыны, өтіріктің ордасы, жалғандықтың жиынтығы, пасықтықтың қоймасы, қаскөйліктің ұйытқысы, өсек-аяң таратушы, король тұқымынан шыққандарға ешқандай құрмет көрсетпейтін мұндар! Жоғал, ашу үстінде әкеңді танытқанымды қаламасаң, көзіме көрінуші болма!

Ызадан іші қыж-қыж қайнаған ол қабағын қарс түйіп алды, беті долырып сала берді, көзі ойнақшып кетті, ақыр соңында оң аяғымен жерді бар күшпен бір тепті. Осындай сөздерді естіген, осындай ашулы мінезді көрген Санчоның зәресі зәр түбіне кетіп қорыққаны сонша, егер қарсы алдынан жер қақ айрылып, өзі соның жарығына түсіп кетсе, бұған ол тек қуанбаса ренжімеген болар еді, сондықтан сеньорына жедел жон арқасын беріп, жан шыдатпас ашуынан дереу бас сауғалағанды жөн көрді. Алайда, Дон Кихоттың мінезі өзіне таңсық болудан қалған, тапқыр Доротея оны сабасына түсіруді көздеп, былай деді:

— Сеньор, Қайғылы Бейне Рыцары, әдепсіздің әңгімесін айтқаны үшін ақпейіл атқосшыңызға ренжімей-ақ қойыңыз: кім біледі, бәлкім, сөзінің жаны бар шығар? Зерделі адам әрі шынайы христиан екені мәлім болуы себепті, оның біреуге жала жабуы мүмкін-ау деп күмән келтірудің өзі бекер, сондықтан да шүбә-сезік атаулының бәрін былай серпіп тастап, мына өзіңіздің, сеньор рыцарь, айтуыңызша, бұл қамал-сарайдағы оқиғалардың бәрі жадылау мен сиқырлау арқылы жүзеге асып жатады деп жобалайтын болсақ, онда деймін-ау, Санчо өз көзіммен көрдім деп сендіріп тұрған, менің ар-намысыма нұқсан келтіретін нәрсенің бәрі жай әншейін жын-шайтанның алдап-арбауы боп шығуы да мүмкін ғой.

— Құдіретті құдайдың атымен ант етем, дәл таптыңыз, жоғары мәртебелім! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Көз байлау арқылы ғана көруге болатын нәрсені мына күнәкар Санчоның көруіне әлдебір сайтан септік жасағаны кәміл, бұл бейбақтың адалдығы мен бетке айтатын туралығы өзіме жақсы мәлім, ол біреуге күйе жағу дегенді білмейтін жан.

— Дұрыс айтып тұрсыз, — деді дон Фернандо, — сондықтан, сеньор Дон Кихот, осындай елес-күлестерден есін біржола жоғалтып алмас бұрын, оған кешірім жасаңыз да, sіcut erat іn prіncіpіo⁴¹ қанатыңыздың астына қайта алыңыз.

Дон Кихот оны кешіретінін мәлім еткен соң, священник Санчоны шақырып келді, аса бір мүттайым кейіпте бой көрсеткен анау мырзасының алдына кеп тізерлей кетті де, қолын беруін сұрады, мырзасы қолын ұсынып, атқосшысы оны сүйгеннен кейін, оған батасын беріп тұрып:

— Санчо балам, бұл қамал-сарайдағы оқиғалар жадылау жолымен өтіп жатады деп сан мәрте қайталап айтқанымның шындық екеніне енді көзің ақи-тақи жеткен шығар, — деді.

— Көрпеге салып қақпақылдау ғана болмаса, қалғанының бәрі солай екенін өзім де біліп жүрмін, — деп құлаққағыс етті Санчо, — ал енді қақпақылдаудың шынымен және әдеттегі тәсілмен жасалғанына еш күмән жоқ.

— Олай ойлауың бекер, — деді Дон Кихот келіспей, — себебі, бұл шынымен солай болса, онда мен сол кезде-ақ немесе тап осы қазір-ақ кегіңді алып берер ем, бірақ өзіңе көрсетілген жәбір үшін кек қайтаруға болатын жандарды өткен жолғыдай қазір де еш жерден кезіктіре алмай тұрмын.

Жұрттың бәрі бұл неғылған қақпақылдау екенін білгілері келіп құмартты, сол арада бекетші Санчоның әуеде қалықтау оқиғасын егжей-тегжейлі баяндап берді, бұл әңгіме жұртты күлкіге батырды, егер сеньоры бұл нағыз көз байлау деп тағы да тағы сендіріп бақпаса, Санчоның ұяттан кірерге жер таппай қалары анық еді, алайда Санчоның да аңқаулығының шегі бар-ды, сондықтан ол қожайыны ойлағандай және сендіріп баққандай, басын дуалап, ой-қиялы арқылы әрекет еткен елестер емес, өзін кәдімгі тірі адамдардың қақпақыл жасағанын ештебір жалғаны жоқ шындық, талассыз ақиқат деп білетін.

Осынау зиялы қауымның бекеттен орын тепкеніне екі күн болған, сөйтіп ақыры жолаушылар аттанар уақытымыз болды деп шешкен кезде дон Фернандо мен Доротеяны Микомикона королевасының жерін азат етеміз деген желеумен Дон Кихотқа ілесіп оның селосына барудан босату жөнінде ұйғарым жасалды, өйткені священник пен шаштараз оны өздері-ақ алып бара алатындарын, сөйтіп оны сол жерде емдеуге кірісетіндерін айтқан. Сол үшін олар жандарынан өтіп бара жатқан өгіз арбасы бар біреумен сөйлескен, анау алып баруға келіскен, бірақ оны бұл екеуі былай апаратын болды: олар бір-біріне айқастыра шегеленген таяқтардан Дон Кихот еркін сыйып отыра алатын тор тәрізді қамашау жасады; одан кейін дон Ферандо мен серіктері, дон Луистің малайлары, жасауылдар мен бекетші барлығы священниктің ойға алғанын іске асыру мақсатында және соның әмірімен Дон Кихот өздерін танып қоймасы үшін беттеріне перде тұтып, тапқандарына қарай әркім әрқалай киініп алды. Сосын бәрі аяқтарын ұшынан басып, анау мазалы жайлардан дамыл тауып, демалып жатқан бөлмеге барып кірді.

Болашақ оқиғалардан бейхабар рыцарь алаңсыз ұйқы соғып жатқан-ды, бұлар оған тарпа бас салып, тырп ете алмайтындай етіп аяқ-қолын байлап тастады, сөйтіп ұйқысынан шошып оянған Дон Кихот қыбыр етіп қозғала алмай, бар болғаны тек жан-жағынан андаған албастыдай сүдіндерге аң-таң болған әрі абыржыған қалыпта алақтап қарай берді; сөйтіп, не қилыны қиыстыруға шебер әрі шырқы бұзылған ой-қиялының өрісіне сәйкес оларды жадыланған қамал-сарайдың елестері деп, қозғала да, қорғана да алмайтындығы себепті өзін жадыланған деп бажайлады, — бір сөзбен айтқанда, бәрі осынау әурешілікті бастаған священниктің ойлағанындай болды да шықты. Сол арада тұрғандар арасындағы ақыл-есі орнында және өз кескін-келбеті бар жалғыз адам Санчо ғана еді, ол да қожайыны шалдыққан ауруға шалдығардың аз-ақ алдында жүрген кісі болғанымен, әлем-жәлем боп киінген мыналардың кім екенін сол бойда-ақ аңғара қойған, бірақ ләм деп ауыз ашпады, өйткені мырзасының тұтқынға алынуының соңы немен тынарын әлі жобалай алмай тұрған, ал мырзасы болса, мына қасіретінің ақырғы шегі қандай боларын тосып ол да түк үн қатпай тым-тырыс қалған-ды, ал мұның ақырғы шегі мынадай болды: әлгі тор бөлмеге әкелінді де, мыналар оны соның ішіне отырғызып, таяқтарды жақсылап тұрып шегелеп тастады, оны бар күшпен жұлқығанмен де жұлып алу мүмкін емес-ті.

Әлем-жәлем киінгендер торды иықтарына салды, бірақ тап осы сәтте, торды алып бөлмеден шығып бара жатқан кездерінде, жан шошырлық жаман дауыс естілді, мұндай жан шошырлық дауысқа тек шаштараз ғана, — әлгі есекке салатын ердің иесі емес, басқа шаштараз, — ие болатын:

— Беу, Қайғылы Бейне Рыцары! Өзіңді тұтқынға алды деп күйзелме, — жүрек жұтқан батырлығыңның арқасында бастан кешіп жүрген шытырман оқиғаларың барынша жылдам аяқталуы үшін осылай істеу қажет болды. Ал, бұл оқиғалар ламанчалық мейірімсіз арыстан мен тобосолық момын көгершін бірге тұра бастағаннан кейін және олардың мойнына некенің мақпал қамыты ықтиярлы түрде кигізілгеннен кейін ғана тәмамдалмақ, өмірде бұрын болып көрмеген осынау қосақтан қансүрек тұқым дүниеге келеді, олар айбынды әкесінің қанжардай өткір тырнағын мұра етеді. Және бұл оқиға қашып бара жатқан нимфаның соңындағы қуғыншы өзінің қарқынды да машықты сапарында жарқыраған белгілерге екі мәрте оралып соққанға дейін орын алады. Ал, сен, беліне семсер байлаған, иегінде бес тал қылы, тұмсығында иіс сезу қабілеті бар атқосшылардың ішіндегі ең ақпейіл де айтқанға көнгіші! Кезбе рыцарьлар қауымының жан тең келмес өкілін көз алдыңда осылай торға қамап әкетіп бара жатқанына өкінбе де, қайғырма да, — жаратушы құдірет жар болса, көп ұзамай-ақ ұланғайыр билік пен зор мансапқа ие боласың, тіпті өзіңді өзің танымай да қаласың, яғни мейірбан мырзаңның берген уәдесі ақыры іске асатын болады. Оған қоса, данагөй Бөсербайдың атымен ант ете отырып, өзіңе жалақы төленетіндігіне сендіргім келеді, оған әлі-ақ көзің жетеді. Сөйтіп, осынау жау жүрек те жадыланған рыцарьдың соңынан қалмай ере бер, өйткені екеуің барып тоқтайтын жерге дейін соның соңынан еріп жүруге тиіссің. Маған бұдан басқа ештеңе айтуға болмайтындықтан, сапарларың сәтті болсын демекпін, ал өзімнің қайда бара жатқанымды өзім ғана білемін.

Осынау көріпкелдік көп сөзінің бас жағында шаштараз қатты дауыстап сөйлеген-ді, кейін дауысын бәсеңдете келіп аяқ жағын балдай тәтті былдырға айналдырып жібергені сонша, тіпті бұған сыбайластарының өзі де сеніп қала жаздады.

Шаштараздың болжамын Дон Кихот ұнатып қалды, өйткені оның мән-мағынасын біршама анық ұғынған-ды, сөйтіп бұдан ғашығы Дульсинея Тобосскаямен заңды некеге тұратынын, оның құт толы құрсағының жемістері, яғни, өзінің ұлдары, Ламанчаның даңқын ғасырдан ғасырға асыратынын көңіліне түйген; осының бәрін еш ойланбастан ақиқат шындыққа балаған ол сергек үнмен былай деп сөйлеп кетті:

— Осыншалықты теңдессіз ізгілікке жететінімді болжаған жан, сен өзің кім болсаң да, сенен жалынып сұрарым, өзіме оң көзбен қарап жүрген сиқыршыға маған жеткізген аса қуанышты әрі таңғаларлық осы жорамалың орындалғанша мына өзімді алып бара жатқан абақтыда ажал табуыма жол бермеуі жөнінде менің атымнан өтініш айтшы, өйткені бұл жорамалың жүзеге асса тар қапастың азабын — бақыт, аяқ-қолымды бұғаулаған шынжырды — жан рақаты санар едім, ал өзімді әкеп лақтырған түрме едені маған қу тақырға айналған айқас алаңы емес, мамық көрпе, ләззатқа бөлейтін жар төсегі секілді көрінер еді. Ал, енді атқосшым Санчо Пансаның көңілін аулап айтқан сөздеріңе келсек, адал да ақпейіл адам болғандықтан оның қуанышта да, қайғыда да мені тастап кетпейтініне кәміл сенем. Егер оның да жолы болмай, менің де ісім оңғарылмай оған бір аралды, немесе соған жетеқабыл басқа бірдеңені тарту ете алмасам, онда, қайткен күнде де, ол әйтеуір, жалақысын алатын болады, өйткені қазірдің өзінде-ақ дайын тұрған өсиетімде, — әрине, оның мейлінше көп әрі маңызды қызметін бағалау тұрғысынан емес, жалғыз тек қолда бар дүние-мүлкім тұрғысынан ғана, — оған не тиесілі болатынын көрсетіп те қойғам.

Санчо Панса айрықша құрмет білдіре еңкейіп, оның екі қолын бірдей сүйіп-сүйіп алды, ал оны бір қолынан ғана сүюдің еш мүмкіндігі жоқ-ты, себебі қолдары бірге байлаулы тұрған.

Одан соң елестер торды иықтарына салып алды да, өгіз арбаға апарып орналастырды.

ХLҮІІ тарау

Дон Кихоттың қалайша қызықты түрде жадыланғаны жайында, сондай-ақ есте қаларлық басқа да оқиғалар жөнінде

Өзін торға қамап, торды арбаға әкеп тиегендерін көрген Дон Кихот былай деді:

— Кезбе рыцарьлар жайында не түрлі ғажап хикая оқыған едім, алайда жадыланған рыцарьларды мына жалқау да жайбасар жануарлардың сылбыр аяңындай жүріспен бір жаққа әкеткендерін ешқашан оқыған да жоқпын, көрген де, естіген де емеспін. Әдетте рыцарьларды адам таңғаларлық жылдамдықпен сұрғылт немесе қара бұлтқа қымтап әуемен алып ұшады, отқа оранған екі аяқты арбамен, гиппогрифпен немесе басқа да сондай хайуанмен әкетеді, ал енді өгіз арбамен әкетті деген мүлдем ақылға қонбайды-ақ! Бірақ, бұған таңданудың да реті жоқ, біздің заманның рыцарьлығы мен сиқыршылығы бағзыдан қалған жолмен емес, басқа жолмен кеткені анық. Бәлкім, тіпті менің өзім жаңа заманның рыцары, яғни әлдеқашан ұмыт болған кәсіпті — шытырман оқиға іздейтін рыцарьлықты қайта тірілткен дүниедегі тұңғыш рыцарь болуым себепті, сиқыршылықтың жаңа түрлері мен жадыланғандарды алып қашудың жаңа тәсілдері пайда болуы да мүмкін ғой. Бұған сен қалай қарайсың, Санчо балам?

— Оған қалай қарайтынымды өзім де білмеймін, — деп жауап қатты Санчо, — себебі кезбелік жайлы жазбаларды өзіңіз секілді көп оқыған жоқпын ғой, тақсыр. Солай бола тұрғанымен, осы маңайды кезіп жүрген елестердің әсте де тақуа біреулер еместігіне ант беруге бармын.

— Тақуа деймісің? О не дегенің сенің! — деп айқайлап жіберді Дон Кихот. — Қайдағы тақуалық, бұлар деген арамза ойын іске асырып, мені осындай жағдайға жеткізу үшін адам секілді алдамшы кейіпке енген нағыз ыбылыстар ғой. Бұған көзіңді жеткізгің келсе, қолыңды тигізіп, сипалап көр, денелерінің ауадан тұратынын, алыстан ғана дене секілді көрініс беретінін сонда өзің де білесің.

— Құдай ақы, сеньор, олардың денесіне қолымды тигізіп те көрдім, — деп мәлім етті Санчо. — Осы арада тыным таппай жүрген әне бір шайтанның денесі жұп-жұмыр, оған қоса, оның шайтандарға тән емес тағы бір ерекшелігі бар: шайтандар күкірт сасып және басқа да жүрек айнытарлық жаман иіс таратып жүреді деуші еді ғой, ал мынаның үстінен сонадайдан-ақ амбра аңқиды.

Санчо мұны айтқанда, Фернандоны мегзеген: ақсүйек әулеттен шыққан сеньор болғандықтан, шамасы, одан осындай бір ұнамды иіс келіп тұрса керек.

— Бұған таңырқамай-ақ қой, достым Санчо, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Шайтандардың шамадан тыс тақыс келетіні есіңде болсын: олар жүрек айнытатын жаман иіс таратады, бірақ өз бойынан ешқандай иіс бөлмейді, өйткені олар — жын-жыбырлар, ал егер иіс шығара қалса, жағымды иіс шығармайды, қолқаны қабатын сасық иіс мүңкітеді. Мұның себебі, олар қашан да тозақтың топанына тоғытылып жүреді және азап-ақиреттеріне жеңілдік алудан ада-күде қол үзген, ал жақсы иістің жанды жай таптырып, рақатқа бөлейтіні белгілі, сондықтан бұлар ешқашан жақсы иіс шығара алмайды. Ал, егер өзің айтқан жын-жыбыр амбра иісін таратып тұрса, онда не сенің алданып қалғаның, не шайтан екенін біліп қоймауың үшін оның сені алдап жібергені.

Мырзасы мен малайының арасындағы әңгіменің сиқы осындай еді; ал дон Фернандо мен Карденьо болса, ойға алған істерінің сырын Санчо аяғына дейін аңғарып қоймасы үшін, — ол біраз жайды жобалап та қалған-ды, — тезірек жүріп кеткенді жөн көрді, сол үшін бекетшіні оңашаға шақырып, Росинант пен Санчоның есегін ерттеуге әмір етті, анау мұны аса бір әбжілдікпен орындады. Сол аралықта священник жасауылдармен сөйлесіп үлгерген, олар Дон Кихотты барар жеріне дейін шығарып салуға келісті, бұл үшін оларға қанша тәулік жол жүргендеріне қарай ақы төленетін болды. Карденьо Росинант ерінің қасына бергі жағынан қалқанды, арғы жағынан сақал қыратын легенді іліп, ым-ишарат арқылы Санчоға есегіне қонып, Росинантты жетекке алуды, ал мушкет асынған екі жасауылға: бірі — оң жағынан, екіншісі — сол жағынан арбамен қапталдаса жүріп отыруды бұйырды. Алайда, арба орнынан қозғалмас бұрын бекетшінің жұбайы, оның қызы және Мариторнес үшеуі құдды бір Дон Кихоттың басына түскен бақытсыздыққа қатты қайғырған жандардай кейіп танытып, онымен қоштасуға келді. Дон Кихот болса, оларға былай деді:

— Жыламаңыздар, мейірбан сеньораларым, — мұндай қысталаң жайлар өзім таңдаған салада қарекет жасап жүргендер үшін үйреншікті нәрсе, егер осындай теперішке тап болмасам, онда өзімді айбынды кезбе рыцарь қатарына қоспаған болар ем, өйткені көпшілікке танылмаған және ерекше істерімен аты шықпаған рыцарьлар мұндай шытырман оқиғаларды ешқашан бастан кешпейді, сол себепті олар ешкімнің есінде қалмайды, ал айбынды рыцарьлардың жөні бір басқа, өйткені патшалар мен рыцарьлардың көпшілігі бұлардың ізгі қасиеттері мен жүрек жұтқан батырлығын көре алмайды, сөйтіп түрлі зымиян айла-шарғы арқылы олардың көзін құртуға тырысады. Алайда, ізгілік қуатының сарқылмас молдығы сонша, алғаш ойлап тауып іске асырған Зороастрдың күллі қара ниет сиқыршылығына қасақана, қандай өткелектен де қиналмай өтіп, жер бетіне күндей күліп шуақ шашып тұратын болады. Егер өздеріңізге әлденендей бір жәбір жасасам, — ондай жәбірді, әлбетте, еркімнен тыс түрде жасаған шығармын, өйткені ешкімді ешқашан әдейі де арнайы жәбірлеп көрген емеспін, — кешіре көріңіздер мені, сүйкімді ханымдар, сонсоң өзімді беймәлім арамза сиқыршы әкеп қамап тастаған мына қапастан құтқаруын сұрап құдайға құлшылық етіңіздер. Егер еркіндікке шыға қалсам, өзіме осынау қамал-сарайда жасалған жақсылықтар мәңгі бақи есімде жүретін болады, сөйтіп өздеріңізге осыған лайық құрмет-қошемет, сый-сыяпат көрсететін болам.

Дон Кихот қамал-сарайда тұратын әйелдермен әңгіме-дүкен құрып жатқан кезде, священник пен шаштараз дон Фернандомен және оның серіктерімен, капитанмен және оның ағасымен, сондай-ақ тағдырына дән риза барлық ханыммен, соның ішінде әсіресе Лусиндамен және Доротеямен қоштасты. Бәрі бір-бірімен құшақтасып, хабар алысып тұруға уәде етісті, ал дон Фернандо священникке хатты өзіне қайда жазуға болатынын хабарлап, Дон Кихоттың кейінгі тағдыры жайында хабарлауын өтінді, бұл өзін өте қызықтыратынына сендірді, сондай-ақ, өз тарапынан, священникке қызықты көрінуі мүмкін жайлар туралы: өзінің үйлену тойы, Зораиданы шоқындыру, дон Луистің тағдыры және Лусинданың ата-анасының үйіне қайтып оралуы жайында егжей-тегжейлі хабарлайтынын айтты. Священник оның өтінішін бұлжытпай орындауға уәде етті. Бәрі де қайтадан құшақтасып, қайтадан үйіп-төгіп уәде берісті. Сол арада бекетші священникке келіп, оған әлденендей бір қағаздарды табыс етіп тұрып, бұларды Пәруайсыз әуестік жайындағы хикаят жатқан сандықша астарынан тауып алғанын хабарлады, иесі ақыры төбе көрсетпегендіктен, мұны священниктің алуына болатынын айтты, өйткені өзім бәрібір оқи алмаймын, сондықтан мұның маған қажеті жоқ, деді. Священник алғыс жаудырып, сол бойда-ақ қолжазбаны ашып жіберіп: Ринконета мен Кортадильо жайындағы хикаят деген тақырыбын оқып шықты, осыған қарап шамалағанда мұнда тағы бір хикаяттың бары анық болды; сөйтіп, Пәруайсыз әуестік секілді бұл да біршама тәуір дүние боп шығар, өйткені, айқын аңғарылып тұрғанындай, екеуінің де авторы бір адам екен деп түйген ол, оңтайы келген бойда-ақ оқып шықпақ боп қолжазбаны қоржынына салып қойды.

Одан соң шаштараз досы екеуі атқа қонды да, арбаның артынан ерді — екеуінің де бетінде перде бар-ды, өйткені Дон Кихот өздерін танып қоймасын деген. Шеру мынадай тәртіппен қозғалып келе жатты: ең алда — иесі айдап келе жатқан өгіз арба; оның қос қапталында — әлгінде айтылғандай, мушкет асынған жасауылдар; арбаның соңында — есегіне мініп, Росинантты жетекке алған Санчо, ал ең артында — әлгінде баян етілгендей, бетперде киген, паң да маңғаз пошымға енген, қашырларының алғыр аяңын өгіздердің сылбыр жүрісінен оздырмауға тырысып тізгін тартып, священник пен шаштараз келе жатты. Ал, тордың ішінде аяғын созып жіберіп, торға арқасын сүйеп, қолы байлаулы Дон Кихот отырды, жуас-қоңыр, момақан түріне қарап, оны тірі адам емес, бейне бір тастан қашап жасалған мүсін бе деп қалуға болатындай-ақ еді. Осылайша үн-түнсіз, жай басып алға жылжыған олар екі мильдей жерді артта қалдырғаннан кейін бір жасыл алқапқа жақындады, бұл ара арбакешке демалуға және өгіздерін оттатып алуға өте оңтайлы көрінген-ді, бірақ священникпен кеңесіп алған шаштараз тағы да шамалы жүре түскендері дұрыс екенін, өйткені әудем жерден көрініп тұрған жотаның арғы жағында шалғыны бұдан да қалың, арбакеш тоқтауға ниет еткен мына арадан әлдеқайда тәуір шабындық барын білетінін айтты. Шаштараздың пікірі үстем болып, саяхатшылар жүрісін жалғады.

Алайда, осы мезгілде артына бұрылып қараған священник жақсы киініп, жақсы жарақтанған алты-жеті салт аттының салып ұрып жетіп қалғанын көрді, ұзамай бұлар жолаушыларымызды қуып та жетті, өйткені қамсыз-мұңсыз, жай басып жалпақ алған өгіздердің аяңы мен бір мінсе канониктер ғана мінетін қашырлардың жүрісін, әрине, салыстыруға болмайтын және олар, шамасы, осы арадан бір мильдей ғана жерден бой көрсетіп тұрған бекетке түс әлетіне дейін барып жайғасуды көздеп келе жатса керек. Қатарласқаннан кейін жүрдектер жайбасарлармен ілтипатты түрде бас иіп амандасты, ал, кейін белгілі болғанындай, толедолық каноник әрі осы топтың басшысы боп шыққан біреуі, арбаны, жасауылдарды, Санчоны, Росинантты, священник пен шаштаразды, ақыр аяғында, тұтқынға алынып, торға қамалған Дон Кихотты, белгілі бір тәртіппен қозғалып келе жатқан бүкіл мына шеруді көзбен шолып өткеннен кейін, неліктен бұл адамды осылай алып келе жатқандарын сұрамай қала алмады, сонымен бірге, жасауылдардың дәреже белгілерін байқап қалған ол бұл адамның Қасиетті ағайындық айналысуға тиісті әлденендей бір қанқұйлы қарақшы, жалпы, әлденендей бір қылмыскер екенін жақсы түсініп тұрғанын да айтты. Өзіне осындай сұрақ қойылған жасауыл оған:

— Сеньор! Неге бұлай алып келе жатқанымызды мына кавальероның өзі айтсын, біз ештеңе білмейміз, — деп жауап қатты.

Әңгіме өзі жайында болып жатқанын естіген Дон Кихот:

— Бұл мырзалар кезбе рыцарьлық дегеннің не екенінен мағлұмдар ма екен өздері? Мағлұмдар болса, басымдағы тақсіретім жайында баяндап берейін, егер олай болмаса, аузымды босқа ауыртпай-ақ қояйын, — деді.

Жолаушылардың Дон Кихотпен шүйіркелесе бастағанын көрген священник пен шаштараз қулықтары ашылып қалатындай боп жатса, оны бүркемелейтіндей түсінік бермек оймен аттарын тебініп, жақынырақ келіп тұрды.

Дон Кихоттың сауалына каноник былай деп жауап қатты:

— Шынымды айтсам, балам, рыцарьлық романдарды мен Вильяльпандоның Sumulas⁴² оқулығынан да жақсырақ білем, сондықтан, мәселе осыған тіреліп тұрса, ештеңеге алаңдамай, айтқыңыз келгеннің бәрін айта беруіңізге болады.

— Оған да шүкір, — деп жуаси сөйледі Дон Кихот. — Ендеше, сеньор кавальеро, мені жадылап, торға қамап тастағанын біліп қойыңыз, ал бұған себеп болған нәрсе — жауыз сиқыршылардың көре алмаушылығы мен зымияндығы, өйткені пәк жандар ізгілікті қаншалықты қадір тұтса, күнәкарлар оны соншалықты жек көреді. Мен — кезбе рыцарьмын, бірақ есімдерін Даңқ бір рет те болса еске алып, мәңгілікке сақтауға бейіл бермегендер қатарына жатпаймын, мен қызғаныш дейтіннің тап өзіне, сондай-ақ күллі Персияның көзбайлаушыларына, Индияның браминдеріне һәм Эфиопияның гимнософистеріне қасақана түрде және әдейі, — кейінгі ұрпақтарға үлгі-өнеге болуы үшін, болашақтың кезбе рыцарьлары соғыс ісінде ең жоғары құрметке қандай жолмен жетуге болатынын білуі үшін, — өз есімін мәңгіліктің храмына жазып қою бақыты бұйырғандар қатарына жатамын.

— Сеньор Ламанчалық Дон Кихот шындықты айтып отыр, — деп жауап қатты бұған священник. — Ол, шынымен-ақ, жадыланған күйде осы арбамен келе жатыр, бірақ мұндай жағдайға ол өз күнәсі мен кінәсі үшін емес, ізгілікті суқаны сүймейтіндер мен жақсы атақты жақтырмайтындардың зұлымдық әрекеті салдарынан душар боп отыр. Бұл, сеньор, Қайғылы Бейне Рыцары боп табылады, ол жайында, бәлкім, біреу-міреуден естіген де шығарсыз, қызғаныш қаншалықты қаралап бағуға, мекерлік қаншалықты жасырып бағуға тырысқанымен оның жүрек жұтқан ерліктері мен ұлы істері тозбайтын мыс пен мүжілмейтін мәрмәрда таңбаланатын болады.

Тұтқында отырғанның да, еркіндікте жүргеннің де қалай-қалай сөйлейтіндеріне қайран болған каноник шоқына жаздап шақ қалды, — бұның не нәрсе екенін ол түсіне алмады, бұған серіктері де айран-асыр болды. Жұрттың не айтып жатқанын тыңдамаққа жақындап келіп тұрған Санчо Панса сол арада мәселенің ау-жайын мейлінше толық ашып беру мақсатымен былай деді:

— Әңгіме былай, сеньорлар: ұнай ма, ұнамай ма, оны білмеймін, бірақ өздеріңіз қаншалықты жадыланған болсаңыздар менің мырзам Дон Кихот та соншалықты жадыланған, — ақыл-есі сап-сау, басқалар секілді ол да, күні кеше, әлі торға қамалмаған кездегідей, тамақ ішеді және табиғи қажеттігін өтейді. Ендеше, оның жадыланғанын маған немен дәлелдей аласыздар? Себебі, жұрттан естуімше, жадыланғандар тамақ та ішпейтін көрінеді, ұйқтамайтын да, сөйлемейтін де көрінеді, ал менің мырзам, егер тоқтатпай сөйлете берсең, бір өзі соттың отыз қызметшісінен артық сөйлеп береді.

Одан соң ол священникке қарап сөзін жалғады:

— Аһ, сеньор священник, сеньор священник! Апырай, мархабатты мырзам-ай, мені өзіңізді танымайды деп және мына жаңа сиқыршылықтың нендей мақсатты көздейтінін түсінбейді деп қалай ғана ойладыңыз екен? Біліп қойғаныңыз артық болмас, бетперде астына қанша жасырынсаңыз да, бәрібір, өзіңізді танып тұрмын, біліп қойғаныңыз артық болмас, айла-шарғыларыңызды қанша қымтасаңыз да, бәрібір, түсініп тұрмын. Бір сөзбен айтқанда, қызғаныш патшалық құрған жерде ізгілікке орын жоқ, жомарттық пен сараңдық ешқашан сиыспайды. Әттең! Егер сіз, діндар әкей, бөгет жасамағаныңызда мырзам инфанта Микомиконаға әлдеқашан-ақ үйленген болар еді, ал мен кем дегенде граф атағын алған болар ем, — оған Қайғылы Бейнемнің қайырымдылығы, сондай-ақ көрсеткен қызметімнің маңыздылығы кепіл! Жұрттың: Фортуна доңғалағы диірмен доңғалағынан жылдамырақ қозғалады және кеше біреу аспандап тұрса бүгін жер табандап жатады, дейтін сөзінің жаны бар екеніне көзім әбден жетіп тұр. Әйелім мен балаларымды қатты аяп тұрмын, өйткені әкелері үйіне аралдың губернаторы немесе әлденендей бір корольдіктің — қалай еді әлгі? — бөспе-королі⁴³ боп оралады деп ойлауға толық қақылы еді ғой олар, ал оның орнына ол атшы боп оралмақ. Мұның бәрін, сеньор священник, өзіңізге айтып тұрғандағы жалғыз ғана мақсатым, сізге, жоғары мәртебелі діндар әкей, мырзама көрсеткен жәбір-жапаңыз үшін өкініш білдіріп, райдан қайтуыңыз керегін ескерту ғана, өйтпеген жағдайда, байқаңыз, оны қамап тастағаныңыз үшін ана дүниеге барғанда құдай қатты реніш білдіріп жүрмесін, тұтқынға қамалған уақыты текке кетіп, осы уақыттың ішінде бірде бір ізгі іс тындырмағаны үшін және ешкімге көмектеспегені үшін жазғырып жүрмесін сізді.

— Қалай-қалай сайрайды мынау! — деп шаштараз сөйлеп кетті. — Байқаймын, Санчо, мырзаң екеуің егіз қозы секілдісіңдер. Құдай ақы, сені де анаған серік қып торға бірге отырғызып қою керек-ау, онымен бірге сенің де жадыланғандар жағдайында болғаның жөн-ау деген ой келіп тұр маған, өйткені оның қылду-сылдуы мен рыцарьшылдығы саған да жұғыпты. Берген уәделерімен сені ол онша бір оңды мақсатта қызықтырмаған, өзің арман ететін әлгі арал да сені оңды мұратқа жетелеп тұрған жоқ.

— Қызықтыруға болатындай мен қыз емеспін, — деп қарсылық білдірді Санчо, — мені әлі ешкім қызықтыра алған жоқ, тіпті корольдің өзі де; жарлы-жақыбай болғаныммен шын берілген христианмын және ешкімге ештеңе қарыз емеспін. Арал жайында арман ететінім де рас, ал басқа біреулер одан да нашар нәрсені армандайды, бәрі де адамның өзіне байланысты, ендеше, мен адам екенмін, аралдың губернаторы түгіл папа да бола алам, ал арал дегеннің мырзам біреуін емес, мыңын жаулап ала алады, тіпті таратып беретін адам да табылмай қалуы мүмкін. Не деп тұрғаныңыз жайында ойланып көріңіз, сеньор шаштараз, бұл сізге сақал қыру емес, жұрттың бәрін бір өлшеммен өлшеуге болмайды. Мұны айтып тұрған себебім, бір-біріміздің сырымызды жақсы білеміз, сондықтан басымды босқа қатырмаңыз. Ал, мырзамның жадыланғанына келсек, құдай ақиқатын көріп тұр, сондықтан әзірше үндемей қоя тұрайық, себебі бұл жағын қозғамай-ақ қойған абзал.

Санчоның ашық ауыздығынан священник екеуінің осыншалықты мұқият түрде жасырып жүрген жайлары ашылып қала ма деп қорыққан шаштараз оған жауап бермегенді жөн көрді; священник те дәл осы себептен каноникке өзімен бірге кішкене былайырақ шығуға өтініш білдірді, — оны торда отырған адамның құпиясы мен басқа да біраз қызықты жайларға қанықтырмақ ойы барын айтты. Каноник келісім берді де, малайларымен және священникпен бірге ілгері озыңқырағаннан кейін, Дон Кихоттың лауазымы, мінез-құлқы, өмір салты мен жарыместігі жайында священниктің айтқан әңгімесіне мұқият құлақ түрді; анау, сондай-ақ, оның ақылдан адасуына негіз болған басты себеп жайында, торға қамалғанға дейінгі іс-қылықтары турасында қысқаша баян етіп, каноникке енді оны үйіне алып бара жатқанын, сонда барғаннан кейін оны емдетуге кірісетінін хабарлады. Дон Кихоттың бастан кешкен хикаясын естіген каноник пен серіктері тағы да таңырқаныс білдірді; әңгімені тыңдап алған каноник былай деді:

— Шынымды айтсам, сеньор священник, рыцарьлық роман дейтіндердің мемлекет үшін мейлінше зиянды екенінде еш күмәнім жоқ, еріккеннен әрі жалған әуесқойлықтың жетегіне еріп, баспа жүзін көрген романдардың түгел дерлік бастапқы бөліктерін оқып шыққаныммен, бірде біреуін аяғына дейін оқуға өзімді-өзім мәжбүр ете алмадым, өйткені, өз ойымша, олардың бәрі де, жалпы алғанда, бір қалыптан шыққандай, бірінде бар нәрсе екіншісінде жүреді, екіншісінен кезіктіргеніңді үшіншісінен жолықтырасың. Оған қоса, жазу-сызудың бұл түрі анау әлгі жанды рақатқа кенелтуге құмбыл болғанымен, жөн-жоба көрсетуге құралақан Милет ертегілері дейтіндерге, осынау мән де, мағына да жоқ мысалдарға, жуықтасады-ау деген ой келеді маған, бұл ретте апологтардың бұларға керіғалаң түрде әрі жан рақатын таптыратынын, әрі жөн-жоба көрсете алатынын айта кету керек. Егер мұндай романдардың басты мақсаты жанға рақат таптыру болса, онда бұл мақсаттарына жете қоюы да неғайбыл, өйткені төбе шашыңды тік тұрғызатын оғаштықтарға толы боп келеді. Ал, шындығында, көз алдымызға көлденең тартылатын немесе көңілімізге оралатын құбылыстардан сән мен сымбат тауып, соларға сүйсіне қарап, сүзіле көз тіккен кезде ғана жан ләззатқа кенеледі, ал ұсқынсыз бен қисынсыз атаулы ешқандай рақат бере алмайды. Ендеше, бойы мұнарадай дәуді, құдды бір ол болпылдақ қамырдан жасалғандай, он алты жастағы бозбаланың семсермен белінен қақ бөліп тастайтыны айтылатын және автордың өзі, айқасты суреттей отырып, дұшпанның әскерінде миллион сарбаз болғанын хабарлайтын, — әрине, оларға бас кейіпкер қарсы шығып тұрғандықтан, қаласақ та, қаламасақ та, аталмыш рыцарь тек әлеуетті білегінің асқан зор қуаты арқылы ғана жеңіске жеткеніне сенбейтін амалымыз жоқ, — романда немесе хикаятта қандай сұлулық, бөлшектердің бүтінмен, бүтіннің бөлшектермен қандай үйлесімі болуы мүмкін? Ал, бейтаныс кезбе рыцарьлардың құшағына ойланбастан құлай кететін королеваларға, немесе болашақ император жұбайларына не дейсіз? Рыцарьлар толы орасан үлкен мұнара теңізде желкенін жел кернеген кемедей жүзеді, Ломбардияда түнейді де, таңды индиялық пресвитер Иоанның жерінде немесе тіпті Птолемей де суреттемеген, Марко Поло да көрмеген жерлерде қарсы алады дейтінді оқығаннан жетілмей қалған, жартыкеш ақыл-сана иесінен басқа кім жан рақатын табуы мүмкін? Рыцарьлық романды жазғыштар оны әдейі ойдан құрастырылған дүние ретінде жазады, сондықтан қыбын тауып, қисынын келтіруі, шындыққа жанасымды болуы үшін жан салуы шарт емес деген дау айтылуы да мүмкін маған, — ал мен бұған жауап ретінде: ойдан шығарылған дүние неғұрлым нанымды болса, солғұрлым жақсы болатынын, өмірде орын алатын немесе орын алуы ықтимал жағдайларға неғұрлым жақын болса, солғұрлым сүйкімді болатынын айтар едім. Ойдан шығарылған оқиғаға негізделген шығармалар оқырман жақсы түсінетіндей дәрежеде болуға тиіс, бұндай дүниелерді жазғанда ақылға сыйымсыз жайларды жаймалап, өсіріп айтатын тұстарды жуып-шайып, оқырман назарын бір сәтке босаңсытпаумен қатар, оқиға оны таңдандыратындай, қызықтыратындай, қайран қалдыратындай және көңілін алдандыратындай етіп, таңырқау мен сүйсіну сезімі бір-біріне серіктесіп отыратындай ғып жазу керек. Бірақ, мұндайға шындыққа сәйкестік пен табиғатқа еліктеуден бойды аулақ салатын жан ешқашан қол жеткізе алмайды, ал шын мәнінде шығарманың шынайы туындыға айналуының кілті тап осы қасиеттерінде ғой. Хикаяның барлық бөлшегі біртұтас денені құрайтын, яғни орта тұсы бас жағымен үйлесім тауып тұратын, ал аяқ жағы — бас жағымен және орта тұсымен жымдасып жататын бір де бір рыцарьлық романды кезіктірген емеспін, — шығармашы сымбатты да сұлу мүсін жасаудың орнына, құдды бір құбыжықты немесе кемтарды сомдауға ниет қылғандай, кілең қырық жамау боп келеді. Оған қоса, аталмыш романдарда сөз саптау жағы да өте қарабайыр, ерлік істер ақылға сыйымсыз, махаббат нәпсіқұмарлыққа ұласады, кішіпейілділік келіссіз, айқас әбден ығыр қылады, пайымдаулар пәтуасыз, саяхаттар құр әншейін сергелдең — қысқасы, өнеге боларлық өнерге үш қайнаса сорпасы қосылмайды, осы себепті пайдасыз адамдармен қабат бұларды да христиандық мемлекеттен қуып тастаған жөн.

Священник оны зор ықыласпен тыңдап, каноникті парасат-пайымы мол адам деп, ал әлгі айтқандарының бәрін ақиқат шындық деп тапты, сөйткен соң өзінің де осы пікірді ұстанатынын, рыцарьлық романдарды мейлінше жек көретіндіктен Дон Кихоттың осындай есепсіз көп кітабының бәрін отқа жаққанын жария етті. Сол арада ол каноникке бұл кітаптарды қалай тексеруден өткізгенін, қайсысын отқа тастағанын, қайсысына кеңпейілдік жасағанын айтып берді. Каноник ішек-сілесі қатып күліп алды, сосын әлгінде атап көрсетілгендей кемшіліктерімен қатар рыцарьлық романдардың бір ұтықты қасиеті барын, шығарма тақырыбының өзі-ақ кемеліне келген ақыл-парасатқа мүмкіндігін толық танытуға қолайлы жағдай жасайтынын айтты; өйткені, мұндай шығармалар оған қаламын көсілте сілтеуге болатын кең байтақ кеңістік ашып береді, яғни, оның: кеме апаттары мен дүлей дауылдарды, айқастар мен шайқастарды сипаттауға; бойынан бар жақсы қасиеттің бәрі табылатын: жаудың айла-шарғысын алдын-ала аңғару қажет болғанда — байқампаздық, сарбаздарды сендіру немесе көндіру қажет болғанда — ділмарлық, кеңес бергенде — кемеңгерлік, шешім қабылдағанда — шапшаңдық, шабуылға шыққандағы секілді қорғаныста да — өжеттік танытатын айбынды қолбасшыны бейнелеуге; бірде қайғылы да қасіретті жайларды, енді бірде күтпеген жерден болған қуанышты оқиғаларды тілге тиек етуіне, бірде ізгі қасиеттер иесі боп табылатын, ақылды да аңғарымпаз, асқан сұлу ханымды, енді бірде ер жүрек те сыпайы христиан-рыцарьды, бірде ар-ұяттан ада, әдепсіз бөспені, енді бірде айбатты да инабатты патшаны сипаттауға; вассалдардың ізеттілігі мен адалдығын, сеньорлардың айбары мен ақпейілін жеріне жеткізе суреттеуге барлық мүмкіндігі бар. Шығармашы өзінің астрологияны білетінін де, керемет жақсы космограф екенін де, музыкант екенін де, мемлекеттік істердің жайын жақсы меңгергенін де көрсетуге құқылы, егер көңілі соқса жын-шайтан жәрдемімен жадылау жайын зерделегенін де аңғартып өтуіне бір сылтау табылмай қалмайды. Ол Одиссейдің оралымдылығын, Энейдің діндарлығын, Ахиллдің жүректілігін, Гектордың бақытсыздығын, Синонның сатқындығын, Эвриалдың достыққа адалдығын, Александр Македонскийдің жомарттығын, Цезарьдың айбаттылығын, Траянның мейірімділігі мен шыншылдығын, Зопирдің тұрақтылығын, Катонның кемеңгерлігін — қысқасы, есімі мәлім ерлерді кемеліне келтіріп, даңқын асырған қасиеттердің барлығын да бейнелеуге ерікті, сондай-ақ осы қасиеттердің бәрін бір кейіпкерінің басына үйіп-төгуге де, болмаса бірнешеуіне бөліп беруге де ықтиярлы. Ал, егер осыған сөз саптау көркемдігі мен шындыққа мейлінше жақын болуды көздеген ой-қиял өміршеңдігі қосылса, онда оның түрлі түсті және тәуір жіптерден тоқылған кездеме әзірлеп шығаратынында сөз жоқ және әбден даяр болған кезінде мұның көркем де келісті дүние деп таныларына да дау жоқ, міне, осылайша ол шығармашылықтың ең ұлы мақсатына қол жеткізбек, анығырақ айтқанда, әлгінде құлаққағыс етілгендей, бір мезгілде әрі жөн-жоба көрсетпек, әрі жанға рақат таптырмақ. Тағы бір айтпағым, рыцарьлық романдағы баяндау тәсілінің еркіндігі автордың эпик, лирик, трагик және комик ретінде көрінуіне, сондай-ақ аса сүйкімді де тартымды екі ғылымның: поэзия мен риториканың барлық бейнелеу құралын пайдалануына мүмкіндік береді, — себебі эпикалық шығармаларды прозада қалай жазуға болса, жыр жолдары арқылы да солай туындатуға болатыны белгілі ғой.

ХLҮІІІ тарау

Бұл тарауда каноник рыцарьлық романдар жайындағы, сондай-ақ өзін толғандырып жүрген басқа да нәрселер жөніндегі ой-пікірлерін одан әрі жалғастырады

— Тауып айттыңыз, сеньор каноник, — деді священник, — рыцарьлық романдар авторларының арнайы айыптауға лайық болатыны — олар ақыл-парасат өлшемдерімен есептесіп жатпайды және өнер қағидаларына құлақ аспайды, ал егер осыларды басшылыққа алса, онда грек және латын поэзияларының қос алыбы өлең жазуда қандай зор даңққа ие болса, олар да прозада сондай даңққа бөленер еді.

— Өз басым, әйтеуір, әлгінде айтып өткен ережелерді қатаң сақтай отырып рыцарьлық роман жазуға құлшынғам, — деп мәлім етті каноник, — және, жасыратыны жоқ, жүз парақтан астам жазып та тастағам. Сосын өз еңбегімді өзімнің қалай бағалайтыныма көзімді жеткізе түсу үшін оны осындай дүниелерді айрықша ұнататындарға оқып бердім, олардың арасында білімді әрі ақылды жандар да, сондай-ақ балдыр-батпақ бірдеңені тыңдағанға мәз надандар да болды, бірақ солардың бәрі түгел мақтап шықты. Сөйте тұрғанымен, жалғастырғанды жөн көрмедім: біріншіден, бұған діни дәрежем жол бермейді деп түйдім; ал, екіншіден, дүниеде ақылды жандардан гөрі ақымақтардың көп екеніне көзім жетті. Әрине, кещелер нөпірінің мысқылды күлкісінен саусақпен санарлық білімпаздардың мақтауы әлдеқайда артық болғанымен, тек осындай кітаптарды ғана оқитын қара тобырдың далбаса лебіз-пікірлерінің құлы боп қалғым келмейді. Рас, тек қазіргі кезде қойылып жатқан комедиялар өзіме ой салғаннан кейін ғана романға біржола суып, оны жалғастыру жайындағы ниетімнен үзілді-кесілді бас тарттым. “Ойдан шығарылған жайларға, сондай-ақ тарихи оқиғаларға негізделген қазіргі заманғы комедиялардың, — дедім өзіме өзім, — барлығы да, барлығы демесек те, әйтеуір, басым көпшілігі, түкке алғысыз былжырақ, қырық жамау қойыртпақ, солай бола тұрғанымен қара тобыр оны қуана-қуана көріп жатыр, ұнатып жатыр және жақсы дүние деп мақтап жатыр, ал шын мәнінде олар ондай бағаға мүлдем татымайтын нәрселер; бұларды жазған авторлар мен сахналаған актерлер мұндай дүниелердің басқаша болуы еш мүмкін емес, өйткені қара тобыр бұларды тап осындай күйінде ғана ұнатады, ал енді ана өнер заңы талап ететіндей ішкі байланысы берік, оқиғалары өрбіп отыратын туындылар екі-үш білімдарды ғана мәз-майрам қылады, қалған жұрттың бәріне олардың шеберлігі — далаға атқан оқпен бірдей, авторлар мен актерлер үшін көпшілік қалтасынан түсетін нәпақа азын-аулақ адамның пікірінен әлдеқайда қадірлі дегенді айтады, олай болса, менің романым да дәл осындай ахуалға тап боларында күмән жоқ: аталған ережелерден алшақ кетпеу үшін түн баласы тыным таппай тер төкпекпін, ақыр аяғында әлгі тіккен киіміне астарды өз есебінен салатын, бірақ ақысына ештеңе алмайтын тігіншінің кебін кимекпін. Ал, енді теріс түсінікте жүргендерін, шатты-бұтты бірдеңелерді емес, өнердің барлық қағидаларын сақтай отырып жазылған комедияларды сахналайтын болса көрермендерді де көбірек тартатындарын, атақ-абыройларының да жоғары болатынын айтып актерлерді жалықпай үгіттеп те баққан едің ғой, бірақ олардың өз пікірлеріне ден қойып алғандары сонша, былқ етер болмады, сондықтан қандай да бір дәлелдеме де, соқырға таяқ ұстатқандай ақиқат та оларды ойынан айныта алмақ емес”. Бір жолы өзімнің осындай бір қитабанға: “Бұдан біраз жыл бұрын Испанияда бір атақты жазушымыздың үш трагедиясы қойылғаны, бұлар барлық көрерменді түгел: оқымай қалғаны мен оқығанын да, жоғарғы қауымға жататыны мен қара тобыр саналатынын да, бәрін де ырза қылып, айрықша шаттық пен қуанышқа бөлегені, сөйтіп осы үш трагедияның өзі ғана актерлерге кейіннен қойылған, тәуір деген отыз комедиядан көп түсім келтіргені есіңізде ме?” дегенім бар-ды. “Шамасы, сіз Изабелланы, Филиданы және Александраны мегзеп отырсыз-ау?” деді театрдың директоры. “Дәл таптыңыз, — дедім мен. — Байқаған болсаңыз, аталмыш туындыларда өнер ережелері мұқият сақталған еді ғой, алайда бұл олардың әлгіндей абыройға жетуіне және барша жұртқа ұнауына бөгет жасаған жоқ. Ендеше, бос ыржақайға құмар саналатын көрермен қауым емес, оған басқадай бірдеңе көрсете алмай жүргендер кінәлі. Өйткені, оқып-тоқығаны мол ақындардың қаламынан шыққан, жазған адамдар мен қойған адамдарға айтарлықтай абырой-атақ пен табыс әкелген Жазаланған қайырымсыздық, Нумансия, Саудагер махаббаты, Көргенді күндес және жекелеген басқа да комедияларды түкке алғысыз деп айтуға болмайды ғой”. Мен онымен осы төңіректе тағы біраз сөйлестім, бірақ, анау азды-кем ыңғайсызданғандай түр білдіргенімен дәлелдемелеріме қанағаттана қоймады және өз ұғымынан да қол үзбеді, сөйтіп жаңсақ пікірін ұстанып қала барды.

— Сеньор каноник! Рыцарьлық романдарды қаншалықты ұнатпасам, қазіргі комедияларды да көптен соншалықты жақтырмаушы ем, өзіңіз осыған себепкер болған нәрселерді тілге тиек еттіңіз, — деді бұған жауап ретінде священник. — Өйткені, Туллий айтқандай, комедия адам өмірінің айнасы, адамгершілік өнегесі, ақиқаттың айғақ-нышаны болуға тиіс, ал қазіргі комедиялар, шынтуайтына келгенде, пәруайсыздық айнасы, ақылсыздық өнегесі, азғындықтың айғақ-нышаны болып отыр. Айталық, алғашқы актінің алғашқы көрінісінде жөргекте жатқан баланың, екінші көріністе сақал-мұрт қойған сақайған еркек боп шыға келуінен асқан ақылға сыйымсыздық болар ма? Қартты — қаһарман, жігітті — қоянжүрек, малайды — шешен, пажды — кемеңгер, корольды — жұмыскер, принцессаны — ыдыс-аяқ жуушы етіп бейнелеуден асқан ерсілік бар ма? Ал, көрсетіліп жатқан оқиғалар өткен немесе өтуі мүмкін уақыт аясы жайында сөз етудің өзі әурешілік. Мен бір комедияны көргем, оның бірінші пердесінде оқиға Европада, екіншісінде — Азияда, ал үшіншісінде — Африкада өтеді, егер әлгінің төрт пердесі болған болса, онда төртіншісіндегі оқиға Америкада өтер еді, сөйтіп дүниенің төрт бұрышы түгел қамтылар еді. Егер жаратылысты үлгі тұтуды комедияның түп қазығы деп білсек, онда оқиғасы Пипин мен Ұлы Карл заманында өтіп жатқан комедияның басты кейіпкері император Ираклийдің, Готфрид Бульонскийге ұқсап, Иерусалимге крест жорығын жасап, хақтағаланың табытын жаулап алғанынан тіпті ең қарабайыр деген талғам иесінің өзі қандай ләззат алмақ — өйткені, аталмыш билеушілер ғұмыр кешкен кезеңдер арасында әлденеше ғасыр жатыр емес пе? Егер комедия ойдан шығарылған жайларға негізделетін болса, ендеше оған тарихи оқиғаларды, оның үстіне әртүрлі кезеңде өтетін және әрқилы тұлғалар қатысатын, онымен де қоймай, шындыққа мүлдем жанаспайтын, керісінше, ешқандай кешірім жасауға болмайтын қателіктер араласқан оқиғаларды ортақтастырудың қажеті не? Бәрінен де жаманы, осының бәрін шеберліктің асқар шыңы, бұдан артықты армандау — құстың сүтін аңсаумен пара-пар деп бағалайтын надандардың табылып отырғаны. Ал, діни тақырыптағы комедиялар ше? Ешқашан болып көрмеген нендей ғажайып істер, дінге пайдасы дүдәмал нендей оқиғалар ойлап табылмай жатыр, бір әулиенің ғажайып істерін екіншісіне телу тәрізді нендей сорақылықтар жасалмай жатыр! Зайырлы әлеуметке арналған комедияларда да жазғыштар осындай ғажайыптарды бейнелеуден жасқанбайды, олардың көкейін тескен нәрсе — ғажайыптар мен, өздері айтатындай, құбылыстар, яғни бір нәрсенің өңін өзгертіп екінші нәрсеге айналып құбылып шыға келуі, қараңғы халықтың ой-қиялына күшті әсер етеді, сөйтіп оларды театрға үйірсек қылады деп санайды. Мұның бәрі шындықты бұрмалауға, тарихқа қиянат жасауға әкеп соқтырады, Испанияның ақыл-ойына көлеңке түсіреді, өйткені комедия заңдарын сақтайтын жат жұрттықтар ерсіліктеріміз бен сөкеттіктерімізді көрген соң бізді жабайы да надан халық деп ұғынады. Төрт құбыласы түгел мемлекеттер көпшілікке арналған сауық-сайран өткізуге кеңшілік жасағанда қоғамның көңілін көтеру мақсатын, оны тамағы тоқтық пен уайымы жоқтық салдарынан туындайтын теріс пиғылдардан алаңдату мақсатын көздейді, ендеше, кез-келген комедия, тәуірі де, тұрпайысы да, осы әжетті өтейтін болса, онда әлденендей бір ереже белгілеп, шығармашылар мен актерлерді шектеп отырудың қажеті жоқ, өйткені, әлгінде айтылғандай, комедияның қай-қайсысы да өз мақсатына лайық, дейтіндер де табылып қалар, — алайда, бұл бәрібір олардың пікірі дұрыс дегенге дәлел боп жарытпайды. Мен бұған аталмыш мақсатқа нашар комедиялар арқылы емес, керісінше, жақсы комедиялар арқылы әлдеқайда тезірек жетуге болады дейтін дау айтар ем; оқиғасы қызықты, баурап алар қасиеті бар комедияны көрген жан театрдан ырза боп шығады: әзіл-қалжыңына күледі, ақыл-кеңесіне ден қояды, оқиғаларына таңданады, ой-пікірлерін көңілге тоқиды, қаскөйлік әрекеттерді қаперінде сақтайды, тағдырлардан тәлім алады, азғындыққа күйінеді, ізглікке сүйінеді, өйткені жақсы комедия кез-келген адамның, тіпті ең тұрпайы, ожар жанның да бойында осындай алай-түлей сезімдерді оята алады, міне сондықтан да осындай қасиет дарыған комедияның ондай қасиеттен ада қойылымдардан гөрі, — ал, бүгінгі комедиялардың барлығы дерлік сондай, — әлдеқайда көбірек көңілдендіріп, әлдеқайда мол қуанышқа кенелтуге тиіс екені өзінен өзі түсінікті. Шынтуайтында, мұндай нәрселерді жазған ақындардың да жазығы жоқ, өйткені кейбірі өз кемшіліктерін жақсы біледі және қалай жазу керегін де жете түсінеді — әңгіме, бүгінде комедияның тауарға айналып кеткенінде болып тұр, өйткені авторлар басқадай сыпаттағы комедияны өздерінен ешбір театрдың сатып алмайтынын айтады және олардың бұл сөзінің бір өтірігі жоқ, осы себепті ақынға өз шығармасын сатып алатын театр талаптарының ыңғайына жығылуға тура келеді. Бұған бақ-талайы мол бір жазушымыздың сансыз көп комедиясын мысалға келтіруге болады; оқиғаларының шынайылығы мен тартымдылығы, өлең жолдарымен көркем кестеленуі, көкейге қонымды ой-тұжырымдар мен терең мәнді қанатты сөздердің көптеп жолығатыны, оған қоса орамды да айшықты, шебер тілмен жазылуы оның шығармаларының даңқын күллі әлемге таратып жіберді, бірақ автордың актерлер талғамына жақпақ болған тілегінен сол дүниелердің бәрі емес, тек кейбіреулері ғана теңдессіз туындыға айналды. Ал, өңгелерінің ықылассыз, жүрдім-бардым жазатыны сонша, жұдырық жеп қалудан қорыққан актерлер қойылым аяқталған бойда-ақ бас сауғалап қашуға, тығылып қалуға мәжбүр болады, корольдің атына ғайбат сөз айтылған немесе әлдебір текті тұқымның намысын қорлаған қойылымдардан кейін мұндай жағдайдың әлденеше мәрте орын алғаны мәлім. Егер астанадағы көзі ашық, көңілі ояу, парасат-парқы мол адамдардың бірі комедия атаулының бәрін, — тек астанада сахналанатындарын ғана емес, Испанияның қай түкпірінде болсын қойылмақшы қандай да бір комедияны да, — сахнаға шығарылғанға дейін қарап шығатын болса, ол ырзашылық беріп, қол қойып, мөр соқпайынша жергілікті өкімет орындары бірде бір комедияны сахналауға рұқсат етпейтін болса, жаңағыдай сорақылықтарға, сондай-ақ, өзім бұл арада әңгіме етуді артық көріп отырған басқа да өрескелдіктерге орын берілмес еді, — сөйтіп, комедианттарға комедияларын әуелі астанаға аттандыруға тура келер еді, бірақ есесіне кейін еш алаңсыз қоя берер еді, ал білімдардың қатаң сынына ұшырауынан қауіптенген шығармашылар комедияларын жазуға аса мұқият қарап, бар күш-жігерін жұмсар еді. Сөйткенде бізде өз мақсат-мұратына толық сай келетін тәуір комедиялар пайда болар еді, яғни олар халықтың көңілін көтеріп, Испаниядағы озық ой иелерін қанағаттандырып, актерлерге табыс әкеліп, қауіпсіздігін қамтамасыз етер еді, ал өкімет орындары оларды қудалау мехнатынан құтылар еді. Егер сол адамға немесе басқа бір кісіге жаңадан шығып жатқан рыцарьлық романдарды қарап шығу тапсырылса, бұлардың кейбірі, мархабатты мырза, өзіңіз арман ететін шеберлік деңгейіне жетер еді: бұлар тілімізді шешендік сөздің жан тебірентер һәм аса бағалы үлгілерімен байытар еді, сөйтіп, ескі романдардың дабыра-даңқы жаңадан шыққан дүниелердің көлеңкесінде қалар еді де, не істерді білмей зеріккен жарандардың ғана емес, тіпті қауырт шаруалармен шұғылданып жүрген адамдардың да көңіл алдарқатар қызығына айналар еді, өйткені садақтың адырнасы әрқашан керіліп тұрмайтыны секілді, адам жаратылысы да босаңдығына байланысты белгілі бір дәрежедегі көңіл көтеруге зәру болатыны белгілі.

Каноник пен священниктің сұқбатын осы арада шаштараз келіп бөліп жіберді; екеуін соңынан қуып жеткен ол священникке:

— Сеньор лиценциат! Манағы бір әзірде айтқанымдай, тап осы араға тоқтап, жүрек жалғап алуымызға болады, өгіздер де шабындықта емін-еркін жайыла алады, — деді.

— Мен де солай ойлаймын, — деді священник.

Бұл ниетін ол каноникке айтып берді; көз алдында көлбеп жатқан көрікті алқапқа сүйсіне қарап қалған каноник те осы араға тоқтайтынын мәлім етті. Сөйтіп, осынау әсем көріністен және өзі құрметпен қарай бастаған священникпен арадағы әңгімеден тоят алу үшін, сондай-ақ Дон Кихоттың ерлік істерінің жай-жапсарына әбден қанығу үшін ол бірнеше малайына осы арада түстенетін айтып, жақын маңайда орын тепкен бекетке барып осындағы жұрттың бәріне жетерлік ас-су алып келуге әмір етті; малайы бұған жауап ретінде өздерінің азық-түлік артылған қашыры қазір бекетке барып та қалғанын, онда тағамның не түрі барын, енді бекеттен тек қашырларға сұлы сатып алса ғана болатынын хабарлады.

— Ондай жағдайда қашырымыздың бәрін сонда апарып жемге қойыңдар да, азық-түлік артылған қашырды осында алып келіңдер, — деді каноник,

Олар осылай сөйлесіп жатқан кезде, көңіліне күмәнділеу боп көрінген екеудің — священник пен шаштараздың жырақ кеткенін көріп, Дон Кихотпен тілдесер қолайлы сәт туғанын сезген Санчо мырзасы қамалған торға жақындап, оған былай деді:

— Сеньор! Арым таза болуы үшін өзіңізбен жадыланғаныңыз жайында сөйлессем деп ем. Мәселе мынада: бетперде таққан ана екі адамның селомыздағы священник пен шаштараз екенінде еш күмән жоқ. Менің ойымша, олар сізді қызғаныштан осылай алып жүруге ұйғарған секілді, себебі даңқты ерлік істеріңіз олардың әбден тынышын кетірген. Егер осы жорамалым жөндем болса, онда сіз жадыланған боп шықпайсыз, алданып, ақымақшылыққа ұшыраған боп шығасыз. Осы ойымды дәлелдеу үшін сізден бір нәрсе жайында сұрағалы тұрмын, егер бұған өзім күткендей жауап қайтарсаңыз, онда мұның бәрі алдап-сулау екеніне өзіңіз-ақ көз жеткізесіз, жадыланған адам емес, жай әншейін жарымес екеніңізді түсінесіз.

— Не сұрағың келсе де сұрай бер, балам Санчо, — деді Дон Кихот, — білгің келген жайдың бәрін айтып берем, қандай сұрағыңа да болсын жауап қайтарам. Ал, енді өзімізбен бірге келе жатқан ана екі адамға —таныстарымыз бен жерлестерімізге, священник пен шаштаразға келсек, олардың саған солар секілді боп елестеуі әбден мүмкін, сондықтан мұны ешқашан кәдімгідей-ақ көріп, шын мәнінде солай екен деп жүрме. Егер олар, өзің ұйғарғандай, священник пен шаштаразға ұқсас болса, онда мені жадылағандардың солардың кескін-кейпіне енгені деп ойлауың керек және солай түсінуге тиіссің де, — өйткені кез-келген біреудің кейпіне ену сиқыршылар үшін оп-оңай нәрсе, — ал достарымыздың кескін-кейпіне енгендегі олардың мақсаты: дәл осы қазір қандай ойға беріліп тұрсаң, сені тап солай ойлауға мәжбүр ету ғана, сөйтіп олар сені тіпті қолыңда Тезей арқауы болған күнде де жол тауып шыға алмайтын қиял шытырманына енгізіп жіберуді көздейді. Бұлай істегендерінің тағы бір себебі: олар ақыл-есімнен айрылып, осынау бақытсыздықтың басыма қалай тап болғанын аңғара алмай қалғанымды жөн көрген, өйткені, егер, бір жақтан сен маған селомыздағы священник пен шаштараз бізге еріп келе жатыр десең, екінші жақтан, өзімді торға қамап тастағандарын көріп отырсам және мені торға қамау деген тек жын-шайтанның ғана қолынан келмесе адам баласының қолынан келмейтініне өзім кәміл сенімді болсам, онда мені жадылауға ұшыратқан әдістің кезбе рыцарьларды қалай дуалағандары жайында кітаптан оқығандарымның бәрінен де асып түскенін паш етуден басқа не істей алам? Осындай жағдаятқа байланысты мұның бәрін мүлдем естен шығарып, ештеңе ойламай-ақ қоюыңа болады, өйткені мен қандай түрік болсам, олардың да сондай священник пен шаштараз болғаны. Ал, енді менен бірдеңе жайында сұрамақшы ең ғой — сұрай бер, қысылма, тіпті таң атқанша сұрасаң да мейлің, барлық сұрағыңа түгел жауап берем.

— Құдіреті күшті құдай-ай! — деп шыңғырып жіберді Санчо. — Апырай, тақсыр, соншалықты топас және соншалықты кеще ме едіңіз, айтып тұрған сөзімнің шындық екенін, тұтқынға алынуыңыз бен тақсірет тартуыңызға сиқырлықтан гөрі аярлық кінәлі екенін қалай ғана түсінбейсіз? Жә, жарайды, жадыланған дәнеңеңіз жоқтығын қазір-ақ соқырға таяқ ұстатқандай ғып дәлелдейін сізге. Сөйтіп, енді сұрағыма жауап беріңізші, жаратқан иеміз жарылқап, өзіңізді бұл қырсықтан құтқара көрсін-дағы, сөйтіп ақыры бір сәтті күні сеньора Дульсинеяның құшағынан табылғайсыз-дағы!

— Жә, болар, тілене бермей, — деді Дон Кихот, — одан да өзіңе не керегін сұра, айттым ғой саған, жауаптан жалтармаймын деп.

— Өзім де осыны өтінгелі тұр едім, — деп құлаққағыс етті Санчо, —жаныңыздан ештеңе қоспай, ештеңені бүгіп те қалмай ақ-адал шыныңызды айтсаңыз деп ем, өйткені, мына өзіңіз секілді, тақсыр, әскери жолды таңдаған, сөйтіп кезбе рыцарь атағына ие болған жандардың бәрі де солай айтуға тиісті ғой және солай айтады да ғой…

— Ау, саған не дедім, жалған сөйлемеймін дегем жоқпын ба, — деді Дон Кихот. — Сұрасаңшы енді сұрайтыныңды, — шыным сол, Санчо, жалбарынуыңмен, жағаттауыңмен және оңды-солды орағытуыңмен әбден жынымды келтіріп тұрсың.

— Мырзамның адалдығы мен шыншылдығына зәредей шүбәм жоқ. Жә, енді сөздің реті келіп қалған екен, сізден сұрайын дегенім, ұлы сөзде ұят жоқ деген, өзіңізді торға әкеп қамаған кезден бері, ал, өз түсінігіңізше, жадылаған кезден бері, сізде, тақсыр, үлкен немесе кіші мұқтаждықты өтеуге деген ынта-ықылас пайда болған жоқ па?

— Мұқтаждықты өтеу дегеніңнің не екенін түсінбей тұрмын, Санчо. Тура жауап бергенімді қаласаң, күлбілтелемей ашып айт.

— Апырай, кіші және үлкен мұқтаждықтың не екенін шынымен-ақ түсінбей тұрсыз ба? Ау, оны бесіктегі бала да біледі ғой. Қысқасы, айтайын дегенім, тындырмауға болмайтын тығыз шаруаға зауқыңыз соққан жоқ па?

— Ә, түсіндім, Санчо! Талай мәрте соққан, осы қазір де соғып тұр. Қамқорлық жасап, көмектесіп жібергін, әйтпесе мына араны бүлдіріп қоятын сыңайым бар.

ХLІХ тарау

Бұл тарауда Санчо Панса мен қожайыны Дон Кихоттың арасындағы аса бір мәнді әңгіме жайында айтылады

— Солай ма еді! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Түстіңіз-ау ақыры бір қолға, білгім келгені де осы болатын және қалай арман еттім десеңізші мұны. Ал, айтыңызшы, сеньор, адам сырқаттанып қалғанда ол жайында әдетте: “Бұған не болғанын білмеймін, құдды біреу дуалап тастағандай тамақ та жемейді, су да ішпейді, ұйқтамайды, сандырақтап сөйлейді”, дейтін сөздің айтылатыны да өтірік пе сонда? Ендеше, жадыланғандар тап сол тамақ жемейтін, су ішпейтін, ұйқтамайтын және әлгінде өзім айтып өткен табиғи қажеттігін өтемейтін жандар ғана боп тұр ғой, әсте де өзіңіз секілді су берсең ішетін, тамақ тауып берсең жейтін және кез-келген сұраққа жауап беретіндер емес.

— Сөзіңнің жаны бар, Санчо, — деді Дон Кихот. — Бірақ, өзіңе құлаққағыс еткенімдей, дуалаудың сан қилы тәсілі бар, сол себепті уақыт өте келе бір түрі екіншісін алмастырып, жадыланғандар бұрын өздері айналыспаған нәрсемен айналысатын, қазір өзім не істеп жүрсем соның бәрін істейтін сиқырлау амалы қолданыла бастауы мүмкін. Сондықтан, уақыт ағымына қарсы шығудың қажеті жоқ, сондай-ақ бұл жайында бәлендей бір байлам жасауға да болмайды. Дуаланғанымды өзім анық білем және осы пікірімнен қайтпаймын, сол себепті де көңілім тыныш, ал егер өзімді дуалаудан аман, тек жалқаулық пен қорқақтықтан ғана торға тығылып отырғандай көрсем, соның салдарынан дәл осы шақта көмегіме айрықша зәру қыруар жоқ-жітік пен жәбір-жапа шеккендерді қамқорлығымнан тыс қалдырғандай сезінсем, онда жанымды қоярға жер таппаған болар ем.

— Қайткен күнде де, — деп қарсылық білдірді Санчо, — жаныңыз жай тауып, көңіліңіз тынышталуы үшін мына қапастан құтылу жағын қарастырғаныңыз жөн, — ал, мен, өз тарапымнан, шақтым келгеннің бәрін жасауға, тіпті сізді бұл арадан өз қолыммен босатып алуға да дайынмын, — сөйтіп, мейірбан Росинантыңызға қайта қонуға талап қылғаныңыз дұрыс, ол бейшара да, шамасы, жадыланған-ау деймін: қайғылы да қамкөңіл пошымына қарасаңызшы. Содан соң, қайтадан бағымызды сынап, шытырман оқиға іздеуге шығатын боламыз. Егер сәтсіздікке ұшырап жатсақ, торға қайтып оралуымыз қиын шаруа емес және егер сіз, тақсыр, соншалықты жолы ауыр біреу боп шығып, өзім де соншалықты тұзы жеңіл біреу боп шығып, екеуіміз де түк ештеңе бітіре алмасақ, онда адал да шын берілген атқосшыңыз ретінде, торға өзіңізбен бірге қамалуға уәде берем.

— Өзің ұсынып тұрғандай әрекет жасауға қарсылығым жоқ, Санчо бауырым, — деді Дон Кихот, — сөйтіп босанып шығуыма титтей бір мүмкіндік тапқан бойыңда-ақ саған сөзге келместен мойынсұнып, не айтсаң да орындайтын болам. Алайда, басыма түскен бақытсыздық жайындағы түсінігіңнің теріс екеніне әлі-ақ көзің жетеді.

Кезбе рыцарымыз бен нәгөйлігі бір басына жетіп артылатын атқосшысы екеуі осындай сарында сыр бөлісе отырып священник, каноник пен шаштараз өздерін аттарынан түсіп тосып тұрған жерге де жетті-ау ақыры. Арбакеш сол бойда-ақ өгіздерін туарып, көк шалғынды, көрікті алқапқа жайылымға қоя берді. Алқаптан ескен қоңырсалқын леп Дон Кихот секілді дуаланған адамдарды емес, оның атқосшысы секілді әр нәрсенің реті мен жөнін білетін жандарды өзіне қарай ерекше еліттіріп тұрған, сол себепті ол священниктен мырзасын тордан аз ғана уақытта босата тұруын сұрады: керісінше жағдайда, өз мырзасы іспетті рыцарьдың түрмеде отыруына өте жағымсыз жағдай орнайды, деді ол. Священник Санчоның емеурінін түсініп, өтінішін қуана-қуана орындайтынын, бірақ азаттық алған бойда Дон Кихот өз кәсібіне қайта кірісіп, табанын жалтыратып тайып тұра ма деп қорқатынын айтты.

— Оның қашып кетпейтініне — мен кепіл, — деді Санчо.

— Мен де, — деді каноник. — Тек ол біздің рұқсатымызсыз ешқайда кетпейтінін айтып рыцарьлық сөзін берсін.

— Бердім, — деді бәсең дауыспен, осы әңгіменің бәрін естіп отырған Дон Кихот. — Бермейтін де амалым жоқ, өйткені мен секілді дуаланған жандардың өз ықтияры өзінде болмайды, — жадылаған адам оны үш жүз жыл бойы бір орында қақшитып тұрғызып қоя алады, қашып кеткен күнде де, бәрібір оны әуе арқылы орнына қайта алып келеді.

Сондықтан, оны ештеңеден қауіптенбей-ақ босатып жібергендері жөн, — бұл өздеріне жақсы, деді ол; егерде олар бұған келісім бермесе, онда әрменірек барып тұрсын, ондай жағдайда бұл олардың иіс сезу қабілетін жәбірлеуге мәжбүр болатыны жөнінде барша жұртты құлағдар етеді.

Каноник оны қолынан ұстады, — Дон Кихоттың қолы байлаулы еді, — сөйтіп, алдамайтыны жөніндегі сертін алып, оны тордан шығарды, анау бұған есі кете қуанып, мәз-майрам болды; ең алдымен рақаттана керіліп алды, сосын Росинанттың қасына барып, оны арқасынан сипап тұрып, былай деді:

— Жасаған иеміз бен оның асыл анасы ұзамай-ақ екеуіміздің тілегімізді берер деп сенем, беу, мініс аттарының ең мықтысы һәм айбындысы, сөйтіп сен қайтадан қожайыныңды алып жүретін боласың, ал мен өзіңе салт мініп, жасаған ием өзімді жарық дүниеге әкелген кезде мойныма артқан парызды орындауға қайта кірісетін болам.

Осыны айтқан Дон Кихот Санчомен бірге көз таса жерге қарай ұзай берді де, ол жақтан әрі жеңілденіп, әрі атқосшысы ойға алған істі жүзеге асыруға деген ынтасы күшейіп қайтты.

Дон Кихоттан көз аудармай қарап қалған каноникті осынау ерен есуастықтың әдеттен тыс ерекше қасиеті қатты таңдандырды, өйткені Дон Кихоттың ой-тұжырымы мен қайтарған жауабының бәрі ақылға қонымды болатын; тек әңгіме рыцарьлық жөніне ойысқанда ғана, бұрын да әлденеше рет айтылғанындай, бет алды лаға бастайтын. Сөйтіп, жұрттың бәрі көкорайға жайғасып, каноник қорындағы азық-түліктің келуін тосып отырған кезде, Дон Кихотқа жанашырлық білдірген ол оған былай деп тіл қатты:

— Апырай, сеньор идальго, жүрек айнытатын және бос мылжың рыцарьлық романдарды оқудың өзіңізге қатты әсер еткені сонша, ақылдан жаңылып, өзіңізді біреулер жадылап қойғандай сезініп, жалғандық шындықтан қаншалықты жырақ болса, бітім-болмысы да ақиқаттан соншалықты алшақ басқа да нәрселерге бой ұрып кеткеніңіз бе? Расында да, адамзат баласының ақыл-санасы бір кезде қисапсыз көп не қилы Амадистер, анау әлгі рыцарьсымақтар болды дегенге, анау әлгі Трапезундтық императорлар, Фелисмарт Гирканскийлер, жорға аттар, ел кезген бикештер, жыландар, андриактар, дәулер, құлақ естіп, көз көрмеген шытырман оқиғалар, не түрлі арбаушылық айла-тәсілдер, шайқастар, жан алып, жан берген айқастар, әлем-жәлем киім-кешектер, ғашық болғыш принцессалар, атқосшы-графтар, ермек ететін ергежейлілер, сырға толы жолдаулар, сүйетіндігіне серт берушіліктер, түк ештеңеден тайынбайтын әйелдер — бір сөзбен айтқанда, рыцарьлық романдар лықа толы бәлдіру-бәлдіру бәрі өтіріктің бәрі де өмірде болды дегенге қалай ғана иланған десеңші? Өзіме келсем, бұлардың шылғи өтірік, бос жолдыбай әңгіме екеніне көңіл аудара қоймай оқи бастаған кезімде азды-көпті қызығушылық табатыным рас, бірақ мұның не нәрсе екені ойыма оралған бойда-ақ солардың ең керемет дегенінің өзін алып қабырғаға құлаштай ұрудан еш шімірікпес едім, ал егер сол мезетте үйімде от жанып жатса, солардың бәрін түгел отқа лақтырған болар ем және бұлар осындай жазаға шын мәнінде әбден лайықты да, өйткені бәрі ойдан шығарылған өтірік және кейіпкерлерінің іс-әрекеті де мүлдем ақылға сыйымсыз; өйткені, олар жаңа секталар жасақтайды және өмірдің жаңа тәртібін түзеді; өйткені, сауатсыз қара тобыр осынау сандырақтың бәріне қалтқысыз сенеді және оны айна-қатесіз шындық деп түсінеді. Онымен де қоймай, осындай романдарды жазушылар саналы да салауатты идальголарды ақыл-есінен адастырудан да тайынбайды, оның мысалын мына сізден көріп отырмыз, шектен шығарып жібергендері сонша, өзіңізді торға қамап, өгіз арбамен алып жүруге тура келіп тұр, арыстан мен жолбарысты ғана бір орыннан екінші орынға осылай алып жүріп, ақша төлегендерге көрсетуші еді ғой. Жетер енді сізге, сеньор Дон Кихот, өзіңізді өзіңіз жәбірлей бермеңіз, ақыл-парасат аясына қайтып оралыңыз, құдіретті күш тарту еткен ой-санаңызды ізгілік жолына жұмсаңыз және айрықша қабілет-мүмкіндігіңізді абыройыңызды арттыратын, жаныңызға жақсылық шуағын себетін басқа сыпаттағы кітаптарды оқуға арнаңыз. Егерде, қанға біткен қасиетіңізге қарай, қайткен күнде де, әйтеуір, ерлік істер мен рыцарьлық қарекеттер жайында оқуға құштар болсаңыз, онда Қасиетті жазбаны ашыңыз да, Соттар кітабын оқыңыз: бұл кітаптан сіз әрі елеулі, әрі ақиқат оқиғалар мен шын мәнінде өмірде болған, тәуекелге бас тігіп атқарылған әрекеттерді көптеп табасыз. Лузитанияда Вириат билік жүргізді, Римде — Цезарь, Карфагенде — Ганнибал, Грекияда — Александр, Кастилияда — граф Фернан Гонсалес, Валенсияда — Сид, Андалусияда — Гонсало Фернандес, Эстремадурда — Дьего Гарсия де Паредес, Хересте — Гарсиа Перес де Варгас, Толедода — Гарсиласо, Севильяда — дон Мануэль де Леон билік жүргізді және олардың даңқты ерлік істері жайындағы бұл хикаят ең биік парасат иелерін де қызықтырып, білімін молықтырып, жанын рақатқа бөлеп, таң-тамаша қалдыра алады. Сіздің сұңғыла ақыл-ойыңызға міне, осы кітаптар ғана лайық, мейірімді мырза, сеньор Дон Кихот: осындай дүниелерді оқудың арқасында тарихты білетін боласыз, ізгілікті істерге бейіл бересіз, бар жақсы қасиетті бойға сіңіресіз, тәуір мінез-құлық табасыз, батылдыққа үйренесіз, бірақ бұл ессіз батылдық болмайды, тәуекелшіл болуға үйренесіз, бірақ бұл үргелектіктен туған тәуекелшілдік болмайды, — және мұның бәрі де құдайдың құдіретін қадір тұтуға, өз пайдаңызға, сондай-ақ Ламанчаның абыройын арттыруға бағышталады, естуімше, сіз, мейірімді мырза, сол өңірден шыққан көрінесіз ғой.

Канониктің пайымдауларын Дон Кихот бар ықыласымен зейін қоя тыңдады, сөйтіп анау сөзін аяқтаған кезде оған біраз уақыт тесірейе қарап отырғаннан кейін былай деп сөйлеп кетті:

— Қателеспесем, сеньор идальго, әңгімеңіздің сыңайы кезбе рыцарьлар өмірде ешқашан болмаған, рыцарьлық роман атаулының бәрі — бастан-аяқ ойдан шығарылған өтірік, ал мемлекет үшін бұлардың түк пайдасы жоқ, тіпті зиянды да, бұларды оқығаным — ағаттық, бұларда айтылғанға сенгенім одан да асқан өрескелдік, ал жетегіне еріп, соларға еліктеп кезбе рыцарлықтың тар соқпағына түскенім тіптен сорақылық дегенге сайып тұр ғой деймін, сөйтіп, өз ойыңызша, дүниеде ешқандай Амадистер де, Галльский де, Греческий де, сондай-ақ осынау туындылар толы басқа да рыцарьлар болмаған дегенге көзімді жеткізгіңіз келетін секілді.

— Айтайын дегенімді мейлінше анық түсініпсіз, — деді бұған жауап ретінде каноник.

Ал, Дон Кихот сөзін әрмен жалғады:

— Бұған қоса, бұл романдардың маған айтарлықтай зиян тигізгені, өйткені, солардың қырсығынан ақыл-есімді жоғалтып, торға тап болғаным жайында, енді маған жөнделу қажеттігін, сөйтіп басқа сыпаттағы кітаптарды, аналардан гөрі шыншыл, ләззатқа молырақ кенелтетін және тәрбие-тағылымы көп кітаптарды оқуға кірісуім керегі жайында да айттыңыз.

— Солай, — деп мақұлдады каноник.

— Ал, мен, өз тарапымнан, — деді Дон Кихот келіспей, — ақылдан адасқан және дуаланған адам мен емес, нақ мына өзіңіз деп топшылаймын, өйткені сіз күллі әлем ақиқат шындық ретінде мойындап отырған нәрсеге қара күйе жақтыңыз, ал енді кімде-кім мұны мойындамай теріске шығаратын болса, — ал, сіз теріске шығарып отырсыз, — сол адам, әлгінде өзіңіз айтқандай, жақтырмайтын романдарыңызды қандай жазаға тартатын болсаңыз, тап сондай жазаға тартылуға лайықты. Амадис те, сондай-ақ романдарда жиі жолығатын, шытырман оқиға іздеуші басқа рыцарьлар да өмірде болмаған деп біреу-міреуді сендіріп бағу да бір, күн сәуле шашпайды, мұз тоңазытпайды, жер көтермейді деп дәлелдеп бағу да бір. Инфанта Флорипа мен Ги Бургундский жайында, сондай-ақ Ұлы Карл тұсында, Мантибль көпірінде Фьерабрастың жасаған ерлігі жайында жазылғандардың бәрі жалған деп біреу-міреуге дәлелдеп бере алатын адам табылар ма екен? Ондай адам табылса, қазіргі уақыттың түн емес күндіз екені қандай ақиқат болса, әлгі айтқанымдарым да дәл сондай ақиқат екеніне жанымды бәске тігер ем. Ал егер бұлар жалған болса, ондашы Гектордың да, Ахиллдың да, Троя соғысының да, Францияның Он Екі Пэрінің де, Артур Английский корольдің де болмағаны ғой; айта кетерлік нәрсе, аталмыш король арбау арқылы қарғаға айналдырылып жіберілген еді, сол арбаудан әлі арылған жоқ, ал туған корольдігінде оны әне келер, міне келер деп елі сарсылып күтіп отыр. Тегінде, Бейшара Гвариннің бастан кешкендері мен қасиетті Граальды іздестіру де өтірік, Тристан мен королева Изольданың да, сондай-ақ Джиневра мен Ланцелоттың да сүйіспеншіліктері жалған деуге жүз жанбайтындардың да табылып қалуы ықтимал, ал шынтуайтына келгенде, күллі Ұлыбританиядағы ең таңдаулы шарап даяшысы болған сарай ханымы Кинтаньонаны еміс-еміс болса да есте сақтаған адамдар әлі күнге тірі. Иә, бұл талассыз шындық, өйткені жесірлердің ұзын етекті жамылғысын киген әлдебір дуэньямен ұшырасып қалған кездерімізде туған әжемнің маған: “Ана әйелді қара, немеретай, сарай ханымы Кинтаньонаға қандай ұқсас десеңші”, дейтіні әлі күнге есімде. Бұған қарап әжемнің аталмыш сарай ханымымен жеке таныстығы болған-ау немесе, тым құрығанда, оның портретін көрген-ау деген қорытындыға келем. Ал, Пьер мен Магелона сұлу хикаясы да жалған деп айтуға кімнің аузы барады, өйткені король арсеналында Пьер өзін әуемен алып ұшқан ағаш атты айдап отырған, үлкендігі тертедей темір таяқ күні бүгінге шейін сақтаулы тұр емес пе? Ал, сол таяқтың жанында Бабьеканың ер-тұрманы да тұр, ал Ронсевальда Роландтың үлкендігі белағаштай шарап ішетін мүйіз құтысы бар. Осыған қарап Он Екі Пэрдің де, Пьердің де, Сидтің де, сол сияқты шытырман оқиға іздеу арқылы мәңгілік атақ-даңққа бөленген басқа рыцарьлардың да өмірде болғанын анық аңғаруға болады. Сондай-ақ, Бургундияға сапар шегіп, Аррас қаласында мосен Пьер есімімен мәлім, даңқы жер жарған сеньор де Шарнимен айқасқа түскен, одан соң Базель қаласында мосен Анри де Реместанмен жекпе-жекке шыққан, екі айқаста да жеңіске жетіп, мәңгі өлмес даңққа жеткен кезбе рыцарь, көзсіз батыр лузитандық Жуан ди Мерлу да болған жоқ деп, одан соң тап сол Бургундияда граф де Сен-Польдің ұлдарына ұран тастап, оларды жеңіп шыққан ержүрек испандар Педро Барба мен Гутьерре Кихада (мен өзім соның әулетіндегі ер адамдар тармағынан болам) шытырман оқиғаны бастан кешпеді деп біреу-міреу маған айтып көрсін. Сондай-ақ, дон Фернандо де Гевара шытырман оқиға іздеу үшін Германияға барған жоқ, онда герцог Австрийскийдің рыцары, мессер Георгпен айқасқа түсіп есе қайтарған жоқ деп тәуекелі барып теріске шығарып көрсін. Бұған қоса: “Әділетті сайыс” атты кітапта сипатталған Суэро де Киньонестің турнирі де, мосен Луис де Фальсестің кастильдік рыцарь Гонсало де Гусманмен жекпе-жегі де, сол сияқты өз христиан-рыцарьларымыз да, жат жерлік христиан-рыцарьлар да жасаған қисапсыз көп, айтуға тұрарлық және ешқандай шүбә келтіруге болмайтын ерліктер өтірік дейтіндердің де табылып қалары кәміл, осы себепті тағы қайталап айтам: кімде-кім осының бәрін теріске шығаратын болса, сол адамда ақыл да, парасат та жоқ.

Дон Кихоттың ұғым-түсінігінде шындық пен өтіріктің қалайша мидай араласып кеткені және өзінің қастерлі кезбе рыцарьлығының қызмет-әрекетіне байланысты және соған қатысы бар нәрсенің бәрінен қаншалықты терең мағлұматы бары каноникті таңырқатып тастады, сөйтіп ол оған былай деп тіл қатты:

— Айтқан сөзіңіздің бәрі бірдей өтірік еместігін мойындауға мәжбүрмін, сеньор Дон Кихот, әсіресе испандық кезбе рыцарьларға қатысты әңгімеңіз ақиқат шындық. Сол сияқты Францияның Он Екі Пэрінің өмірде болғанын да жоққа шығармаймын, алайда олардың архиепископ Турпин жазғандай істердің бәрін түгел атқарғанына сене алмаймын; шындық мынада: бұлар француз корольдері іріктеп алған, сөйтіп пэр атандырған рыцарьлар болатын, себебі бәрі де өңшең атақты, текті тұқымнан шыққан және жаужүрек еді, — қайткенде де, әйтеуір, олар осындай болуға тиісті еді, — бұл қазіргі кездегі шадияр Иаков орденіне немесе Калатрава орденіне ұқсас нәрсе-тұғын: бұлардың мүшелері де атақты, жаужүрек және ақсүйектер әулетінен шыққандар саналады. Мысалға, қазір Шоқындырушы Иоанн орденінің рыцары немесе Алькантара орденінің рыцары делінетіні секілді, олар да сол тұста: Он Екі Пэр орденінің рыцары деп аталған-ды, өйткені осынау әскери орденге іріктелген он екі адамның бәрі бір-бірімен тең дәрежеде еді. Әрине, Сидтің өзі, сондай-ақ Бернардо дель Карпьоның өз басы өмірде болғанына күдік келтірудің қисыны жоқ, бірақ олардың ерлік істері жайындағы әңгімелерге аса үлкен күдігім бар. Ал, енді, өзіңіз айтқандай, Бабьека ер-тұрманымен бірге король арсеналында сақтаулы тұрған, граф Пьерге тиісті таяқтың жайына келсек, бұл арада мен кемшілігімді мойындауға мәжбүрмін: әлде надандығымнан ба, әлде көзімнің кемістігінен бе, білмеймін, әйтеуір, ер-тұрманды көргеніммен, таяқтың барын байқай қоймадым, өзіңіз айтқандай, оның шамадан тыс үлкен болғаны тегін деймісіз.

— Жоға, ол сонда жатыр, оған еш күмәніңіз болмасын, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Тағы бір ерекшелігі: таттанып кетпесі үшін оны бұзау терісінен тігілген қапқа салып қойыпты.

— Кім біледі, бәлкім солай да шығар, — деді каноник, — бірақ, діни дәрежеммен ант етейін, оның көзіме түспегені анық. Мейлі, тіпті ол сонда жатсын-ақ дейік, — бірақ, соған қарап өзіміз романдардан оқып жүрген Амадистер мен құрттай құжынаған басқа да рыцарьлар жайындағы әңгімелерге сеніп әуейі болуға міндетті емеспін ғой, сондай-ақ, сізге де, мейірімді мырза, құрмет тұтуға әбден лайықты, абзал қасиеттер мен ақыл-парасат иесі боп табылатын адамға да, осынау түкке алғысыз романдарда жазылатын есалаңдықтар жайындағы шатпырақтарға шындық ретінде қарау жараспайды-ақ.

L тарау

Дон Кихот пен канониктің арасында болған өткір пікірталас жайында, сондай-ақ басқа да оқиғалар турасында

— Міне, әңгіме қайда! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Сонда корольдер кеңшілігімен жарық көрген, қарап шығу міндеті жүктелгендер тарапынан мақұлданған, жас та, кәрі де, кедей де, бай да, оқымысты да, надан да, малай да, дворян да, бір сөзбен айтқанда, түрлі дәреже-атағы бар адамның бәрі бірдей ұнатып, мақтауын асырып жүрген кітаптар — шындыққа мейлінше ұқсастығына қарамастан, белгілі бір рыцарьдың әкесі мен шешесін, жақын-жуығын, туған жерін, қанша жаста екенін жақсы білетінімізге қарамастан, оның өмір жолы мен ерліктерін, бұл ерліктердің қай күні, қашан және қай жерде жасалғанына шейін өзімізге егжей-тегжейлі баян етіп отыратынына қарамастан бұл кітаптар ақылға сыйымсыз әумесерлік боп шыққаны ма? Жә, осы қорлағаныңыз да жетер, мархабатты мырза, өзіңізге берген кеңесіме ақыл-есі бүтін адамның баршасы құлақ қойғаны жөн, сіз де сөйтіңіз, — одан да соларды тағы бір қайталап оқып шығыңыз, сонда бұл істің қаншалықты ләззат беретініне көзіңіз кәміл жететін болады. Ақ-адал шыныңызды айтыңызшы: бұрқ-сарқ қайнап жатқан қарамайдан тұратын орасан үлкен көлді, онда құрттай құжынап жүзіп жүрген улы жыландар мен жай жыландарды, кесірткелерді және басқа да зәреңді ұшыратын жексұрын да рақымсыз құбыжықтарды көз алдымызда тұрғандай елестетуден артық қандай қызық болуы мүмкін? Міне, тап осы көлдің тұңғиығынан бір мезгілде мынадай мұңға толы дауыс естіледі: “Беу, мына жан шошырлық көлге жанарын тігіп тұрған бейтаныс рыцарь! Оның қап-қара суының тереңіндегі асыл қазынаға ие болғың келсе, қайтпас-қайсар рухыңның асқақтығын дәлелдеп, мына от боп өртеніп жатқан қара қойыртпаққа сүңгі, өйткені тек осы шартты орындағаныңда ғана сен осынау қара тереңде орын тепкен жеті феяның жеті қамал-сарайында құпия түрде сақтаулы жатқан ғажайыптарды тамашалай аласың”. Діріл қаққан осы бір дауысты естіген рыцарь қауіп-қатер жайында ойланып-толғанбастан, тіпті үстіндегі зілмауыр сауыт-сайманын да шешіп әуре болмастан, тағдыр-талайын жаратқан құдай мен жүрегінің әміршісіне табыс етіп, сақылдап қайнап жатқан көлге қойып кеп кетеді, сөйтеді де, кенет, мүлдем ойламаған жерден, көз жауын алатын көркем жазықтан бір-ақ кеп шығады, — оны көргеннен кейін Елисей жазығы дейтінге тіпті қарағың да келмей қалады. Аспан оған әдеттегіден әлдеқайда мөлдір, күн сәулесі — керемет шуақты көрінеді, көз алдында әсем тоғай көлбеп жатады, ондағы бұтағы тарам-тарам жасыл жапырақты ағаштар сән-салтанатымен көзді арбап, бір ұшып, бір қонып жүрген түрлі түсті титімдей торғайлардың жанға жайлы уілі құлақтың құрышын қандырады. Сол арадан ол бұлақты кезіктіреді, оның мөлдір хрустальдан аумайтын салқын суы табанында қиыршық құм мен електен өткізілгендей біркелкі, алтын мен таза інжуден аумайтын аппақ ұсақ тас жатқан арнамен сылдырай ағады. Міне, мына жерде түрлі түсті яшма мен жылтыр мәрмәрдан түзілген жасанды суатқы, ана тұста үңгірге ұқсас бір қуыс, ондағы әр жерде бір шашылып жатқан кішкене қауашақтар мен ұлудың ақшылтым және сарғылтым қабыршақтары жалтыраған хрусталь кесектерімен және жасанды зүбаржаттармен мидай араласып, өзгеше бір өрнек құрайды, соған қарап жаратылыстан өнеге алатын өнердің тіпті одан да асып түскендей болғанын бажайлайсың. Мына арадан бекініске айналдырылған қамал-сарай немесе сән-салтанаты көз жауын алатын ғажайып үй күтпеген жерден бой көрсетеді, қабырғалары — құйма алтын, мұнаралары — алмас, қақпалары — гиацинттен жасалған, ғимараттың өзі алмас пен қызыл жақұттан, лағыл мен інжуден, алтын мен зүбаржаттан тұрғызылғанымен, оның елден ерекше құрылысы шынымен-ақ таңырқауға лайықты. Мұнан кейін бізге тағы не көруге болар еді? Қамал-сарай қақпасынан бірінің соңынан бірі тізіліп ұзын-шұбақ боп шығып келе жатқан, үлде мен бүлдеге оранған қыздарды көрген болар едік, — киім-кешектерінің керемет келістілігі мен көркемдігін рыцарьлық роман авторларының мәнерімен суреттеуге кіріссем, шеті мен шегіне ешқашан жете алмаған болар ем. Олардың ішіндегі біреуі, сірә, жетекшісі, бұрқ-сарқ қайнаған көлге ойланбай қойып кеткен рыцарьды қолынан ұстап, оны ғажайып ғимаратқа немесе қамал-сарайға үн-түнсіз алып кіреді, оған үстіндегі киімдерін шешіп тастауға әмір етеді, сосын оны жылы сумен шомылдырады, денесін иіс маймен сылайды, иіс су себілген, хош иісі бұрқыраған көйлекті әкеп кигізеді, екінші бір қыз келіп айрықша қымбат бағалы, тұтас бір қаланың бағасы қанша болса, ол да сонша, тіпті одан да қымбат тұратын плащты әкеп иығына жабады. Тағы не көруімізге болар еді? Одан соң оны басқа бір кең бөлмеге алып барғандарын, ондағы үстелдерге ас та төк қып дастарқан жайылып қойғанын, бұған рыцарьдың аң-таң боп қарап қалғанын көрер ек. Оның қолына амбра мен хош иісті гүлдердің сөлі араласқан су құйылғанына куә болар ек. Оны піл сүйегінен жасалған креслоға отырғызғанын байқар ек. Қыздардың ләм деместен үн-түнсіз қызмет көрсетіп жүргенін білер ек. Оған алуан түрлі тағам әкеп беретіндерін, өте дәмді етіп әзірленгені сонша, қайсысына қол созарын білмей қалғанын аңғарар ек. Бұған қоса, осы той-думанға арнап ойналған музыканы естір ек және әнді кім айтып тұрғаны, оның дауысы қай жақтан шығып жатқаны беймағлұм күйде қалар еді. Ақыр соңында той-думан аяқталып, ыдыс-аяқ жинап әкетілген кезде рыцарьдың креслода шалжиып жатқанына, жарамсыз дағдысы бойынша тісін шұқи бастағанына, сол мезет күтпеген жерден бөлмеге әлгінде өзі көргендерден де әдемі бір сұлудың кіріп келгеніне, қасына келіп отырып, бұның неғылған қамал-сарай екенін, өзін қалай дуалағандарын және басқа да нәрселер турасында айта бастағанына, оның бұл әңгімесі рыцарьды таң-тамаша қалдырып, ал хикаяны оқып отырған жанның жүрегін зор қуанышқа толтырғанына куә болар ек. Бұл жайында енді басқа ештеңе айтпаймын, өйткені кезбе рыцарьлар жөніндегі кез-келген кітаптың кез-келген бөлігі кез-келген оқырманды рақатқа кенелте алатынына кәміл көз жеткізу үшін осы айтқандарымның өзі-ақ жарап жатыр. Сондықтан, мархабатты мырза, осы сөзіме сеніңіз, сөйтіп бұл романдарды тағы бір қайталап оқып шығыңыз, егер көңіліңіз құлазып, ештеңеге зауқыңыз соқпай тұрса, оны оқығанда уайым-қайғыныңызды қалай ұмытып, қалай шаттыққа бөленгеніңізді байқамай қаласыз. Ал, енді өз жайыма келсем, кезбе рыцарь болғалы бері мен өжет, кішіпейіл, жомарт, тәрбиелі, кеңпейіл, инабатты, тәуекелшіл, әдепті, төзімді бола түстім, тұтқынға алынуға да, қиыншылықтарға да, дуалауға да шыдамдылық көрсетіп жүрмін. Осы таяуда ғана өзімді есі ауысқанға балап, торға қамап тастағандарымен, құдіретті күш қолдау көрсетіп, Фортуна теріс айналмаса, айбынды білегімнің арқасында көп ұзамай-ақ корольге айналармын деп сенем, сонда қаншалықты мейірбан және жомарт екенімді жұрттың бәрі білетін болады, өйткені, адалын айтқанда, сеньор, жомарттық деген жаратылысына туа бітті тән қасиет болғанымен мұндай мәрттікті кедей ешкімге жасай алмайды, ал ізгі ниеттен әріге жоқ мейірбандық та бір, қолдау таппаған діни сенім де бір — екеуі де өлі нәрсе. Сондықтан да, император атануыма Фортуна мүмкін болғанынша тезірек жағдай туғызғанын қалар едім: сонда жүрегімнің қандай кең екенін көрсетер ем, достарыма, соның ішінде, әсіресе, атқосшым Санчо Панса байғұсқа, өзім өз болғалы жолықтырған жарандардың ішіндегі ең абзал жанға, бар жақсылықты жасаған болар ем: оған өзім әлдеқашан уәде еткен граф лауазымын бергім келеді, тек бір ғана кілтипан — графтықты басқаруға қабілет-қарымы жетпей ме деп қорқам.

Мырзасының соңғы айтқан сөзін құлағы шалып қалған Санчо оған былай деді:

— Сеньор Дон Кихот, сіз тек, өзіңіз барынша сенімді түрде уағда еткен, ал өзім тағатым қалмай тосып жүрген, осынау графтықты маған тауып беруді ғана біліңіз, ал оны басқару жағына қабілет-қарым менен табылады, — ал, мәгәрки, кемшін соғыңқырап жатса, онда, естуімше, сеньорлар иелігін жалға алатын адамдар да бар көрінеді, жыл сайын тиісті ақысын төлеп, басқару міндетін өз қолына алатын көрінеді, ал сеньор болса шалжиып үйінде жатады, жалдан тапқан ақшаға өмір сүреді, басқа ештеңеге алаң болмайды. Мен де тап солай етем: басымды қатырып жатпаймын, шаруаны қолма-қол тапсырам да, жалдан түскен табысқа герцог секілді шалқып тұра бастаймын, ал аналар қалай қылса олай қылсын.

— Бұл әңгіменің бәрі тек түсетін табысқа ғана қатысты жәйт, Санчо бауырым, — деп каноник наразылық білдірді, — бірақ әділ қазылықты меншік иесінің өзі жасауға тиіс, міне қабілет-қарым мен ақыл-парасат та тап осы жерде керек болады, ал ең бастысы, істі мейлінше әділ түрде шешуге деген шынайы ынта-ықылас қажет: егер әу бастан осындай ықылас болмаса, онда орта тұсында және аяқ жағында істің шырқы бұзылады, өйткені жаратқан иеміз аңқау жандардың ақ ниетін өрге сүйресе, данагөйлердің қара ниетін көрге сүйрейді.

— Мұндай пәлсапа — менің қолым емес, — деп құлаққағыс етті Санчо Панса. — Білетінім біреу ғана: маған графтыққа ие болу керек, ал басқару жағын бірдеңе қыла жатам — жұрттың жаны қанша болса менің де жаным сонша, тәнім тіпті үлкендеу боп та шығуы мүмкін және иелігімді кез-келген корольден кем басқармайтыным кәміл, ал өз иелігіме король болғаннан кейін ойыма не келсе соны істеймін, ойыма келгенді істегендіктен көңілім қалай қош көрсе солай тірлік кешем, көңіл қошым бойынша тірлік кешкеннен кейін төрт құбылам тегістеліп, жан рақатына бөленем, ал кімнің төрт құбыласы тегіс болса, оның арман ететін де ештеңесі қалмайды, ал ештеңені арман етпейтін болсаң, онда әңгіме де сонымен тәмам, тек графтық қолыма тезірек тисе екен, онан соң — көрсоқыр айтқандай, “көре жатамыз” ғой.

— Пәлсапаңды парықсыз деп айтуға ауыз бармайды, Санчо, бірақ, солай бола тұрғанымен, графтық деген — күмәнді әңгіме.

Дон Кихот каноникке қарсылық білдірді.

— Одан қандай күмәнділік көріп тұрсыз? Өз басым ұлы Амадис Галльскийдің өнегесін үлгі тұтам — ол атқосшысын Құрлық аралының графы етіп қойған-ды, олай болса, мен де Санчо Пансаға, кезбе рыцарьларға әйтеуір бір кезде қызмет қылған атқосшылар ішіндегі ең таңдаулылардың біріне, еш қысылып-қымтырылмастан граф атағын бере алам.

Дон Кихот сөзінің қалайша қисынды сандырақ боп шығатыны, Көл Рыцарының бастан кешкен оқиғаларын қалайша сипаттап бергені, өзі зейін сала оқып-тоқыған қиыннан қиыстырылған өтірік әңгімелердің санасында қаншалықты өшпес із қалдырғаны каноникті қатты таңғалдырды, сондай-ақ мырзасы уәде еткен графтыққа ие болуға соншалықты аңсары ауған Санчоның аңқаулығы да оны таңырқатпай қалмады. Сол аралықта азық-түлік артылған қашырды әкелу үшін каноник бекетке аттандырған малайлар да келіп жетті; бұл екі ортада, бұрын айтылып өткеніндей, арбакеш өгіздерін жайылым шүйгініне оттатып алуға жіберген-ді; сөйтіп бәрі ағаш көлеңкесіне жайғасып, тамақ ішуге кірісті: кілем мен көкорай олар үшін дастарқан міндетін атқарды. Осылай ас ішіп отырған кездерінде кенет қалыңның арасынан шулаған дыбыс пен қоңырау шылдыры естілді, іле-шала жыныс арасынан терісінде қара-ала теңбілдері бар сүйкімді ақ ешкі шыға келді. Оны кейін қайырып отарға қоспаққа тырысып, соңынан бақташы қуып келеді, дәл осындай жағдайда бақташы атаулы не деп айқайлайтын болса, ол да солай айқайлап келеді. Зәресі зәр түбіне кеткен қашқын пана іздегендей жолаушыларға қарай шауып, жақындай бере кілт тоқтады. Бақташы оны қуып жетіп, мүйізінен ұстай алды да, бейне ойлай да, ой түбіне бойлай да білетін жан иесімен сөйлескендей, оған былай деді:

— Әй, жабайысың-ау, жабайысың-ау сен, Ақтеңбіл! Соңғы кездері не көрініп жүр саған осы? Әлде қасқырдан қорқып жүр ме екенсің, ә, қызалағым? Не болғанын айтсаңшы саған, әппағым? Жә, саған не болушы еді — бар болғаны сен әйел жынысты хайуансың, сондықтан тыныш тауып отыра алмайсың, шыжбаңдаған осы мінез-құлқың және күллі әйел атаулының мінез-құлқы құрып кетсін! Қайт, қайт кейін, қалқам! Қашаға қамағанды қаламайтыныңды білем, бірақ, әйтеуір онда, қалай дегенмен, қауіп-қатерден аман боласың ғой және жаныңда құрбыларың болады. Сен оларға жөн сілтеп, жол көрсетуге міндеттісің, ал егер өзің осылай беталды безіп кете берсең, олар қайтпек?

Бақташының бұл сөзі жолаушыларды мәз-майрам қылды, әсіресе каноник қатты ырза боп, оған былай деп тіл қатты:

— Құдай ақы, сәл сабыр ет, құрметтім, ешкіні отарға қосуға асықпа: егер ол, өзің айтқандай, әйел жынысты болса, онда қаншалықты қақпайлағаныңмен бәрібір жаратылысынан жаны құмар ісін істей береді. Мына бір тіскебасарды ал да, шараптан тартып жібер, — ашуың қолма-қол тарқайды, шыбыш та азды-кем солығын бассын.

Осыны айтып каноник бақташыға үй қоянының пышақ ұшына түйрелген бір кесек салқын етін ұсынды. Бақташы алып, каноникке алғысын айтты; сосын шарапты сіміріп салды да, көңілі жай тауып, былай деді:

— Мына хайуанмен адамша сөйлескеніме қарап, мені делқұлы біреу деп ойлап қалмасаңыздар екен, — шынымды айтсам, сөзімнің астары бар. Өзім село тұрғыны болғаныммен, адамның да, малдың да тілін таба білем.

— Мұныңызға сенем, — деді священник, — тауларда ғалымдар туатынын, бақташы құжыраларында философтар өсетінін өз тәжірибемнен білем.

— Қалай болған күнде де, сеньор, таулар да, құжыралар да өмір көрген жандарға баспана болуға жарайды, — деді бақташы. — Және осы шындықты мойындап, оны жете сезінулеріңіз үшін, — егер бұған тек, сеньорлар, ықыластарыңыз болса және қарсылық білдірмесеңіздер, бір жағынан, мен, шақырусыз келген біреу, өзім тіленіп тұрғандай көрінуім мүмкін болса да, — рақым етіп, аз ғана уақыт көңіл бөлсеңіздер, екеуіміздің де: мына сеньордың да, — осы арада ол священникке иек сілтеді, — және менің де сөзіміз шындық екенін дәлелдейтін, өмірде шынымен-ақ орын алған бір оқиға жайында айтып берер едім.

Дон Кихот оған жауап ретінде былай деді:

— Бұл айтпақ әңгімеңнің рыцарьлар бастан кешетін оқиғаларға қатысы бар-жоғына көз жеткізуім үшін сені мейлінше мұқият тыңдаймын, құрметтім, сондай-ақ мына отырған сеньорлар да ықыласпен құлақ салады, өйткені бұлар ақылды адамдар, таңғалдыратын, көңілдендіретін, жанды жай таптыратын хикаяларға құмар жандар, ал әңгімеңнің тап сондай нәрсе екеніне еш күмәнім жоқ. Сөйтіп, енді бастай бер, достым, құлағымыз сенде.

— Жоға, менен басқаларыңыз ғана, — деп үн қатты Санчо, — мен мына пирогты алам да, бұлақ жағасына барам, сол жерде отырып үш күнге дейін тамақ сұрамайтындай боп тойып алам, себебі Дон Кихот мырзамның айтуынан жақсы білетінім, кезбе рыцарьдың атқосшысы сәті түскенде қарны шеңбірек атқанша тыңқиып тойып алуы керек, өйткені оның тіпті бір апта жүрсе де малтығып шетіне шыға алмайтын, ит тұмсығы өтпейтін қалың орманға тап болатын кезі аз ұшыраспайды, сондықтан кекірік атқанша тоймаса және қоржынын сықастырып алмаса, онда, сол арада біржолата қалып аштан өлуі де әбден мүмкін, ал мұндай оқиғалар өте көп болған.

— Дұрыс айтасың, Санчо, — деді Дон Кихот, — барғың келген жаққа бара бер, қанша жегің келсе сонша же, ал мен өзім тойдым, енді маған керегі көңіл тояттандыру ғана, мына мейірбан жанның әңгімесін тыңдап, сол әжетімді өтегім келеді.

— Бәріміз де көңіл тояттандыруға құштар боп отырмыз, — деді каноник.

Сосын бақташыдан айтпақшы болған әңгімесін бастай беруін сұрады. Ешкіні мүйізінен ұстап тұрған бақташы оны арқасынан қағып қойды да:

— Жата ғой мына араға, Ақтеңбіл, отарға қайтып оралуға асықпа, үлгереміз әлі, — деді.

Шыбыш оның сөзін ұққандай болды, — қожайыны жерге тізе бүккен кезде жанына жата кетті де, зейін қоя тыңдамақ ниеті барын білдіргісі келгендей бетіне телміре қарап қалды, ал анау әңгімесін былай деп бастап кетті: