ФОНЕТИКА ДЕҢГЕЙІНДЕГІ ГЕНДЕРЛІК ЕРЕКШЕЛІК

Гендерлік айырым белгілер тілдің барлық салаларынан та- былады жəне де ол түрлі тілдерде, түрлі дəрежеде көрініс береді. Соның ішінде гендерлік фонетика-фонологиялық ерекшеліктер өз алдына үлкен бір қабат құрайды.

Алғашқы əлемдік өркениеттің тіл иеленушілерінің бірі ретінде шумерлерде эпикалық мəтіндер мен құдай аналар гимнінде, құдай аналар, əйелдер мен қызметкерлер сөзінде кездесетін өзгеше «əйел тілі» (eme-sall, акк. ummisallu) ажыратылып көрсетілген [Дьяконов 1967, 35-51 бб.]. Ол негізгі шумер тілінен (eme-KU) фонетикалық жағынан ерекшеленеді, ал лексикалық тұрғыдан айырмашылығы шамалы. Мысалы, негізгі шумер тілі (EK) мен «əйел тілі» (ES) арасындағы дауысты дыбыстар сəйкесімі а>а, е>а, і (мүмкін, екпіннің түсуіне байланысты); і>е; и>е түрінде көрінеді (EK kiri «бақша»>ES ke-re, EK inim «сөз»>ES e-ne-em, EK digir «тəңір»>ES dem-me-er). Шамасы, еркектер қолданатын айтылымдық ерекшеліктер əйелдер үшін табу сипатында болған. Əйел аталым- дары түсінікті болу үшін мəтінде логограммасыз, фонетикалық жолмен, буындарға жіктеліп беріледі. Сол сияқты аккад тіліне ауысқан шумерлік сөздердің басым көпшілігі əйелдер тілі арқылы енген тұрмыстық сөздер екені анықталды. Жалпы ежелгі шумер тілі жанрлық түрлерге, кəсіби тілдерге бөлінген. Атап айтсақ, негізгі тіл, жоғары тіл (ресми) тіл, ерекше тіл, теңізшілер тілі, мал- шылар тілі, т.с.с.

Зерттеулерге сүйенсек [Дьяконов 1967, 48 б.], осыған ұқсас жағдай Калифорния үндістерінің яна тайпасында орын алған. Мұнда еркектер əйелдермен əйелдер тілінде, ал өзара ерлер тілінде сөйлеседі. Əйелдер ерлер тілін тек олардың сөздерін мысалға алған кезде қолдануларына болады (мысалы, еркектің батырлығы баяндалатын ертегі жайлы сөз еткенде). Еркектер тілі – ресми си- патта, əйелдер тілі – ауызекі тілдік мəнде жұмсалады. Əйелдер тілінде этнографиялық белгілер мол сақталған. Ғалымдардың пікірінше, «əйел тілі» жергілікті тіл ерекшеліктерінің (аймақтық диалектілердің) негізі болуы мүмкін. Батыс Сібірдегі чукот тілі де сөйлеушінің жыныс ерекшелігімен байланысты фонологиялық тұрғыдан түрленіп отырады. Мұнда əйелдер айтуындағы ц ды- бысы ерлердің р дыбысын айтуымен сəйкес келеді. Сол сияқты Монтанодағы грос вентр тайпасында ерлер мен əйелдерге тəн дыбыстық айырмашылықтар қатаң сақталған. Мəселен, таңдай арты, шұғыл дауыссыз [k] дыбысын ер адам аффрикатпен алмасты- рып айтады. Сондықтан бұл тілдік жағдайда айтылым гендердің айрықша белгісі ретінде танылады.

Көне құбылыстар кейбіреуі қазіргі тілдерде де кездесіп қалады. Атап айтсақ, орыс говорларында [р] орнына [й] дыбысын қолдану – көненің көзі, бұлай сөйлеу тек əйелдерге тəн (мысалы, бйат (брат), бейоза (береза) деу) [Мечковская 2001, 260 б.]. Осы ретте ғалымдар əйел тілінде бұрынғы қалып (консерватизм) басым деген пікірді жиі айтады. Дей тұрса да, бірқатар лингвистер əйел тілінің өскелең ұрпақ тəрбиесіне əсері мол, сондықтан да əйелдің сөйлеу тілінде əдеби тіл нормалары қатаң сақталған əрі қостілділік жағдайда əйел келешекте балаларына тиімді болар тілге көбірек мəн береді деп көрсетеді.

Америкалық жəне британдық нұсқадағы қазіргі ағылшын тілі мен орыс тілі материалдары негізінде «еркек-əйел дауысына» қатысты акустикалық жəне айтылымдық ерекшеліктерді зерттеген В. В. Потапов фонетикалық жіктелім арқылы берілетін мəліметтің екі түрін бөліп көрсетеді:

• фонетикалық мəлімет (мысалы,   дауыс   тембрі   (əуені),

бірқатар сегменттік, атап айтқанда, дыбыс пен буын деңгейіндегі акустикалық-артикуляциялық белгілер жəне фразалық деңгейдегі суперсегменттік ерекшеліктер, дыбыстық мəтіндер);

• əмбебаптық мəлімет (мысалы, «еркек-əйел дауысы» белгілерінің сөйлеу кезіндегі жасына, білім деңгейіне, тəлім- тəрбиесіне, əлеуметтік жағдайына, мамандығына, экономикалық факторларға («эконолингвистика» тұрғысынан) сəйкес функцио- налды корреляциялануы, сол сияқты диалектілік ерекшеліктерге, билингвалдық айтылымға, эмоционалдық жəне коннотативтік факторлардың əсеріне, басқа да түрлі жағдайларға байланы- сты дауыстың түрленіп келуі. Бұл мəліметтердің əрқайсысы, бір жағынан, жеке адамның нейрофизиологиялық, психикалық, антропоөлшемдік ерекшеліктерімен, екінші жағынан, əлеуметтік жəне экономикалық факторлармен байланысты [1997, 52б.].

Дауыс – айтылғанның мəнінен (не айтылғанынан) бұрын сапа- сын (қалай айтылғанынын) бейнелейтін пəрменді күш. Айтылғанды ойға көшіріп, талқылып, қорыту алдында адам біраз уақыт дауыс жетегінде болады. Дауыс (сөздермен бірге не сөздерден тыс) са- нада сезімдік жауап ретінде қабылданады [Крейдлин 2000, 435 б.]. Айталық, əйелдер өзара əңгімеде жай (бірқалыпты) дауыспен сөйлеседі. Күнделікті қарым-қатынаста жай дауыс, ал шиеліністі немесе эмоциялық жағдайларда дауыс екпіні (кейде дауыс дірілі) күшейіп, əдеттегіден жоғары (қатты) дауыс түрі қолданылады.

Дауыс сапасында мəдени жəне табиғи белгілердің сабақтасып келуі еркек пен əйел дауысы мен дауыс əрекетін (просодия- сын) ерекшелендірген [Коттхофф 2005, 575 б.]. Анатомиялық жағынан алғанда, еркек дауысы (нормаға сай) көмей мен дауыс шымылдығының кең, үлкен болуына байланысты əйел дауысынан ажыратылады. Əйел адамның дауыс шымылдығының қысқа болуы тербеліс жиілігін (герцпен өлшенеді) күшейтеді де, жоғары (жіңішке) дауысты көрсетеді. Ер адамның дауысы – төмен (жуан), орташа есеп- пен 100 гц өлшемге сəйкес келеді. Əрине, бұл жерде жеке адамға тəн дауыс құбылулары болатынын ескеріп отырған жөн.

Бірнеше тілдер мен диалектілерді салыстыра зерттеу нəтижесі еркек пен əйел дауысы тек физиологиялық жағынан емес, əлеуметтік тұрғыдан да ерекшеленетінін көрсетті. Екі дыбыстың (мысалы, екі дауысты немесе екі ызың дауыссыз) біреуін əйел, екіншісін еркек дыбыстаған тəжірибеде фонетист- ғалым екеуін де «бірдей» деп анықтағанымен, дыбыс анықтағыш құралдар формантты құрылымдағы айырмашылықтарды тіркеген. Спектрлі талдауға сəйкес, əйел дауысының спектрлік құрылымы ермен салыстырғанда, 18%-ға жоғары, бірақ бұл көрсеткіш дауыстылардың сапасына қарай өзгеріп отырады. Сонымен, əйел мен еркек дауысына тəн гендерлік ерекшеліктер əсіресе оңтүстік ағылшындық, жалпы америкалық, нидерландтық үлгілер мен француз, швед тілдерінде жəне Мидленд (Англия), Утрихта (Ни- дерланд) диалектілерінде кездесетіндігі белгілі болды. Еркек пен əйел дауысының нормалық үлгісінің түрлі тілдерде көрінуі оның əлеуметтік айырмасына жəне қоғамда қалыптасқан таптаурындық сипатына қатысты түсіндіріледі [Шевченко 1990].

Ал интонацияға келсек, талдауларда көбінесе тілдік біліктілік, озық үлгілер мен бұрынғы қалып, эмоционалдық, əлеуметтік мəртебе мен əлеуметтік тіл негізге алынады. Мəселен, əлеуметтік мəртебесі бірдей топтың ішінде білімді əйелдер интонациялық біліктілігін үнемі жетілдіріп, заманға сай озық үлгілерді игеріп отырады. Интонацияның əйелдің əлеуметтік рөліне əсері тілдік қатынаста айқын көрінеді. Интонациялық нормадан ауытқу эмоционалдық деңгейде орын алады. Көбінесе ер адамдар арасын- да (ашу үстінде, қуану сəтінде) байқалады. Мұндайда екпінді бу- ындар интервалы – 6 пт құрап, 4 есеге дейін көтерілсе, əйелдерде – 5,8 пт көрсетіп, 2 есеге өседі. Гендерлік таптаурындар əйел тілінің эмоционалдығын (жіңішке дауыс, жоғары диапазон, шапшаң сөйлеу) баса көрсетеді [Потапов 1997, 56 б.].

Еркек пен əйел дауысының айырмашылық белгілерін тілдің сегменттік жəне супрасегменттік деңгейлерінен де кездестіруге болады. Соның ішінде сегменттік деңгейде дауысты дыбыстар қатарын зерттеу – əйел тіліне қатысты мəліметтерді толықтыра түсері абзал. Себебі əйел дауысының тембрі дауыстыларға негізделген. Сонымен, сегменттік салыстыруларға назар аударсақ, айтылым ерекшелігі əйелдерде – вокализмдер, ерлерде – консонан- тизмдер аясында көрініс тапқан. Бұл қарама-қарсылық еркек пен əйел дауысының просодикасына да қатысты. Фразадағы акцент түсірілген сөздің фонетикалық дыбысталуы əйел тілінде екпінді дауысты дыбыстардың, ерлерде дауыссыз дыбыстардың созылып айтылуымен ерекшеленеді. Екпінді дауыстылардың созылып ай- тылуы ауызша тілде кең қолданылады жəне дауыстың музыкалық қозғалысын айқындай көрсетеді. Əйел дауысының түрленіп, құйқылжып отыруы дауысты дыбыстардың созылыңқылық сипа- тына байланысты. Əйел дауысына тəн аталған ерекшелік белгі- лері түрлі тілдік ортада (мəселен, балаларымен қарым-қатынаста немесе пікір білдіргенде (бағалауыштық сипатта) пайдаланылады [Потапов 1997, 52-62 бб.].

Жалпы алғанда, əйел тілі интонациялық амалдарға бай. Ер адамдар мұндайда лексикалық жəне грамматикалық амалдарды таңдайды (Ой жарайсың! Бəрекелді! Жігітсің!, т.б.).

Н.С. Трубецкой, К. Бюлердің ізімен, тілдік қатынаста дыбы- стар арқылы берілетін мəліметтің үш түрін бөліп көрсетеді:

• экспрессия немесе сөйлеушінің мінез-құлқы я айтылымды жеткізу шеберлігі;
• аппеляция (тыңдаушының көңілін аудару);
• экспликация (айтылатын ой, зат, … туралы хабар) [2000, 29 б.]. Дыбыстардың дифференциалдық қасиеттері (кульминативтік, делимитативтік, дистинктивтік) туралы М. Жүсіпұлы еңбегінде кеңінен сөз болады. Ғалымның «Негізгі қызметтің тіл құралының құрамында болуы міндет, яғни мағына өзгертетін (айыратын) қызмет əр түрлі тілдерде əр түрлі дыбыстар (фонемалар) арқылы ғана емес, сол дыбыстау единицаларының қасиеттері арқылы орын- далады» [1998, 127 б.] – деген пікірін келтіре отырып, тіліміздегі кейбір дыбыстардың жеке қасиеттері арқылы гендерлік ұғым дақалыптасатынына көз жеткіземіз.

Қазақ тілінің дыбыстық жүйесінде фонологиялық-экспрессивтік қызмет атқарып, сөйлеушінің тұлғалық келбетін сипаттайтын қасиетке ие дыбыстардың бірі – һ фонемасы. Ол көбінесе араб- парсы тілдерінен ауысқан кірме сөздерде кездеседі. Өзге түркі тіл- дерінде айтылатын һ спирантының қолданылу жайы мен айтылу күйі, фонетикалық қасиеті біркелкі емес. Қазіргі қазақ тілінде һ бірде қатаңданып тіл арты қ-х дыбыстарына ауысса, бірде мүлде түсіп қалып айтылады: айуан, хайуан, жаһан, шаһар, т.б. Соны- мен һ дыбысын қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде қазақ қоғамы əлеуметтік жыныстық жіктелімін айқындайтын фонетикалық ерекшелік деп тануға болады. Өйткені һ дыбысының (араб тілінің нормасына сəйкес) айтылуы бойынша: 1) сөйлеушінің медреселік білімі (мұсылманша сауаттылығы); 2) жасы; 3) əлеуметтік жағдайы (дəулетті болуы); 4) жынысы (білімді ер адам) ажыратылатын болған. Бір сөзбен айтқанда, һ дыбысы ер адамдар тілінде кездесетін гендерлік ерекшелік болған.

Кейіннен мұның өнер туындыларын сахналауда драматургтер, композиторлар, режиссерлер, либереттистер, актерлер тарапынан ескеріліп отырғандығын байқауға болады. Соның дəлелі ретінде М. Төлебаевтың «Біржан-Сара» операсындағы (либереттосы Қ. Жұмалиевтікі) молда үкімін бейнелейтін сахналық көріністі айтуға болады: (киімі, апеллятивтік, лексикалық амалдардан басқа) һ дыбысының стильдік қолданысы шығарманың əлеуметтік идея- сымен сабақтастырыла келіп, авторлық ұшқырлық пен актерлік шеберлікке тəнті етеді [Татубаев 1978, 64 б.].

Еркек-əйел дауысына тəн фонетикалық белгілерді салыстыруда интегративтік айтылымның белгілі бір этносқа, этникалық ортаға байланысты ерекшеліктерін де ескерген абзал [Потапов 1997, 59 б.]. Өйткені сөйлеу тіліне этнолингвистикалық факторлардың əсері көп. Айталық, тіл алды дыбысталудың (артикуляциялық базаға тəн ерекшеліктер) акустикалық өлшемдерге, соның ішінде дауыстың жоғары регистріне тікелей қатысы бар (мысалы, орыс халқымен салыстырғанда, неміс халқы ерлерінің дауысы төмен келеді; жоғары диапазон Қиыр Шығыс əйелдеріне тəн, орта жəне төменгі диапазон Еуропа əйелдерінің дауысын ерекшелейді, т.б.).

Қазақ тіл білімінде жүргізілген арнайы гендерлік зерттеулер болмаса да, бірқатар ғалымдардың еңбектерінде еркек пен əйел тілінің фонетикалық жіктелімі мəселесі ішінара сөз болады. Со- лай бола тұрса да, мұндай мəліметтер гендерлік тілдік талдауларға негіз болары анық. Əйелдерге ғана арнаулы жүйелі тіл болмаса да əйел тілінің өзгешелігі қазақта жоқ емес. Сол өзгешеліктерді Қ. Жұбанов əйел тілінің арнайы белгілері арқылы көрсетеді: Мəселен, «ернін шығару» (кеміткенде), «бетін шымшу» (ұятсынғанда), «ау- зын шылп еткізу» (таңданғанда), «аузын быртылдату» (кекет- кенде). Міне, мұның соңғы екеуінде үнсіз ым ғана емес, дыбыс шығару да бар. Бірақ дыбыс айырынды (членораздельный) емес»…

С. Татубаев еңбегінде [1978] вокалдық тілдегі фонетикалық ерекшеліктер сөйлеу тілі фонетикасымен салыстырыла берілген. Гендерлік лингвистика үшін маңыздысы – автор қазақ əншілерінің əн айту форманттық аймағын (певческая формантная область) ішінара еркек-əйел дауысы арқылы эксперименттік əдіспен зерт- теген. Бұл ретте ғалым дауысты дыбыстар спектріне талдау жасап, олардың əрқайсысына акустикалық сипаттама беруді мақсат еткен.

Музыкалық дауыс жас-жыныс айырмашылығына қарай арнайы бөлінеді: ересек еркек дауысының түрлері – төмен (бас), орта (бари- тон), жоғары (тенор); əйел дауысының түрлері – альт, контральто, сопрано, меццо-сопрано, колоратурлық сопрано. Əйел дауысының əншілік нормасы – жоғары дауыс (дауыс шымылдығының жіңішке, қысқалығына қарай дауыс жоғарылай түседі). Тілімізде əн айту- мен байланысты туындаған сөздер мен сөз тіркестері жетерлік: сыңғырлаған дауыс, əуезді дауыс, жақсы/жаман дауыс, жасанды дауыс, тамаша дауыс, дауысы таза, дауысы бар/жоқ, дауысына ие болу, дауыс диапозоны, даусын игеру, т.б.

Қай тілде болса да, əуеннің рөлі ерекше жəне ол тілдің бірден- бір өзгешелік белгісі бола алады. Тілдің əуені адамның сөйлеу ерекшеліктеріне қарай құбылуы мүмкін. Əйтсе де ол құбылу сол тілдің əуенінің негізгі формаларынан тыс өзгеше ауытқи алмайды. Акустикалық жағынан қарағанда, əуен сипаты əр уақытта өзгеріп тұратын негізгі тон жиілілігіне (частота основного тона) сəйкес. Сөйлеу тілінің негізгі тон жиілілігі шамамен бір октава деңгейінде, ал əн айтуда əсіресе қазақ композиторларының операларында екі октава аралығында өзгеріп отырады. Сөйлеу тілінде ер адамның қалыпты диапазон жиілілігі секундына 100-250 тербеліс, əйел дау- ысы 250-500 тербелісті шамалайды [Татубаев 1978, 49 б.].

Тағы бір ерекшелігі, ғалымдар дауыс өлшемдерінің түрлі мəдениеттерде қалыптасқан мөлшері болатынын да анықтаған. Мəселен, жапон əйелдеріне – 225 гц, испан əйелдеріне – 217 гц, америкалық əйелдерге – 214 гц жəне швед, голланд əйелдеріне – 200 гц тəн деп көрсетілген. Сонымен бірге əрбір мəдениетте дауыс түрлеріне қатысты түрлі гендерлік таптаурындар да орын алған. Жапон тіліндегі дауыс ерекшеліктерінің гендерлік мəнін зерттеген И. Охара жоғары (жіңішке) дауысты жапон əйелдері тартымды, сүйкімді, нəзік, сыпайы, байсалды, жас əрі сұлу деп бағаланады да, төмен (жуан) дауысты əйелдер бірбеткей, тік, өзімшіл, ашық əрі күшті есептеледі дейді [Коттхофф 2005, 575 б.].

Орыс тілінде «грудной голос», қазақ тілінде «дауысы ащы» тіркесі əйелге қарата қолданылады. Ал ағылшын, неміс тілдеріндегі rich voice жəне tiefe Stimme ұқсас нұсқалары тек əйел дауысын ерекшелемейді [Крейдлин 2000]. Қазақ тілінде əйел дауысын бейнелейтін гендерлектілер: еркек дауысты, дауыс қылды, дау- ыс етті (салды), бажылдақ, т.б. Мысалы: «Дауысы еркек үндес боп, гүжілдеңкіреп, шығатын, жарықшақ үнді Ділдə Əйгерімнің жүзінен көзін алмайды» (М. Əуезов, Абай жолы); «Ол өлмесе, ана бажылдақ кемпір жыламас еді ғой» (М. Сүндетов, Балық аула).

Стильдік мəнде жұмсалатын орыс тіліндегі «бабий голос», қазақ тіліндегі «əйел/қатын дауысты» тіркесі ер адамға қатысты пайдала- нылады. Тіліміздегі еркек дауысын өрнектейтін гендерлектілер: бұқа дауысты, гүжіл үнді, аюдай ақырды, арыстандай ақырды, т.б. Мы- салы: «Еркек дауысты қатында ұят болмас, əйел дауысты еркекте қуат болмас» (Мақал); «Алыстан Түйебайдың аюдай ақырған дауысы естіліп, денені түршіктірді» (Ə. Əбішев, Терең тамыр); «Гүжілдек жігіт сөреге жетіп, бүйірін таянып тұра қалған келіншегін көтеріп алып, шыр көбелек айналдырып жүр» (С. Бердіқұлов, Егеулі найза).

Жалпы алғанда, көптеген тілдерде əйелдермен салыстырғанда, ер адамдардың дауыс тембрі төмен (жуан) келеді, жастарға қарағанда, қарттардың дауысы – бəсең, сөйлеу қалпы баяу болады. Сонымен, ілгерідегі айтылғандарды саралай келгенде, еркек пен əйел тілінің фонетикалық ерекшеліктерін біріншіден, дауыс тембрі (акустикалық сипаттама), екіншіден, дыбыстық сигналдың сегменттік         белгілері   (вокализмдер  мен консонантизмдердің акустикалық-артикуляциялық түрленуі),       үшіншіден  сөйлеу тілінің интегративтік супрасегменттік ерекшелігі (просодикалық құрылымы) тұрғысынан талдау қажет.

Қысқасы, гендерлік лингвистиканы фонетика-фонологиялық, просодикалық, интонологиялық тұрғыдан зерттеп, дамытудың қажеттілігі анық.

Гендерлік жіктелімнің лексикалық сипаты

Тілдің атауыштық жүйесінде ерге, əйелге тəн концептілер, еркек пен əйелдің сөйлеу əрекеті де белгілі бір мəдениетте қалыптасқан нормаларға сəйкес əр түрлі белгіленеді, яғни əрбір мəдениетті ерекшелейтін гендерлік қарым-қатынас түрлері болуы мүмкін. Гендерлік жіктелім көбінесе лексикада айқын көрінеді

а) Туыстық атаулар. Гендерлік лексиканың құрамын туыстық жəне жақындық жүйесіне байланысты қалыптасқан гендерлектілер ерекшелейді. Олар сөйлеушінің жынысына, жасына жəне туыстық, жақындық қатынасына қарай (апа-сіңлі, аға-қарындас), үлкеннің атын атамау əдетіне, т.б. байланысты өзгеріп отырады.

Халқымыздың отбасылық дəстүрлерін зерттеген Х. Арғынбаев:

«Қазақтағы туыстық жəне құдандалық жақындық жүйесінің атау- лары айтушыға аталушының жасының үлкен-кішілігіне, жынысы- на қарай жіктеледі. Мұнымен бірге атаулар əке жəне шеше тара- пынан туыстық, құдандалық жақындыққа байланысты жіктеледі. Айтушы ер не əйел жынысынан болуы мүмкін. Сондықтан оларға туыстарының не жақындарының арақатынасына қарай атауларда да өзгешелік болып тұрады. Қазақ халқында туыстық есеп еркек- тер тарапынан жүргізілгендіктен, айтушы еркек болған жағдайда, оның бабасынан бастап неменесіне дейін жеті атаға, яғни жеті ұрпаққа толады», – дей келіп, қазақтың туыстық жүйесін таптасты- ра отырып, жеті топқа бөліп көрсеткен [2005, 26-28 бб.].

Туыстық атаулардың бір   ерекшелігі   –   олар   атауыштық əрі қаратпа мəнінде жұмсалады. Мəселен, «аға» деген атау- мен айтушының бірге туған ағасы, немере, шөбере, аталас жасы үлкен еркектер, əкесінің інілері аталса, «жиен» деген атаумен айтушының қызынан, бірге туған апа-қарындастарынан немесе не- мере, шөбере жəне аталас апа-қарындастарынан туған бөлелер ата- лады. Шешесінің еліндегі туыстарын атауда нағашы сөзі тіркесіп келеді: нағашы апа, нағашы аға, нағашы іні, т.б. Ал күйеуге əйелінің əкесі де, əйеліне күйеуінің əкесі де «қайын ата» делінеді. Сол сияқты əке, апа, қарындас, аға, жеңгей, нағашы, қайны, т.б. гендерлектілер бір жағынан туыстық атау болса, екінші жағынан, сөйлеу тілінде қаратпа сөз ретінде жұмсалады. Туыстық атаулардың құрамында ер адам лексикасын ерекшелейтін қарындас, балдыз, бажа гендерлектілері мен əйел адам лексикасын ерекшелейтін сіңлі, қайын сіңлі, абысын, төркін гендерлектілері де кездеседі.

Ғалымдар Тробиранд үстірті тұрғындарының тілін зерттеу барысында ер мен əйел қолданысындағы туыстық атаулардың екі түрлі белгісіне назар аударды: 1) жыныстық (бірдей / əр түрлі),

2) жас ерекшелігі (үлкен / кіші). Мəселен, тробирандықтарда «апа» ұғымын білдіретін сөздің сөйлеушінің жынысына жəне оның ағасы не апасымен арадағы жас айырмашылығына байланысты luguta, tuwagu, bwadagu деген үш түрлі атауы кездеседі, т.с.с. Троби- ранд тілі де чикито, яна, т.б. тілдерге ұқсас сөйлеушінің жынысын негізге алады. Ағылшын жəне басқа еуропа тілдерінде туыстық қатынасты білдіретін атаулар жыныс жағына қарай жіктеледі.

Вьетнамдықтарда туысқандық дəреже аталық-аналық бой- ынаша саналып, əкесінің туысқандары мен ағайындарын «ішкі туысқан» деп атаса, анасының жақындарын – «сыртқы бауырлас» дейді. Қытайдың өзара туысқандық жақындықтары «оң жақ» жəне «сол жақ» болып екі жаққа бөліну бойынша аталады. Оң жаққа ерлердің туысқандықтары саналса, сол жаққа əйелдердің бір- бірімен бауырластықтары белгіленеді. Ерлер бойынша: эго – бір атаның үлкені, фу – əке, цзуфу – əкенің түпкі атасы, əкенің əкесі, цзы – баласы, сунь – немере, цзэнь-сунь – немерелер, тан – екі, үш ата бойынша туысқандар болып аталады. Əйелдер бойынша: бяо – апаның балалары, тан бяо – апаның немерелері (екі атаға дейін) деп кете береді.

Мадагаскар аралында əйел адамдар басқа əйелдермен сөйлескенде бір түрлі, еркектермен əңгімелескенде екінші түрлі лексика пайдаланса, ер адамдар, керісінше, əйелдермен сөйлес- кенде үшінші түрлі лексиканы пайдаланатын болған [Ахметов 1995, 36 б.]. Мұндай ерекшеліктерді Жозеф Вандриес былай түсіндіреді:

«Очень часто специальный язык обязан своим существованием различию полов. Женщины пользуются другим языком, чем муж- чины, даже понимая слова мужского пола, они не имеют права их произносить. Таким образом получаются два различных, вполне параллельных словаря: каждый предмет имеет два наименования в зависимости от пола говорящего. У караибов, например, мужчины говорят по-караибски, а женщины по-аровакски».

ə) Табу мен эвфемизмдер. Гендерлік лексикалық ерекшеліктер табу сөздер арқылы да айқын көрініс тапқан. Өйткені тыйымдар- дың бір алуаны адамдардың жыныс айырмашылығына байланысты тек əйелдерге немесе тек ер адамдарға салынады. Сөзге тыйым салу, астарлап, жасырып сөйлеу кісі есімдеріне қатысты көп кездеседі.

Əйел тілінің белгілері түркі халықтарының біразына тəн ат тергеу салтымен байланысты қалыптасқан табу сөздер мен эвфе- мизмдерден байқалады. Тілімізде ат тергеу салтымен байланысты гендерлектілер мол. Келешекте оларды топтастырып, жүйелеп берудің реті бар.

Қай халықта болса да, əйелдер тіліне тəн гендерлік ерекшелік көбінесе əйелдердің тұрмысына, əдет-ғұрыпқа байланысты бо- лып келеді. «Белгілі этнограф А. Н. Самойлович ат тергеу салты тек қазақ пен қырғыз əйелдеріне ғана емес, сонымен қатар сарт, теке (түрікмен), қырым татарлары, осман түріктері, карагас (тофа- лар) жəне алтай түріктерінің, атап айтқанда, телеут, сагай, қойбал, шор, теленгіт, сойот əйелдеріне де ортақ екенін ғылыми тұрғыдан дəлелдеген. Ғалым ат тергеу салтымен байланысты əйел адамдар қалыптастыратын ерекше лексиканы алтайлықтардың naj немесе najla деген терминдермен атайтындығын, сондықтан да ат тергеп отырған əйелді: «najlan-jat» (байлап жатыр) деген сөз тіркесі арқылы білдіретінін айтқан болса, белгілі тюрколог Н. А. Баскаков қазіргі ал- тай халықтарының тілдеріндегі табу сөздердің аңшылықпен байла- нысты қалыптасқан кəсіби лексиканы да, əйелдердің ат тергеу салты- мен байланысты эвфемизмдерді де қоса қамтитынын жəне олардың екеуінің де бай сөс (бай сөз) немесе байлаған сөстер (байлаған сөздер) болып аталатынын көрсеткен [Ахметов 1995, 40-42 бб.].

Адыгей отбасында ескі дəстүр бойынша келінге күйеуінің есімін, ата-енесінің, қайын ағасы мен қайын апасының жəне күйеуінің басқа да туыстарының есімдерін атауға тыйым салынған. Сондықтан ады- гей əйелдері көбінесе отбасылық-тұрмыстық қатынаста кең тараған жанама есімдердің бірін таңдап қолданатын болған. Мысалға келтірсек, енесін – Гуашьэ (Гуаще) «княгиня»; атасын – Пшьы (Пши)

«князь», «жол басшы»; қайынағасын – Дэхэкъашь (Дахакаш) = дахэ «əдемі» + къашьэ «үйлену» сөзбе-сөз аударғанда əдемі (қызға) үйленген (үйленетін), Шыудах (Шиудах) «салт атты», Сидышъ (Си- дыш) «алтыным»; қайын апасын Дэхэзакl (Дехезаач) «сұлу», т.с.с. атайтын. Қайын ағасы мен қайын апасы да келінді өз атымен ата- май Нысэдах (Ниседах) «əдемі келін», Нысэлъапl (Ниселяп) «қадірлі келін» тəрізді есімдер қоятын. Бұл дəстүр Адыгей халқында, əсіресе ауыл тұрғындарының арасында əлі күнге дейін жалғасып келеді.

Қалмақ келіндеріне тəн ат тергеу салты хадм деп аталады. Олар өздері тергейтін есімдердің, яғни күйеуінің туыстарының есімдерінің бір дыбысын өзгертіп, бұзып айтады. Мысалы: Бадм орнына Ядм немесе Дорж – Ерж, т.б. Ал грек отбасында ері мен əйелі өзара қарым-қатынаста болсын, көпшілік арасында болсын бір-бірінің есімін атай береді. Ерекшелігі, əйел күйеуінің əке-шешесінің атын атамай, əкесін патера, анасын мана дейді, күйеуінің жасы үлкен ер туыстарына қарата афенди сөзін қолданады. Көне грек тілінде афен- дия «беделді», «билік», «үстемдік» деген мағынаны білдіреді. Ата- енесі де келіннің атын атай бермейді, нифи «келін», «келінім» деп отырады.

Моңғолдарда əйел адам күйеуінің, қайын атасының, сол сияқты күйеуінің аға-інілерінің, жалпы ер жынысты туыстарының атын атамайтыны өз алдына, тіпті сол атауға болмайтын есімдермен сəйкес келетін сөздерді, үндес буындарды басқасымен алмасты- рып отырған. Мысалы, тыйым салынған есім Shar моңғол тіліндегі (сары) сөзімен сəйкес келуі себепті əйелдер оның орнына angir (сары қауырсынды құс) сөзін пайдаланады. Осы тəріздес Xarzuu есімін (xarax (қарау) сөзінен туындаған) жəне сонымен үндес xar (қара) сөзін атамас үшін, моңғол əйелдері bargaan (қара қоңыр, қараңғы) сөзімен алмастыруға мəжбүр болады [Коатс 2005, 77 б.]. Мұндай гендерлік табу сөздердің ұқсас нұсқаларын үнді халқының жəне африканың кафр, зулус деп аталатын халықтары- ның əйелдері тілінен де кездестіруге болады. Мəселен, «үнді əйеліне күйеуінің атын айтуға тыйым салынған. Сондықтан ол күйеуін тақсыр немесе үйдегі еркек деп басқаша атаған. Африкалық зу- лус əйелдері де күйеуінің есімдерін атамаған. Күйеуіне қарап сөйлегенде не болмаса күйеуі туралы басқа біреумен сөйлескенде, балаларының біреуінің есімін қосып, «бəленнің   əкесі»   неме- се «түгеннің əкесі» секілді тіркестер қолданатын болған. Тіпті күйеуінің есімімен үндес жалпы есімдерді де алмастырып отыруға мəжбүр болған».

Ал «Африканың кафр» деп аталатын халқының мəдениетінде əйел адам күйеуінің, қайын атасының, сол сияқты күйеуінің жасы үлкен туыстарының бірде-бірінің атын дауыстап айтпақ түгіл, ойша, яғни ішінен де айта алмаған. Бұл тыйымның күштілігі сонша, атауға болмайтын есімдердің кез келген екпін түсетін буыны тілдегі басқа сөздермен сəйкес келетін болса, əйел адам соңғы сөзді де тұтас ал- мастырып айтуға мəжбүр болған. Егер олай етуге мүмкіндік таппа- са, ең болмаса əлгі сөздің табумен үндес буынын өзгертіп айтуға тырысқан. Сөйтіп, осындай тыйымдардың салдарынан тек кафр əйелдеріне тəн «əйел тілі» деп аталатын ерекше тіл пайда болған.

Сонымен, табу сөздер ықпалымен тек əйелдерге тəн лексиканың пайда болуы, «əйел тілінің» ерекшеленуі гендерлік ғылымда алғашқы зерттеулерге негіз болады. Бұл сияқты табу сөздердің тілге тигізетін əсерін көрсететін деректер аз емес. Əрине, арнайы əйелге немесе ерге деп белгіленген тілдік бірліктер болмаса да, жы- ныс өкілдерінің сөз саптау стилінде гендерлік айырмашылықтар анық байқалады.

Гендерлік табудың келесі бір тобы еркек пен əйелге қатысты кейбір ұғымдардың атауларымен байланысты. Олардың көпшілігі қоғамда қалыптасқан этикалық нормалардың əсерімен астарла- нып келіп, эвфемистік мəн алған. Мəселен, əйелге (қызға) байла- нысты «байға тиді», «байға берді» сияқты тіркестер орнына: ерге шықты, тұрмысқа шықты, ұзатылды сияқты тігісі жатық эв- фемизмдер жиірек ауызға ілінеді. Ал ер адамға қатысты «қатын алды» гендерлектісі үйленді, аяқтанды, отбасын құрды сияқты эв- фемизмдермен ауыстырылып отырады.

Демек, тілдегі гендерлік ерекшеліктердің пайда болуының тағы бір себебі адамдардың жыныс айырмашылығы мен олардың қоғамдағы əлеуметтік сатылардан алатын орнына байланысты қалыптасатын əр түрлі əлеуметтік тыйымдар да жатыр.

б) Тұрмыстық лексика. Тіліміздегі гендерлектілердің үлкен бір тобын тұрмыстық атаулар (ұлттық тағам, ұлттық киім- кешек атаулары) мен зергерлік лексика құрайды.

Қазақтың ұлттық киімдерінде халықтың ұлттық эстетикалық талғамдары, өмір сүру салты, əлеуметтік қатынастары өзіндік ерекшеліктерімен айқын көрініс табады. Киім белгілі бір дəрежеде адамдардың жас-жыныс айырмашылығын, əлеуметтік ерекшеліктері мен этникалық ортасын танытады. Осыған сай ер- лер жəне əйелдер киімі, бойжеткен қыздың жəне күйеуге шыққан əйелдің киімі, күнделікті жəне мерекелік, иə тойда киетін киім, т.б. деп жіктеледі. Киім сонымен бірге этникалық (рулық, жүздік, аймақтық, т.б.) жəне жалпыұлттық ерекшеліктерді де бейнелеген.

Ерлер киім-кешегін ерекшелейтін жейде, бешпет, шапан (қаптал шапан), шекпен (түйе жүн шекпен), шалбар, бас киім атаула- ры ғасырлар бойы өзгеріссіз келген. Əлеуметтік айырмашылықтар киімнің молдығынан, тігісінен, пішімінен, əшекейлерінен көрінген. Ауқаттылар арасында аса құнды аң терілерінің пұшпағынан тігіліп, шұғамен, барқытпен қапталатын пұшпақ ішік жоғары бағаланған. Ішіктің ең сəнділеріне кəмшат, сусар терілері жаратылған. Сол секілді ер адам киім-кешегінде кездесетін аса сыпайы киім үлгілерінің атаулары ақбөкен, құлын терілерінен түсіне қарай іріктеп құрастырылатын бешпет, көкірекше, кеудеше, жарғақ шалбар болып есептелген.

Еркек киімі көпшілік жағдайда түймеленбейтіндіктен белбеу

оның негізгі құрамдасы болған. Былғары белбеудің өте ертеден келе жатқан атауы – кісе. Кісе – алтын, күміспен, жез үзбелермен безеп жасалған қалталы белбеу. Этнографиялық жағынан алғанда, қымбат саналатын кісені ер адамдар қиыншылық көргенде, тəңірге жалбарынғанда белден шешіп, мойнына салады екен. Ол тілімізде «мойнына кісе салды», «кісесі мойнында» секілді фразалық сөз орамы ретінде сақталып қалған. Түркі тілдерінің біразында кісе «белбеудің қалтасы», «киімнің қалтасы» мағынасында жұмсалады. Еркектің бас киім атаулары да əр түрлі: қалпақ, бөрік, тымақ, жалбағай, тақия, т.б. Əлділер төбесі сүйірлеу келген құндыз неме- се сусар бөріктің үстіне барқытпен (көбіне күрең түсті) қапталған, алтын зерлермен кестеленген аса биік қалпақ киген. Тымақ – ерлердің қысқы бас киімі. Оны аңның, малдың терісінен тігеді. Осыған орай ол түлкі тымақ, елтірі тымақ, сеңсең тымақ, пұшпақ тымақ деп те атала береді. Бұрын қазақ елі қай жүздің, қай рудың адамы екенін осы тымағына қарап та танитын.

Қазақ əйелінің киім-кешегі жас өзгерістеріне қарай ажы- ратылған. Жас деңгейіне қарай бөліну ер адам киімінен гөрі əйел адам киіміне тəн. Себебі қыз, əйел киімі қашанда өзіндік салт- жоралық ерекшелігін ғасырлар бойы қатаң сақтап отырды.

Қазақ қыздары киімдерінің кеуделері қынамалы, омырауы мен жаға жеңдері кестелі, зерлі етіп тігілген. Көйлектері қос етекті, оюлы, бас киімдері үкілі, моншақты, аяқ киімдері биік өкшелі, жеңіл жəне қай кимі болса да алтын, күміс, меруерт моншақтармен əшекейленеді. Қыздар көбінесе құндыз бөрік, тақия киіп, шолпы тағып жүреді. Қыз киім-кешегін ерекшелейтін гендерлектілер: қос етек көйлек, камзол, қыздың киім-кешегінде əсіресе белдік, тақия ерекше əшекейленетін болған. Ерлер тақияны бала жа- стан қартайғанға дейін кисе, əйелдер тек қыз күнінде ғана киеді. Қалыңдық болғанда сəукеле киіп, келіншек кезінде орамал тартып, егде жаста кимешек киіп, жаулық салған.

Қыздардың киіміндегі бұл гендерлік ерекшелік жалпыға бірдей əйел киім-кешегінде қайталанбаған. Əйелдің көйлегі қос етексіз болған, барқыттан, шұғадан тігілетін, қаусырмасына ке- сте жүргізілетін, кейде бағалы аң терілерімен көмкерілетін, үстіңгі жағына нымша киілетін белдемшені киген. Ал басына ки- мешек киген, жаулық салған, көпшілік жағдайда орамал тартқан. Шапанының сыртына кездеме белбеу буынған. Кейуаналар жөн көйлектің үстіне ұзын камзол, басына сəлде ораған кимешек киген.

Қыз-келіншектер əшекейлеріне байланысты гендерлектілердің өзі – бір төбе. Атап айтсақ:

Киім-кешек үлгілері əр уақытта да адамның əлеуметтік жыныстық белгісінің, қоғамдағы дəрежесінің куəсі болып келеді. Əрбір халықтың тарихи кезеңдегі киім үлгілерінің пішімі, мата- сы жəне оның түсі, мата бетіне салынған ою-өрнектері, киімінің пішімі, əшекейлеу түрлері салт-дəстүрлік ерекшеліктерімен сабақтасып келіп, əлеуметтік-мəдени өмірінен терең мəліметтер береді. Айталық, жапон əйелдері мен ерлерінің киімі эстетикалық сипаты жағынан қарама-қарсылық көрініс береді. Жапондардың киімінде жыныс өкілдерінің жасы, беделі, байлығы, талғамы байқалып тұрады. Ежелгі Жапонияда ерлер – «хакама», əйелдер – «мо» киімін пайдаланған. Кимоно – жапондардың ұлттық киімінің атауы. Əйелдер кимоносы ерлердікіне қарағанда қолтығы мен жеңі əрқашанда өрнектеліп тігіледі. Ерлердің кимоносы енсіздеу əрі майда өрнекті матадан тігіледі. Мата бетіндегі əр түрлі үлгідегі нақыштардан адамның атағын, көңіл-күйін, т.б. аңғаруға болады [Жолдасбекова 2006, 40-43 бб.].

Жалпы мата суреті, мата бетіндегі ою-өрнектер халықтардың өмірге, табиғатқа деген көзқарасы мен салт-дəстүріне байланысты туындаған. Бұл əсіресе қытай, үнді халықтарының дəстүрінде ерек- ше орын алады. Мəселен, «сари» гендерлектісі үнді əйелінің киім үлгісін айрықшалайды. Сариді əзірлеу барысында оған түс беру- ге айрықша көңіл бөлінген. Екі бірдей бір-біріне ұқсас сари киген үнді əйелін кездестіру қиын. Сол сияқты қалыңдық киіміндегі, тұрмысқа шыққан əйел киіміндегі түрлі суреттер мен символдық ою-өрнектер, əшекейлер əртүрлілігін үнді халқының санғасырлық наным-сенімімен, салт-дəстүрімен астасып жатқан ерекшеліктер ретінде танып, гендерлік тілдік мəнін зерделеудің қажеті бар.

Ұлттық мəдениетіміздің тарихында зергерлік өнер ерекше орын алады. Мəдени мұрамыздың ең негізгілерінен саналатын зергерлік өнер халқымыздың өткендегі материалдық мəдениет дəрежесін, ру- хани мəдениетін бейнелейді. Қыз-келіншектер əшекейлеріне байла- нысты гендерлектілердің өзі – бір төбе. Атап айтсақ: бет моншақ – сəукеленің екі жағына, маңдайына салбырата қадап қоятын бірнеше қатар төгілмелі моншақ. Қазақта жас келіннің бет моншағының үзіліп түсуі ұят саналған. Құнтсыздықтан бет моншағының үзіліп, ыңғайсыз жағдайда қалған келіншектерге байланысты «ұялды» деудің орнына «бет моншағы түсті», «бет моншағы үзілді» деп айту, «жас» деп айтудың орнына «бет моншағы үзілмеген» сияқты сөз орамдары пайда болған. Сол сияқты қызға құда түскенде, оны біздің болашақ келініміз деп оның құлағына сырға, яки үкі, моншақ тағу рəсімін өткізген. Қыз жеңгелерінің бойжеткен қыздарды «сырғалым», «үкілім» деп еркелетіп атауының бір жағы осыған байланысты. Қырғыз, алтай тілдерінде атастырылған қызды сырғалы, сырғалы қыз деп атаған. Ендеше, тіліміздегі зергерлік лексиканы гендерлік қырынан зерттеп, топтастыру қажет. [Шойбеков 1993, 9-35 б.].

Халқымыздың тағам түрлерін дайындау тəсілдері шаруашылық- мəдени сүлесімен (типімен) тікелей астасып жатады. Ал əрбір дəм- тағамды өзінің қасиетіне байланысты қадірлеу немесе кие тұту, əрбір адамның туыстық қатынасына орай немесе қоғамдағы ор- нына байланысты сыбағалы тағам дайындау, əрбір дəм-тағамды тұтынуға қатысты жасалатын ырым-жоралар мен салт-дəстүрлер, т.б. міне, мұның бəрі де өзінің нысаналы (символды) «тілімен», емеурін-белгісімен дəстүрі мəдениеттің ең бір жарқын айғағы болып табылады. Айталық, кəрі жілікті «қартайғанша отырып қаласың» деп қызға бермейтін, миды «мидай былжырап кетесің» деп балаға бермейтін, толарсақты «толғағың қатты болады» деп жас келіншекке бермейтін ырым-дəстүрлер бар. Демек, əрбір адамның əлеуметтік-туыстық орнына, жыныс-жасына қарай тиісті кəделі мүшелерді ұсынуда жөн-жоралғылық, əдептік нышан басым. Сондықтан ұлттық тағам атауларын да гендерлік сипатына қарай жіктеп көрсетуге болады. Мысалы: күйеу табақ (бір сан жілік пен төс салынады), келін табақ (ұлтабар мен жүрек салына- ды), жеңге табақ (асықты жілік, ұлтабар), қыз табағы (құйымшақ, бел омыртқа, қабырға), құда табақ (құйрық-бауыр), құдағи табақ (жақ, қарын, тоқ ішек), жерік асының табағы, қалжа табақ, қыз алары (жеке, арнаулы сыбаға, əдетте үйленбеген жігітке той-томалақта тартар сый-аяқ), т.с.с.

Гендерлік лексиканың үлкен бір қабаты – антропонимдер. Кез келген халықтың антропонимиясында əйел, еркек есімдері бо- лады, олар дүние туралы білімді толықтырады, өзінің аялық семан- тикасында ерге, əйелге тəн тұжырымдық ұлттық дүниетанымды, мəдени-əлеуметтік құбылыстарды бейнелейді. Сондықтан жалқы есімдер жүйесін зерттеуге арналған гендерлік бағыт антропоними- яны жаңа қырынан қарауға мүмкіндік береді.

Қазақтың қыздарға қоятын аттары ер балаларға қоятын аттарға қарағанда, əлдеқайда нəзік, əдемі, айтуға жеңіл, сыпайы болады. Қыз аттарына аспан əлемінің, сұлу, момын аңдардың, асыл тастар, қымбат маталар, нəзік жəне сирек кездесетін өсімдік аттары, т.б. пайдаланылатын. Мəселен, Айман, Шолпан, Жұлдыз, Құралай, Мар- жан, Күміс, Жібек, Мақпал, Рауша,н т.б. Қазақ дүниетанымының эстетикалық бейнесі əсіресе қыз (əйел) есімдерінен айрықша көрініс табады. Ер балаға бұрынғы өткен ата-бабаларының, батырлар мен билердің, ақындар мен жыраулардың аттарын; баласы тұрмай жүрсе, ешкім ескеріп көзге түспейтін жұпыны аттарды (Малбағар, Көтібар, т.б.); бала туған жер, су, күн, ай аттарына байланысты (Көлбай, Дүйсенбек, Қаңтарбай, т.б.); төрт түлік малдың, жабайы аңдар мен құстардың (Ақтайлақ, Бүркітбай, Құндызбай, т.б.) əкесінің жасына байланысты (Елубай, Алпысбай, Жетпісбай, т.б.) аттар қойылатын. Сол сияқты тілімізде ислам дінінің əсерімен туындаған ер, əйел есімдері жетерлік. Мəселен, əйел аттары – Фатима, Қадиша, Шар- бану, Жамал, т.б.; ер аттары – Мұхамбет, Сүлеймен, Жүсіп, т.б.

Қазақ антропонимиясына тəн есімдердің бір бөлігі əйел тілінің гендерлік үлгісінде жасалған. Ол – туыстық қатынасты анықтайтын халқымыздың тұрмысымен байланысып жатқан ғұрыптардың бірі «ат тергеу» салты. Келіндердің ат тергеуіне қазақ жұртшылығы көп мəн бергендіктен, қойылатын, өзгертілетін аттардың түрі, үлгісі өте көп. Айталық, халық дəстүрі бойынша қарт кісілер мен қайнағаларының аттарын атамау үшін оларға мазмұны бір басқа баламалар табатын. Мəселен, Қасқырбайды – Бөрі ата, Қазыбайды

– Топ ата, Айтуғанды – Түнгі жарық, Алтыбайды – Бестен артық деп атайтын.

Көптеген халықтардың антропонимикалық жүйесінде еркек, əйел есімдері семантикасына қарай ажыратылады [Системы личных имен у народов мира 1986]. Əдетте, əйел есімдерінің этимология- сы сұлулық, мейірімділік, нəзіктік ұғымдарымен байланыстырыл- са, ер есімдері батырлық, ержүректілік, қайраттылықты аңғартады. Мұндай гендерлік ерекшеліктерді түркі тілдес халықтардың барлығынан да кездестіруге болады. Айталық, əзірбайжан тілінде əйел есімдерінің басым бөлігі гүл атауларын білдірсе (Нэргиз, Лалэ, Рейхан, Гызылгюль, Ясэмен, т.б.), ер есімдері өжеттілік, қайсарлық, еркіндік мағыналарын үстейді (Полад, Рашид, Гейдар, Бахадыр, т.б.). Басқа да халықтар тілінде, мəселен, моңғолдарда цэцэг «гүл», туяа «таң», одон «жұлдыз» сөздерімен келген есімдер əйелдерге тəн болса (Бадамцэцэг, Энхтуяа, Алтанцэцэг, Жаргалцэцэг, т.б.), баатар «батыр», бат «қайрат», болд «болат» сөздерінен құралған есімдерді ер адамдар иеленген (Хатанбаатар, Мунхбаатар, Бат- жаргал, Чинбат, т.б.).

Əлем халықтарының мəдениетінде бір адамға бірнеше есім беру дəстүрі де бар. Мұндай есімдер адамның жасына, мінез- құлқына, дене тұрпатына жəне кəсібіне, қызметіне, əлеуметтік, діни жағдайына сол сияқты туған жеріне, тұрғылықты мекеніне сəйкес таңдалады. Бірнеше есім иеленудің гендерлік ерекшелігін араб тілінің антропонимиялық жүйесінен де аңғаруға болады. Арабтарда бірнеше есім алу ер адамдарға тəн, ал əйелдер арасында ол сирек кездеседі. Халыққа танымал, белгілі əйелдер ғана бірнеше есім иеленген. Бірқатар халықтардың (неміс, венгр, волоф, сель- куп, ненец, чукот) антропонимиялық жүйесі еркек, əйел есімдеріне жіктеліп, қатаң шектелген болса, енді бір тілдерде (əзірбайжан, қытай, кхмер, эскимос) еркекке де, əйелге ортақ есімдер кездеседі [Системы личных имен у народов мира 1986].

Антропонимдердің ішінде халық тарихынан ерекше орын алған лақап аттардың, фамилия мен əке атының шығу тарихын, даму жолдарын гендерлік лингвистикалық тұрғыдан қарастырудың да өзіндік мəні бар. Əкенің балаға қатысын, баланың əкеге тəндігін білдіретін ұлы, қызы, баласы деген сөздер қазақ өмірінде ертеден- ақ өз атымен қосылып айтылып отырған. Бұл үлгі сонау көне түркі дəуірінен жалғасып келеді. Фольклорлық мəтіндерден (ба- тырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары) əке атымен аталуды жиі кездестіруге болады (Т. Жанұзақов). Тағы бір гендерлік ерекшелік, бұрын əке атын бір ғана ұлы иемденбеген. Сол адамның келіні, қызы, басқа да отбасы мүшелері иемденген. Мысалы: Ақжанның ұлы Баян, Ақжанның қызы Күлжан, Ақжанның келіні Мағыш. Ол кезде фамилия болмағандықтан, əйел адамдарды күйеуінің аты- мен – Асқарбайдың əйелі деп те атайтын. Əйелге қатысты мұндай гендерлік қолданыс қазірде де жоқ емес. Қазіргі қазақ антропо- нимиясында фамилия атасының атынан немесе əкесінің атынан жасалады. Фамилия ата қуалай беріліп, баладан балаға, ұрпақтан ұрпаққа тарап отырады.

Əр халықтың фамилиясы əр түрлі жолмен дамыған. Олардың қалыптасу, даму жолдары, гендерлік антропонимиялық таралу деңгейі де алуан түрлі. Əзірбайжан тілінде -ов, -ев, -ова, -ева жұрнақтарымен қатар оғлы сөзі қосылып фамилия жасалады. Осы оғлы сөзі арқылы жасалған фамилиялар оларда екі жынысқа (ер, əйел) бірдей тəн. Тува тілінде де фамилия атадан балаға беріліп отыратындықтан, əйел фамилиялары құрамынан есім тудырушы оол «ұл» компонентін жиі кездестіруге болады. Мысалы: Светлана Биче-оол (биче-оол «кішкентай ұл»). Енді бір халықтар дəстүрінде, мəселен, бирмандарда əке немесе шеше атымен аталу, фамилия ие- лену мүлдем жоқ. Ал Заирдың банту тілдес халықтары арасында, сол сияқты Вьетнам елінің оңтүстігінде орналасқан эдэ халқында туыстық есеп шеше жағынан жүргізіледі. Балалары анасының фа- милиясын иемденіп, сол туыстық топқа енеді [Системы личных имен у народов мира 1986].

Жалпы алғанда, еркек пен əйел есімдері гендерлектілер (гендерлік тілдік бірліктер) ретінде өздерінің тұжырымдық сипа- тына байланысты ғаламның гендерлік бейнесін əбден сомдай ала- ды.

Гендердің грамматикадағы көрінісі

Морфология мен синтаксисте гендерлік жіктелім жиі байқала бермейді. Десек те, бірқатар ғалымдар бұл мəселеге қатысты өз дəлелдерін келтіреді. Ілгеріде атап өткеніміздей, феминистік линг- вистика зерттеушілері андроөзектіліктің дамуын грамматикалық тек категориясымен байланыстырады. Тек категориясының көп- теген тілдерге тəн екендігі бəрімізге белгілі. Мысалы, көптеген көне тілдер, авестиналық, санскрит, грек, латын, т.б. үштектік жүйені, ал хеттік екітектік жүйені көрсетеді. Бұл үндіеуропалық тілдердің грамматикалық құрылысының сипаттық белгісі болып табылады.

Ағылшын тілінде аналитизмнің дамуы жалқы есімдердегі сөздердің өзгеруін бұзып, тектердің қарама-қайшылығының жойы- луына алып əкелді, тек жасырын категорияға айналды.., ол тек қана анафористік есімдіктер he, she, it (он, она, оно) арқылы көрінеді. Иран тілдерінде де тек категориясы айтарлықтай бұзылған… Тектің айыру қызметі неміс тілінде (der-die-das) роман тіліндегідей (фран- цузша un-une, le-la) флексиядан артикльге көшеді… Кейбір тілдерде тек болмайды, мысалы, фин-угор, түркі, моңғол, банту, т.б. Тиісінше, қазақ тілінде де грамматикалық тек категориясы жоқ, сондықтан да гендерлік ерекшелік мəн-мəтіндік мағынадан ұғынылады.

Орысша-қазақша сөздікте келтірілген гендерлік аталымдарға зер салсақ [1978-1981], орыс гендері көбінесе əйел жынысына қатысты атауларда ерекше аударылады. Дəлірек айтқанда, қазақша аудармада жақша ішінде «əйел» сөзін тіркестіріп түсіндіру орын алған. Мысалы: весовщица – таразышы (əйел), курьерша – курьер (əйел), лгунья – өтірікші (əйел). Сонымен бірге гендердің бір тобы орыс тіліндегі нұсқасын сақтап берілген (ассистент – ассистент- ка, оптимист – оптимистка, лаборант – лаборантка ), бірқатары тіліміздегі сөз тудырушы өнімді қосымшалар (-шы, -ші, -лық, -лік,

-дық, -дік, -лы, -лі, -ды, -ді, -шыл, -шіл, т.б.) арқылы аударылған. Мысалы: азиатка – азиялық əйел, завёртчица – ораушы əйел, мо- товка – ысырапшыл əйел, работница – жұмысшы əйел, т.б.

Қазақ тіліндегі гендерлік аталымдардың көпшілігі тіркескен я қосарланған сөздер түрінде келеді. Атап айтсақ:

а) əйел гендерлектілері (аталымдары): əйел заты, жесір дауы, жүкті əйел, кіндік шеше, қалың мал, қайын сіңлі, салпы етек, ұзатылған қыз тəрізді тіркесті сөздер, апалы-сіңлілі, бəйбіше- тоқал, келін-кепшік, кемпір-сампыр, қатын-қыз, қыз-қырқын сияқты қос сөздер;

ə) еркек гендерлектілері (аталымдары): жез мұрт, жігіт ағасы, ер азамат, еркек кіндік, нағашы аға, немере іні, шал адам, аға-іні, əкелі-балалы, жігіт- желең, т.б.

Гендерлік аталымдардың ендігі бір тобы қарама-қарсы мағынадағы (антонимдес) сыңарлардан құралған қосарлама қос сөздер арқылы берілген: ата-ене, апа-жезде, əйел-еркек, əке- шеше, бай-бəйбіше, еркек-ұрғашы, қыз-бозбала, іні-қарындас, ұл- қыз. Бұлар бір жағынан, лексика-грамматикалық сипатына қарай топтау, жинақтау ұғымын білдірсе, екінші жағынан, гендерлік си- патына қарай əлеуметтік-жыныстық жіктелуді көрсетеді.

Орыс тіліндегі гендер негізінен ер тегі (мужской род) тұлғасына қосымшалар жалғану арқылы, яғни аффиксация тəсілімен өнімді жасалған. Сөйтіп əйел тегіне (женский род) сəйкес келіп отыра- тын əйел жынысына қатысты атаулардың туындауына ұйтқы бо- лады. Ер мен əйел жынысына қатысты атауларды ерекшелеп, дер- бестеуге сөзжасам қосымшалар бейім. Бұл əсіресе орыс тіліне тəн ерекшелік. Гендерлік сөз тудыруда жиі жұмсалатын аффикстер:

а) ер жынысын бейнелейтін атаулар жұрнақтары:

—щик / чик: буфетчик, весовщик, поливальщик;

—ец: горец, китаец, нанаец;

—ник: защитник, охотник, соратник;

—ист: автомобилист, очеркист, пессимист;

—анин: горожанин, молдаванин, южанин;

—ор/ер: комбайнор, лифтер;

—тель: исполнитель, читатель, целитель;

—ант: квартирант, музыкант, практикант;

—ун: игрун, прыгун, свистун, т.б.

ə) əйел жынысын бейнелейтін атаулар жұрнақтары:

—к\а: богачка, литовка, скрипачка;

—щиц(а)\ чиц(а): брощюровщица, отметчица, перепесчица;

—иц(а): мастерица, любимица;

—ница: мощенница, сказительница;

—ш\а: атаманша, бригадирша, кондукторша;

—j(а): резвунья, хвастунья;

—их\а: повариха, купчиха, пловчиха, т.б.

Орыс тілі гендері тұлғалық формаларынын əртүрлілігіне қарамастан, қазақ тіліндегі аудармада басым түрде -шы, -ші нұсқасымен, түсініктемемен берілген. Қазақ тілінде гендерлік мағына тудырушы қосымшалар орыс тілімен салыстырғанда аз. Ішінара кейбір жұрнақтар жынысқа тəн келіп, сөзге гендерлік си- пат береді. Мысалы: -ша (хан – ханша, азамат – азаматша) мен

-а (мұғалім – мұғалима) қосымшаларын ғана айтуға болады. Бірақ бұл тəсіл қазақ тілінде өнімсіз. Алайда бір түбірден өрбіген туынды сөздер, яғни гендерлік түбірлес сөздер тілімізде жеткілікті. Мəселен, аға, ағажан, ағай, ағалық, ағасын; еркек, еркексі, еркексіре, еркек- тей, еркектік, еркекше; ана, анажан, аналы, аналық, анаш; шеше, шешей, шешелес, шешелі, шешелік, т.б.

Көптеген тілдерде есімдіктер жүйесі III жақта жыныстық бөлінуді көрсетеді (он/она he/she). Жапон тілінде жыныс белгілері есімдіктердің үш жағын да қамтиды. I жақ watakushi формасын ер- лер де, əйелдер де қолдана алады, бірақ ер адамдар оның орнына boku, ал əйелдер atashi (watakushi формасының қысқартылған түрі) деп атауға бейім тұрады. II жақ есімдіктің екі түрі болғандықтан, anata түрі əйелге де, еркекке де қаратыла айтылады, kimi түрін тек ерлер ғана пайдаланады жəне де ерлерге қарата немесе өздерімен əлеуметтік жағдайы тең əлде төмен əйелдерге қарата қолданады.

Коасати (Луизиана) үндістері тілінде ерлер мен əйелдердің өзіндік арнаулы тұрақты қолданылатын етістік формалары болады [Вахтин, Головко 2004, 49 б.]. Осыған ұқсас жағдай қазақ тіліндегі етістік саласында да кездеседі. Мысалы: жігітке байланысты алып қашты десе, қызға байланысты қашып кетті дейді. Сол сияқты əйелге байланысты қолданылатын етістіктер: кетіп қалу, сəлем етті, құрсақ көтерді, табалдырық аттады, аяғы ауырлады, бала көтерді, бала тастады, дауыс салды, жерік болды, т.б. атауға бо- лады. Ал ерге байланысты қолданылатын етістіктер: əйел тастады, шымылдық ашты, мұрнын бұзды, қу тізесін құшақтады, малдас құрды, аяқ салды, аяғын шырмады, талақ етті, сəлде орады, т.б.

Еркектер көбінесе дерексіз (абстрактылы) зат есімді қолданса, əйелдер нақты зат есіммен (жалқы есімдермен) сөйлеуге əуес. Ер- лер зат есім мен сын есімді қолдануға бейім болса, əйелдер етістікті көп қолданады. Сөздік қор ерлерге қарағанда, əйелдерде көп. Бұл əсіресе сын есім мен үстеуде анық көрінеді. 1000 сөз қолданысында ерлерде 243 сын есім жəне 81 үстеу болса, əйелдерде 234 жəне

164. Солай болғанымен де, еркектер заттар мен құбылыстарға сапалық жағынан қараса, ал əйелдер олардың түрі мен түсіне жəне əртүрлілігіне қарайды.

Синтаксистік байланысты қолдану   жағынан   ер   адам көбіне сабақтас сөйлемге ден қояды, сондай-ақ мезгіл, мекен мақсат бағыныңқылыны қолданады, ал əйелдерде қарсылықты бағыныңқылыны қолдану басым. Айталық, ер адам құрған сөйлем əдетте əйел құрған сөйлемнен қысқа болып келеді.

Қысқасы, еркек пен əйелге байланысты қолданылатын тілдік бірліктерді ажыратып, олардың сөз қолданысына тəн гендерлік грамматикалық ерекшеліктерді айқындаудың да реті бар.

Гендерлік жіктелімнің стилистикалық өзгешеліктері

Ерлер мен əйелдердің қарым-қатынас жасау тəсілдері де əр түрлі. Əйелдердің көпшілігі үшін тілдесім – өзара қарым- қатынас орнатудың, түсіністікке жетудің амалы. Қарым-қатынаста əйелдерге эмоционалды стиль тəн. Олар өздерінің сезімі мен эмоциясын ашық, еркін білдіре алады жəне қасындағылардың жай- күйімен де бөлісіп отырады.

Ер адамдарға рационалистік стиль тəн. Аралас ортада (ерлер мен əйелдер) олар эмоцияға берілмей, өздерін қалыпты ұстайды, ең бастысы, қарым-қатынаста тəуелсіз болуды, мəртебе иеленуді, иерархиялық биік дəрежеге жетуді көздейді. Ерлер қолданысында көңіл-күйге байланысты айтылатын одағайлар көп жəне олар мағынасы жағынан ерекшеленеді. Олар айтылатын ойдың жалпы сарынына байланысты құбылмалы келеді. Сондықтан одағайлардың қай мағынада айтылып отырғанын интонациясына қарай ажыратуға болады. Мəселен, əйелдерге қарағанда, ер адамдар палуандар күресін, ат жарысын, ақындар айтысын көп тамашалайды. Бұл өнердің түрлері ерлерді серпілтіп, ерекше бір күйге түсіреді. Осын- дай сəттерде ерлер өз эмоцияларын, ризашылықтарын, таңырқау, қуану сезім-күйлерін одағай сөздер арқылы көтеріңкі дауыспен екпіндетіп жеткізеді. Əйелдер мұндай одағайларды көп қолдана бермейді.

Көңіл-күйге байланысты айтылатын ойдың жалпы аңғарына қарай, таңдану, реніш білдіру, күдіктену, т.б. алуан түрлі сезім құбылыстарын білдіретін – Уа! – Уай! – Айт де! (палуанға) – Əп бəрекелді! – Жаса, жаса! – Жарайсың ерім! – Жігіт деп осыны айт! – Е, уай пəлі! (ақынға), −Уай, сабаз! – Уай деген! (əншіге),

– Уа батырым, соқ, соқ! (палуанға), паһ-паһ! -пай-пай! -пəлі!, т.б. бағалауыштық одағайлары ерлер тіліне тəн. Ерлер қолданысын- дағы одағайлар көбінесе жиын-тойларда ақындарға, əншілерге, палуандарға қарата жұмсалады.

Ал əйелдер тілін ерекшелейтін одағай түрлеріне Ойбай-ай! Сұмдық-ай! Құдай-ай! Ойбу!, т.б. жатқызуға болады. Сол сияқты не- мене, қайтейін, тегі, қарашы, қойшы, бар ғой, білдің бе? не бетімді айтайын? сипатты қыстырма сөздер мен құрылымдар да əйелдердің сөйлеу тілінен жиі байқалады. Сұраулы сөйлемдер белгілі бір хабар алу мақсатында ғана емес, сөйлеушінің экспрессивті көзқарасын білдіру мақсатында да жұмсалып, айрықша стильдік мəн-мағынаны таныта- ды. Тыңдаушының назарын толығымен өзіне аударып, оған ой салу мақсатымен əйелдер көбінесе риторикалық сұрақ түрлерін қолданады.

Ер адамдар қатынастағы адамының жасын, жынысын, əлеуметтік орнын, т.б. жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескере оты- рып, ұлттық сөйлеу əдебіне сəйкес, қаратпа гендерлектілерді таңдап қолданады. Қаратпа сөздер көбінесе сыйлау, құрметтеу, т.б. мəнін үстейді. Ерлер арасында жас ерекшеліктеріне қарай (үлкен- кіші немесе қатарлас) ақсақал, қария, бауырым, жігітім, інішек, бала, ағайын, батыр (батырым) тəрізді қаратпалар көп пайдала- нылады [Мамаева 2003].

Əйел адамдарға қатысты қолданылатын қаратпа гендерлек- тілер де (əже, апа, тəте, шеше, апай, сіңлім, қызым, қарындас, т.б.) олардың жас мөлшеріне, жынысына, туыстық қатысына қарай таңдалады. Айталық, əже деп қарт ананың өз немерелері ғана емес, сонымен қатар ауылдың үлкені мен кішісі, бейтаныс адамдар да қолдануы мүмкін.

Гендерлік қарым-қатынаста қаратпа сөздердің алатын орны ерекше. Олар туыстық қатынасқа, таныс-бейтанысқа, түрлі əлеуметтік жік пен ресми-биресмилік жағдайға байланысты құбылып отырады. Тіліміздегі ер мен əйелге қатысты гендерлект қаратпалардың басым көпшілігі туыстық атаулардан жасалған. Олар бірде атауыштық, бірде реттеуіштік қызметте жұмсалады да, гендерлік қарым-қатынасты білдірудің амал-тəсіліне айналады.

Туыстық атаулардан жасалған қаратпалар (əке/шеше, аға/апа, ата/əже, жеңге/жезде, балдыз, жиен, бажа, нағашы, құда/құдағи, құдаша/ құда бала, т.б.) туыстық байланысты (əке/шеше жағынан, некелік, құдандалық), туыстықтың алыс-жақындығын, жынысын, жас шамасын байқатып тұрады. Туыстық қарым-қатынаста қолданыла- тын қаратпалардың бірсыпырасы тиісті қосымшалар жалғанғанда (-еке, —жан, —тай, —шым, —шім) жақын тұту, еркелету, кішірейту, т.б. мəнін үстеп, түрлі стильдік реңк алады. Мысалы, ер адамға қарата айтылатын ағажан, ағашым, ағатай, ағеке, əкежан, əкешім, əкетай, атажан, атеке, қайныжан, жездеке, жездежан, бажеке, құдеке, т.б. қаратпалар мен əйелге қарата айтылатын анаш, анашым, анажан, ана- тай, апажан, апеке, шешежан, шешеке, келінжан тəрізді қаратпалар. Сол сияқты тəуелдік жалғауының (-м, -ым, -ім, -сы, -сі) қосымшалары арқылы жасалған қаратпаларды да атауға болады: інім, бауырым, қайным, əкесі, шалым, отағасы, атасы, ағасы, ұлым; сіңлім, қызым, апасы, əжесі, шешесі, кемпірім немесе қосымшаларды қабаттастыру арқылы ағажаным, апатайым, т.б. жасалады.

Туыстық атауларды қаратпа түрінде қолданудың өзіндік дəстүрлік əдебі бар. Айталық, жеңге, жеңгей, жеңеше, жеңгетай тəрізді синонимдес қаратпалардың мағыналық реңкі бірдей емес.

Мəселен, жеңге – туыс, таныс адамдардың арасында, ал жеңгей

• таныс-бейтаныс жағдайда да айтыла береді. Сол секілді жеңеше
• таныстығы өте жақын адамдардың арасында айтылса, жеңгетай
• жалыну, өтініш білдіру, еркелеу мəнінде жиі қолданылады.

Туыстық атаулардан   жасалған   қаратпалардың   кейбіріне й қосымшасы жалғанып (əкей, шешей, ағай, апай, тəтей, жеңгей) екі түрлі қызмет атқарады: 1) туыстық жағынан жақын болғанда;

• бөгде немесе бейтаныс адамға қарата айтылып, құрметтеу ны- шанын білдіреді.

Таныс-бейтаныс қарым-қатынаста қолданылатын қаратпалар да гендерлік сипат алған. Қарым-қатынастың бұл түріне тəн гендерлік қаратпалардың басым көпшілігі туыстық атауларға -й қосымшасы мен тəуелдік жалғауының (-м, —ым, —ім) қосымшалары жалғану арқылы жасалатындықтан жас-жыныс айырмашылығы айқын көрініс береді. Мысалы, ер адамға қарата айтылатын ағай, əкей, атай, інім, ұлым жəне əйел адамға қарата айтылатын апай, шешей, тəтей, жеңгей, əжей, сіңлім, қызым қаратпаларын атауға болады. Бірқатары кісі есіміне аға/ағай, апа/апай, көке, тəте/ тəтей, т.б. тіркесіп келіп не болмаса кəсібін ерекшелеп дəрігер ағай, мұғалима апай түрінде де айтылады. Таныс-бейтаныс қарым- қатынаста жұмсалатын қаратпалар түрлі əлеуметтік ортада əр түрлі стильдік қызмет атқарады (мысалы, жөн сұрасу, танысу, ризашылық білдіру, сыпайылық таныту, сыйлау, құрметтеу, ер- келету, ерекше бір қасиетін бағалау, т.б.). Солардың ішінде ерге қатысты қолданылатындары: інішек, жігіт/жігітім, ақсақал, қария, бауыр/бауырым, батыр/батырым, т.б., əйелге қатысты қолданылатындары: қарындас, бойжеткен, бике, бикеш, айнам, сəулем, т.б. қаратпалар.

Ал ресми қарым-қатынаста, салтанатты жағдайда қолданы- латын гендерлік қаратпалар ер адамға азамат, мырза (лар), əйел адамға азаматша, ханым (дар) түрінде ерекшеленеді. Əр түрлі əлеуметтік топ өкілдері бас қосқан жиындарда бұларға құрметті, қадірлі тəрізді эпитеттер қосылып айтылып, ресмилікті, сыпайылықты білдіретін реңкті күшейте түседі.

Тіліміздегі гендерлік қаратпалардың бірқатары бұрынғы қазақ қоғамында əлеуметтік жікті саралап көрсетудің, яғни ел билеушілердің атақ-дəрежесін, мансабы мен қызметін білдіріп тұратын (хан, бай, бек, би, мырза, сұлтан, т.б.) мəртебелік мəнде жұмсалғаны белгілі. Бұл мəртебелік аталымдар мұрагерлік сипат алып, хан, сұлтан балалары мен ұрпақтары хан, сұлтан, мырза бо- лып, сол лауазымдарды иемденіп отырған. Ал əйел адамдар болса, ханым, ханша, ханшайым, бекбике, бикеш аталған. Əрине, бұл ла- уазымдар қоғам дамуына сай өзгеріп, түрленіп отырды. Соған бай- ланысты олардың қызметтері де елеулі өзгешеліктерге ұшырады. Уақыт өте келе туыстық-əлеуметтік қатынасты көрсететін мұндай атаулардың кейбірі бұрынғы мазмұнынан ажырап, жалпылама ұғымда қолданыла бастады. Олардың бірі біріккен тұлғалы кісі ат- тарын жасауға қатысатын арқау-компоненттер болып қалыптасты, енді бірі қарым-қатынастың ресми типінде жиі қолданылатын жал- пы «құрметтеу» мағынасын білдіретін гендерлік қаратпа атауға (мырза, ханым) көшті.

Осы тəріздес гендерлік тілдік ерекшеліктерді басқа да халық- тар тілінен кездестіруге болады. Айталық, əзірбайжан тіліндегі мирза, гаджи, казы, сейид, паша, хан, бек, везир, солтан, т.б. мəртебелік аталымдар бұрын оқыған, сауаты бар, лауазымы жоғары ер адамдарға ғана қатысты қолданылатын гендерлік қаратпалар болған. Қазірде бұлардың көпшілігі қолданыстан шығып, ерлер есімінде ғана сақталып қалған: Гаджи, Паша, Солтан, Эльхан, Алибек, т.б. Сол сияқты бір кездері муэллим «мұғалім» сөзі өзінің негізгі мағынасынан тыс тұрып сыйлауды, құрметтеуді білдіретін қаратпа сөз ретінде жасы үлкен немесе қызметі жоғары ер адамға қарата айтылатын. Мысалы: Насир муэллим, Кямиль муэллим, Ах- мед муэллим, т.с.с.

Бүгінде əзірбайжан тіліндегі гендерлік қаратпалар ер адам есіміне киши «еркек» сөзін, əйел есіміне арвад «əйел» сөзін тіркестіріп айту арқылы ерекшеленеді, мысалы, Гасан киши, За- хар киши, Зулейха арвад. Əйел адамды «құрметтеу, сыйлау» мағынасында ханым «құрметтім» қаратпасы қолданылады: Лалэ ханым, Нигяр ханым, Нэргиз ханым, қызға қарата ханым гыз деп айтылады.

Таныс-бейтаныс ортада жасы кішінің үлкенге құрмет көрсетуі, ілтипат етуі мағынасында қолданылатын қаратпа түрлері туыстық атаулардан жасалған хала «нағашы апа», халақызы «нағашы апасының қызы», биби «апа» (əкесінің апасы), бибиқызы (апасының қызы), баджиқызы «жиен сіңлі», баджиоглы «жиен», нэнэ «əже», эми «аға» (əкесінің ағасы), дайы «нағашы аға», эмиоглы «немере іні», баба «ата», т.б. Туыстық қарым-қатынаста гендерлік қаратпаларға туысының есімі қосылып айтылады: Хелимэ биби, Сабыр эми, Рашид дайны, т.с.с. [Системы личных имен у народов мира 1986].

Армяндар да отбасылық-туыстық қатынаста қолданылатын қаратпалар əке/шеше жағынан туыстық байланысты ажыратып көрсетеді. Мысалы, əкесі жағынан һорехбайр (əкесінің ағасы), шешесі жағынан – керры (шешесінің ағасы), олардың əйелдерін һорехбайр кник жəне керру кник деп атайды, ал келінін – һарс не- месе əкесінің атымен мəселен, Далаки ахчик (Далаканың қызы) қайнағасын – ехбайр, ахпер (аға), өкіл əкесін – кавор, оның əйелін кавор кник дейді. Бір рудан тараған барлық жасы үлкен ер адамға да осы кавор қаратпасын, сол рудың жасы үлкен əйелдеріне қарата ка- вори кник қаратпасын қолданады. Шешесінің руына жататындардың ішінде ерлерін – керры, əйелдерін – керру кник деп айырып атайды. Бұл салт ауылдық жерлерде əлі күнге дейін сақталған.

Күнделікті қарым-қатынаста армяндар кісі есіміне не фамили- ясына ынкер (ер адамға), ынкеруй (əйел адамға) «жолдас» сөздерін қосып атайды. Мұндай гендерлік ерекшелік ауыл тұрғындарының сөйлеу тіліне тəн. Үлкен кісілерді сыйлау, құрметтеу əдебімен тихайр «мырза», тикин «ханым» қаратпаларымен қоса көп ретте һайрик «əке», майрик «шеше» қолданылады. Ал құрбы-құрдастар арасында ахпер «аға», куйрик «апа» гендерлік қаратпалары кең қолданыс тапқан.

Əлем халықтарының көпшілігіне тəн гендерлік тілдік ұқсастық белгілері ол жас-жыныс айырмасын жіктеп көрсететін туыстық атаулардан жасалған қаратпалар. Мəселен, қалмақтар жақын та- ныстарын өз есімімен атаса, бейтаныс адамдарға қарата туыстық атаулардан жасалған мына қаратпалардың бірін таңдап қолданады: эгч «апа», ду кукун «сіңлі», ах «аға», де кевун «іні», эж «шеше», аав «əке». Ресми қатынаста қызметі (кəсібі) қоса айтылады. Қытай, корей халықтарының дəстүрінде үлкен кісілердің атын атамау, туыстық атауларды пайдалану қалыптасқан жағдай. Бір ерекшелігі, қытай тілінде қаратпаларға туысының жас ерекшелігіне сəйкес сандық, т.б. белгілер қосылып айтылады: «үшінші аға», «алтыншы апа», «үлкен келін», т.с.с.

Гендерлік ресми қаратпалар ретінде қытайлар ер адамға – тектік есім + сяньшэн «мырза», «мұғалім», əйел адамға – тектік есім +тайтай «ханым», қызға тектік есім +сяоцзе «бикеш» үлгілерін қолданып келген. Кейін бұл қаратпалардың орнына жалпыға ортақ тектік есім + тунчжи «жолдас» сөзін немесе қызметін, лауазы- мын қосып айту (директор Ван, дəрігер Лю, бөлім меңгерушісі Ли, мұғалім Чжан) дағдыға айналды. Мұндай жағдай корей тілінен де орын алған. Корейлер бұрын ерге қатысты тектік есім

+ сонсэнним «мұғалім», «мырза», ал əйелге қатысты тектік есім

+ ним «ханым», тектік есім + сси (құрмет тұту мағынасындағы грамматикалық көрсеткіш) үлгісін қолданған болса, қазір жы- ныс өкілдеріне ортақ тектік есім + кəсіп (қызмет) үлгісі басым жұмсалады.

Ресми ортада грек тілінде ерлерге қарата кирие (кириос) «мыр- за», əйелдерге кирия «ханым», деспинис (кафаревуса үлгісінде), деспиниза (демотика үлгісінде) «бикеш» сөздері қолданылады [Си- стемы личных имен у народов мира 1986].

Бірқатар тілдерде гендерлік қаратпалар кісі есіміне арнайы фонетикалық, грамматикалық, т.б. көрсеткіштер қосу арқылы жа- салады [Системы личных имен у народов мира 1986]. Жапондар бір-бірімен фамилиясын атау арқылы қарым-қатынас жасайды. Туыстық қарым-қатынастан басқа жағдайда адамды есімімен атау (Танака) дөрекілік болып саналады. Жапон тіліндегі қаратпалар фамилияға немесе есімге (еркек пен əйелге бірдей) сан жұрнағын қосу арқылы жасалады. Ерекшелігі, кун жұрнағын қосып айту жапон ерлерінің сөйлеу тіліне тəн гендерлік белгі. Бұл гендерлік қаратпаларды ер адам өзінен жасы кіші немесе əлеуметтік жағынан төменгі сатыдағы ер жынысына қарата қолданады. Тағы бір атап өтерлігі, жігіттің (ер адамның) қызға қаратпасы осы кун жұрнағын қосып айтуымен ерекшеленеді жəне бұл жапон тілінде кең таралған гендерлік қаратпа түрі.

Бирман халқының дəстүріне сəйкес, əкесінен басқа ер адамдардың, соның ішінде орта жастағы əрі жұмыс істейтіндеріне у көмекші сөзін, ал уақытша болса да жұмыс істемейтін болса маунг көмекші сөзін қосып айту қалыптасқан. Сол сияқты маунг сөзін 25 жасқа дейінгі жасөспірімге (мектеп оқушысы, студент) қарата қолданады. 25-30 жас аралығындағы жігітке ко «аға» сөзін, қалғандарына ілгеріде көрсетілген у көмекші сөзін қолданады. Ал 30 жастан асқан жұмыстағы əйелге қарата до (доо) «ханым»,

құрметті ханым» деп жұмыста жоқ, жас əйелге немесе оқушы, сту- дент қыздарға қарата ма көмекші буынын қосып атайды.

Кхмерлерде (Кампучии) гендерлік қаратпалар ІІ жақ жекеше түрдегі нэак (адам) есімдігінен жасалған: ерге – нэак, əйелге – нэак срэй. Туыстық мəндегі қаратпалар тек үлкен-кіші қатынасын айқындайды, өйткені олар мағынасы жағынан жыныс өкілдеріне ортақ атауларды білдіреді. Мысалы: банг «аға», «апа» о оун, поун «іні», «сіңлі».

Ал ата-аналар жасөспірім жасқа келгенге дейін балаларын жынысына қарай бөліп атайды. Атап айтқанда, ұл бала есіміне а демеулігін, қыз бала есіміне ми демеулігін қосып ерекшелейді. Мы- салы: Асыэнг, Мисоуран. Осы тəріздес гендерлік тілдік белгілерді Тям халқының (Кампучии) дəстүрінен де кездестіреміз. Олар ер адам есіміне тя демеулігін (Тямам, Тяса), əйел есіміне ми (Ми- мах) демеулігін қосып атайды. Жасы үлкендерге қарата туыстық терминдерді пайдаланады. Мəселен, йех «əке», кай «ата», онг «мыр- за» деп ер адамға, жасы үлкен əйелге мек «шеше», мук «əже» дейді. Ерлі-зайыптылар арасында ері əйеліне қарата тай «қарындас» қаратпасын қолданады немесе баласының атымен, мысалы, Мек- тяхим (Химнің анасы) деп атайды.

Ал ресми сипатта жиі қолданылатын гендерлік қаратпа түрлері ағылшын, неміс, француз тілдерінде кең қолданыс тапқан. Ағылшын тіліндегі гендерлік қаратпалар бейтаныс жағдайда сый- лау, құрметтеу əдебімен ер кісіге mister «мырза», əйелге misteress «ханым», қызға miss «бике» (жазбаша түрде Mr, Mrs, Miss) түрінде қолданылады. Аталған қаратпалардың қай-қайсысына да кісі фами- лиясы тіркесіп жұмсалады. Жалпы таныс адамдар, əріптестер өзара қарым-қатынаста бір-бірін жеке есімімен не фамилиясымен атай алады. Туыстар арасында туыстық мəндегі қаратпалар жұмсалады. Бейтаныс жағдайда мына гендерлік қаратпалардың бірін таңдайды: sir «сэр» – еркекке, madam «мэдэм» – əйелге (екпіні бірінші буынға түсірілген), ал madame «мэдэм» қаратпасы (екінші буындағы а со- зылып айтылады) шаштаразда, т.б. түрлі қоғамдық орындарда ай- тылады.

Неміс тілінде фамилия алдында еркекке – Herr, əйелге

(тұрмысқа шыққан немесе тұрмысқа шықпаған жасы үлкен əйелге)

• Frau, қызға (15 жастан жоғары) – Fraulein гендерлік қаратпалары қолданылады. Бұлармен қатар қызметтестер арасында жиі айтылатын қаратпалар: koolege (ерге қатысты) жəне koolegin (əйелге қатысты). Француз тілінде қалыптасқан ресми мəнді қаратпалар кісі есіміне не фамилиясына тіркесе айтылатын monsieur, madame, mademoiselle, camarade түрлерімен ерекшеленеді [Системы лич- ных имен у народов мира 1986].

Жыныс өкілдерінің сөз саптау стилін, сөйлеу əдебін ерекшелейтін гендерлектілер стилистикалық қырынан зерттелуі маңызды.