ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖҮК ТАСЫМАЛЫНЫҢ ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІ

Қазақстан аумағы бойынша бірнеше көлік ұйымдарының жолаушыларды немесе экспортталатын тауарларды тасымалдауы халықаралық тасымалдардың басталуын білдіреді: оларды жөнелту кезінде (өз шекарасына дейін ауыстырып тиеуді жүзеге асыратын көлік ұйымдарының поштаны/багажды жеткізуі).

Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 21 қыркүйектегі «Қазақстан Республикасындағы көлік туралы» Заңының 1-бабына сәйкес, жолаушыларды, багажды, жүк және пошта жөнелтілімдерін төлеу немесе жалдау үшін, сондай-ақ лицензия немесе эквивалент белгіленген тәртіппен берілген рұқсаты бар тасымалдаушы автокөлік иесі немесе басқа заңды негізде заңды немесе жеке тұлға. Осы Заңның 15-бабына сәйкес, көлік құралдары осы рәсімге сәйкес тіркелмес бұрын қауіпсіздік техникасының талаптарына, еңбекті қорғау стандарттарына, еңбек нормаларына және халықаралық немесе ұлттық нормаларға сәйкес келетін экологиялық талаптарға қатысты белгілі бір қауіпсіздік критерийлеріне сәйкес келуі керек. Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану және авиация қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 15 шілдедегі №339-IV Заңына 16-9-бабын енгізе отырып, азаматтық авиация саласындағы уәкілетті органмен бірлесіп Қазақстан Республикасының әуе кеңiстiгiн пайдалану және авиация қызметі туралы Қазақстан Республикасы заңнамасының Халықаралық азаматтық авиация ұйымының (ХААҰ) стандарттары мен ұсынылатын практикасына сәйкес келу мониторингін жүзеге асырады және азаматтық авиация саласындағы уәкілетті органға Халықаралық азаматтық авиация ұйымының (ХААҰ) стандарттары мен ұсынылатын практикасынан орын алған айырмашылықтар туралы Халықаралық азаматтық авиация ұйымын (ХААҰ) уақтылы хабардар етуді қамтамасыз етуге және оларды аэронавигациялық ақпарат құжаттарында жариялауға жәрдем көрсететіндігін бекітті [36].

Тасымалдау шарттарын жасасудың жалпы қағидалары мен талаптары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 688-707-баптарында, сондай-ақ көлік құқығы нормаларында және халықаралық келісімдерде (конвенцияларда) белгіленген немесе мүдделі тараптар арасындағы келісім жолымен айқындалуы мүмкін. Тауарларды тасымалдау шарттарына байланысты келісімшарттың мынадай түрлері жасалады:

• жүкті тасымалдау келісімшарты (белгілі бір жүкті біржолғы тасымалдау үшін арналған);
• жалдау немесе чартер келісімшарты (шарт жасасу тәртібі, оның нысаны және оның түрлері көлік туралы заңнамалық актілермен белгіленеді және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 585 және 591-баптарымен ішінара реттеледі);

• көлік экспедициясы туралы келісімшарт (көліктік — экспедиторлық қызмет көрсету);
• тікелей мультимодальды тасымалдау келісім-шарттары (бірыңғай тасымалдау құжатын пайдалана отырып жүзеге асырылатын тасымалдау ешбір тасымалдаушының немесе экспедитордың қатысуынсыз) 1980 жылғы БҰҰ-ның Женева конвенциясына сәйкес мультимодальды тасымалдау ретінде белгілі; Тасымалдау шарттары қатысушыларды тікелей таңдау және тасымалдаушы немесе экспедитор ретінде жұмысқа қабылданар алдында мультимодальды коносаменттерді ұсыну арқылы тәуелсіз таңдауды да қамтуы мүмкін;
• транзиттiк тасымалдар туралы келісімшарт (тарифтiк емес реттеу шараларымен және олардың қолданылуынсыз);
• сызықтық коносамент (1968 жылы 23 ақпанда Брюссельде қабылданған хаттамамен өзгертілген; Гаага-Висби теңіз тасымалдау шарты 1924 ж. және оның ережелері);
• тасымалдауды жеңілдету жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру туралы келісім (тораптық келісімшарттар, орталықтандырылған жабдықтауға (экспортқа) арналған келісімшарттар және т.б.).

Халықаралық    тасымалдауды    жүзеге    асыру    кезінде мынадай негізгі нормативтік актілердің талаптары мен талаптарын ескеру қажет:

• Халықаралық аралас жүктерді тасымалдау туралы БҰҰ Конвенциясы (Женева, 1980 жылғы 24 мамыр);
• Еуропа-Кавказ-Азия дәлізін дамыту үшін халықаралық көлік туралы негізгі көпжақты келісім (Баку, 1998 жылғы 8 қыркүйек);
• FIATA аралас   хабарламасында    тауарларды   тасымалдауға арналған халықаралық стандартты ережелер (1992);
• Транзиттік тасымалдар бойынша ЭЫҰ шеңберіндегі келісім (Алматы, 1998 жылғы 9 мамыр);
• Қазақстан Республикасының Үкіметі мен шет мемлекеттердің үкіметтері арасындағы тауарларды халықаралық тасымалдау туралы екіжақты келісімдер;
• Әуе арқылы халықаралық тасымалдардың кейбір ережелерін біріктіру туралы конвенция (Монреаль, 28 мамыр 1999 ж.)
• «Қазақстан Республикасындағы     көлік    туралы»    1994            жылғы            21 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Заңы;
• «Теміржол көлігі туралы» 2001 жылғы 8 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы;
• «Азаматтық авиацияны мемлекеттік реттеу туралы » 2001 жылғы 15 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы;
• «Автокөлік жолдары туралы» 2001 жылғы 17 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы;
• «Тауарлық жүктерді тасымалдау туралы» 2002 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы;
• «Сауда қызметін реттеу туралы» 2004 жылғы 12 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы;
• 2003 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Кеден кодексі;
• 2001 жылғы 12 маусымдағы Қазақстан Республикасының Салық кодексі;
• Қазақстан Республикасы Табиғи ресурстар министрлігінің 2001 жылғы 15 ақпандағы Кеден комитетінің №51 бұйрығымен бекітілген МДП карнетінің көмегімен халықаралық тасымалдау туралы кедендік конвенцияны қолдану ережелері;
• Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің 1999 жылғы 13 желтоқсандағы №904-1 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасындағы халықаралық автомобиль тасымалдарын лицензиялау жүйесін қолдану ережесі;
• «INCOTERMS 2000» сауда терминдерін түсіндірудің халықаралық ережелері;
• Маңызды халықаралық біріккен көлік желілері мен тиісті қондырғылар туралы еуропалық келісім (Женева, 1991 ж. 1 ақпан). Қазақстан оған 2002 жылдың 31 қаңтарында қосылды;
• Біріккен Ұлттар Ұйымының 1978 жылғы Теңіз арқылы жүктерді тасымалдау туралы конвенциясы (Гамбург ережелері);
• 1994 жылы Халықаралық жеке құқықты біріздендіру институты (УНИДРУА) қабылдаған халықаралық коммерциялық келісімшарттардың қағидаттары;
• Қазақстан Республикасы және Еуропалық Қоғамдастықтар мен олардың мүше мемлекеттері арасындағы әріптестік және ынтымақтастық туралы келісім (Брюссель, 1995 жылғы 23 қаңтар). Қазақстан оны 05.1997 ж. Заңмен ратификациялады;
• 2003 жылғы 10 шілдедегі «Кейбір кедендік режимдерде орналастыруға тыйым салынған тауарлар тізбесін, сондай-ақ жеке кедендік режимдерде орналастырылған тауарлармен операциялар жүргізу бойынша тыйым салулар мен шектеулерді Қазақстанға әкелу және Қазақстаннан тауарлар мен көлік құралдарын экспорттау туралы тыйым салу туралы» №681 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы;
• Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Салық комитетінің және Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау Агенттігінің 2003 жылғы 11 тамыздағы №325/386 бірлескен бұйрығымен бекітілген халықаралық бизнес- операцияларда трансферттік бағаларды қолдану кезінде мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру жөніндегі нұсқаулық;
• «Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің тауарларды әкелу және экспорттауды лицензиялаудың бірыңғай қағидалары туралы хаттаманы ресімдеу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 20 қыркүйектегі №974 қаулысы;
• ҚР Көлік және коммуникация министрінің «Қауіпті қалдықтарды тасымалдау ережелерін, оның ішінде жүктеу және түсіру жұмыстарын орындауды бекіту туралы » 2006 жылдың 17 ақпанындағы №48 бұйрығы;
• Қазақстан Шанхай ұйымдасқан ұйымына мүше және бұл ынтымақтастық қайіпсіздік, экономика, табиғатты пайдалану және ғылыми мәдени сұрақтар бойынша ынтымақтасады. Аталған норма Қазақстан Республикасының әлемдік көлік жүйесіне кіруіне және ұлтттық көлік заңнамаларының халықаралық нормаларға үйлесімділігіне әсер етеді.

Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Көлік стратегиясы бар. Бұл норманың мақсаты Көлiк жүйесiн тұрақты озық дамыту және экономика мен халық тарабынан көлiк қызметтерiне сұраныс өзгерген кезде оның жедел iс- қимылын қамтамасыз ету және оны  толық көлемде қанағаттандыру.

Бұл тізім толық болмауы мүмкін, бірақ оның ұзындығы халықаралық көлік құқығының қаншалықты маңызды және түсініксіз болуы мүмкін екенін көрсетеді және онымен тиімді жұмыс істеу үшін тәжірибелі кеңесші қажет.

Жүктерді тасымалдауға арналған келісімшарттардың өзіндік ерекшелігі бар; олардың әрқайсысында ұлттық заңнамада, халықаралық шарттарда немесе олардың тартылған тараптар арасындағы өзара қарым-қатынастарына қолданылатын нақты іскерлік практикада көзделген барлық елеулі шарттар жазылуға тиіс.

«Қазақстан Республикасындағы көлік туралы» Заңның 11-бабына сәйкес тасымалдау келісімшартының тиісті бөлімдерінде қарастырылуы тиіс:

• тасымалдаушының тауарларды тасымалдау құқығына лицензиясы бар;
• көлік құралының сәйкестік сертификаты бар;
• тасымалдаушы жөнелтілетін тауардың өз сертификатына сәйкестігін растайтын құжаттарды алуға және өзінің кінәсінен туындаған жүкті жоғалту немесе зақым келтіруді өтеуге міндетті.

Тауарларды тасымалдау туралы келісім-шарттарда барлық азаматтық- құқықтық келісімшарттарға ортақ бөлімдерден басқа мынадай бөлімдер болуы керек:

• «INCOTERMS 2000» сәйкес жеткізу негіздемесі;
• жүктің саны мен сапасы (сапа бойынша жүктерді қабылдау құжат (сертификат) негізінде немесе қабылдау орнында жеткізілген тауарлардың сапасын тексеру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін). Осы бөлімде «Сауда қызметін реттеу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 32-бабының талаптары ескерілуге тиіс;
• тауарларды тасымалдау шарттары, оларды таңбалау және орау;
• «INCOTERMS 2000» сәйкес жүктерді сақтандыру және кепілдіктер;
• құжаттамалар мен хабарландырулар;
• тауарды жеткізу орны бойынша нақты жеткізу және қабылдау тәртібі;
• тауарларды қысқа мерзімде жеткізу немесе зақымдалған тауарларды жеткізу жағдайында талап қою тәртібі;
• экспедитордың сыйақысы және есеп айырысу тәртібі (жүк және төлемдер);
• бұзылған жағдайда көлікті ауыстыру тәртібі;
• тауарларды иелік ету құқығы;
• сыйақы төленбеуіне байланысты жүкті ұстап қалу құқығы;
• шарт бойынша дауларды шешудегі қолданыстағы заң (осы бөлім Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1112-1115 баптарын басшылыққа алуы керек).

Халықаралық келісімдер мен конвенцияларға сәйкес көлік келісімшарттары Қазақстан заңнамасының нормаларынан өзгеше болуы мүмкін белгілі бір шарттарға сәйкес келуге тиіс.

Ұлттық заңнаманың немесе халықаралық шарттардың (келісімдердің, конвенциялардың) бастапқы заң күші (басымдықтары, бастапқы заң күші) белгіленген кезде «Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабы 3- тармағының ресми түсіндірілуіне» қатысты Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2000 жылғы 11 қазандағы 18/2 шешіміне сілтеме жасау қажет.

Міндетті түрде орындалуы керек бұл актіде былай айтылады: «1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-тармағы Республика Конституциясына сәйкес жасалған халықаралық шарттардың заңмен белгіленген және Республика Парламентімен ратификациялаған тиісті заңның қабылдануы арқылы республиканың заңнамасына сәйкес бастапқы заңды күшіне ие болуы тиіс. 2. 1995 жылғы Конституция қабылданғанға дейін күшіне ену үшін шарт ретінде ратификациялауды қарастырмаған халықаралық шарттар, егер осы халықаралық шарттарда мұндай басымдық құқықтық қатынастардың тиісті салаларын реттейтін Республика заңдарында айқын қарастырылған болса, Республика заңнамасынан басым болады».

Бұдан басқа, жүктерді тасымалдауға арналған халықаралық келісімшарттар жасасу кезінде тасымалдаушы/экспедитор елі заңнамасының кез келген ерекшеліктерін, сондай-ақ жүктерді халықаралық тасымалдауға арналған келісімшарттар жасасу кезінде валюталық, салықтық, арнайы заңнама нормаларын тиісті түрде ескеру өте маңызды. Қазақстан Салық кодексінің 225- бабының 12-2-тармағына сәйкес 224-бапқа сәйкес халықаралық тасымалдарға жататын көлік қызметтерімен байланысты кез келген айналым қосылған құн салығынан босатылады; бұған экспорттық-импорттық операцияларда пайдаланылатын жүктерді тиеу/түсіру жөніндегі қызметтер, сондай-ақ транзиттік жүктер, жүктерді экспедициялау жөніндегі қызметтер кіреді халықаралық рейстерге қызмет көрсетумен байланысты әуежайлардың техникалық/авиациялық қызметтері мен қызметтері; алайда, теңіз порттарының қызметтері халықаралық рейстерге техникалық қызмет көрсету операцияларына байланысты босатылады.

Осы және басқа да құқықтық нормаларды білу сізге кеден және салық органдарымен қажетсіз қақтығыстарды болдырмауға мүмкіндік береді, сонымен қатар қажетсіз қиындықтардан аулақ болуға көмектеседі.

Мемлекетаралық экономикалық қарым-қатынастардың тұрақты түрде өсуі халықаралық транзит операциялары көлемінің едәуір ұлғаюын болжайды, ал өз кезегінде Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық қатынастарға қосылуы қазақстандық заң ғылымын заңнамалық реттеу, кешенді тасымалдау операциялары мәселелерін қарастыру қажеттілігіне әкеледі. Трансұлттық корпорациялар мен іскер топтар үшін жаңа ұйымдық нысандар арқылы сыртқы экономикалық байланыстарды тұрақтандыруға ықпал ететін нормативтік- құқықтық актілер, сондай-ақ көлік инфрақұрылымын халықаралық реттеу халықаралық қатынастарда тәртіпті сақтауда ажырамас рөл атқарады. Көлік құрылымдарына қатысты ұлттық заңнама халықаралық көліктік коммуникациялық желілер арасындағы жүктерді тасымалдауды жақсартуға, халықаралық құқықтың жекелеген субъектілерінің көлік жүйелерін көлік инфрақұрылымының жаһандық желілеріне одан әрі интеграциялауға және ұлттық операторлардың позицияларын нығайтуға бағытталуы тиіс.

Кеңес Одағы ыдырағаннан және Қазақстан Республикасындағы жаңа экономикалық реформаларды енгізумен Кеңес Одағының құрамында, Қазақстан Республикасында нарықтық экономика тез дами бастады, басқа Одақтық республикаларда да экономикалық үдерістерді басқарудың мемлекеттік монополиясы басым болды. Толық тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін, қазақ мемлекеті ұлттық заңнамаға, халықаралық тасымалдауды реттеу қағидаларына сүйене отырып, сыртқы саудаға баса назар аударды. Сыртқы экономикалық байланыстардың әлеуетті қатысушыларының құрамы едәуір кеңейді. Тараптарға және халықаралық қатынастарға қызмет ететін сенімді және жылдам көлікке деген сұраныс арта бастады. Мұндай жағдайларда жүкті тасымалдау жылдамдығына ерекше назар аударылып, оның сақталуына кепілдік беріп, тасымалдаудың экономикалық тиімділігін қамтамасыз етті [38, 158 б.].

Халықаралық жүк тасымалы бойынша операцияларды жүргізу кезінде көптеген мәселелер шешілмей қалады, мұнда басқа мемлекеттердің ұлттық шекаралары тұрақты немесе тұрақсыз көліктік тасымалдарда қиылысатынын атап өту орынды.

Қазіргі уақытта халықаралық стандартталған жүк операцияларын тіркеу және бақылау жүйесі жоқ.

Үшінші тұлғаларға зиян келтіретін кез келген келісімшартты бұзудың өтелуі және белгілі бір көлік түрлері үшін қауіпсіздік кепілдіктері белгіленуі өте маңызды екенін атап өткен жөн. Біз бұған халықаралық тасымалдау операцияларында бір немесе бірнеше жауапкершілікті сақтандыру арқылы қол жеткізе аламыз деп есептейміз.

Шет мемлекеттің аумағында тасымалдау операцияларын жүргізген кезде шет мемлекеттің құзыретті органдарының тиісті рұқсатын алу қажет. Сонымен қатар, белгілі бір мемлекеттің кеден органымен келісу және үйлестіру қажеттілігі туралы сұрақтар туындайды. Әрине, көлік құралы мемлекеттік шекараны кесіп өтуге мәжбүр болады және басқа елдің көлік бағыттарымен жүреді. Бұл мәселелер үшінші жақтың авторларының жұмыстарында айтылады.

Сондықтан халықаралық құқықтың субъектілерінің саяси, құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және ақпараттық-технологиялық дамуының қазіргі кезеңінде көліктің рөлі өсіп келеді. Көліктік қызметтің мемлекеттік құқықтық реттеуі жол қозғалысы қауіпсіздігін заңнамалық қамтамасыз етуге бағытталған. Жүктердің барлық түрлерін, экологиялық қауіпсіздікті ескере отырып, тасымалдау ережелерін заңды түрде бекіту. Арнайы реттеу – әлемнің экономикалық дамыған елдеріндегі көлік қызметін әкімшілік-құқықтық қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік саясат. Көлік қызметтеріндегі экономикалық, құқықтық және әлеуметтік-саяси қайшылықтарды болдырмау үшін Қазақстан Республикасы заңнамалық деңгейде көлік инфрақұрылымын және көлік дәліздерін тұрақты дамытуды қамтамасыз ету қажет.

Бүгінгі таңда осы кезеңде көлік жүйесін ұлттық реттеудегі шетелдік тәжірибені талдау біздің мемлекетіміздің даму бағдарламаларын жүзеге асыру аясында бұрын-соңды болмағандай Қазақстан Республикасы үшін маңызды болып табылады. Индустриалды және өнеркәсiптiк дамыған мемлекеттерде мемлекеттiк реттеудiң    әртүрлi   мүмкiндiктерiн    қолданудағы практикалық тәжiрибе жинақталды. Инновациялық дамыған елдер абсолютті мемлекеттік бақылаудан халықаралық көлік қызметтері нарығындағы осы мәселелерді қалыпты реттеудің ұлттық бағдарламаларын жүзеге асыруға дейінгі жолды өтті. Бір мысал ретінде, АҚШ-та көліктің дамуын дәстүрлі түрде үш деңгейлі әкімшіліктер басқарды: федералдық органдар, штат органдары және олардың Конституцияларына немесе конгрестеріне сәйкес кеңейтілген өкілеттіктері бар муниципалдық органдар.

Басқару құрылымдарының құқықтық талдауы Америка Құрама Штаттарында Орталық (Федералдық) – Штаттық және жергілікті билік органдарының және Комиссияның барлық түрлерінің әлдеқайда дамыған жүйесі бар екенін көрсетеді.

Ерекше оқиға – 1966 жылдың 15 қазанында Көлік әкімшіліктерінің көптеген ведомстволары мен ведомстволарының қызметін үйлестіретін АҚШ-тың Көлік министрлігінің құрылуы.

Американдық мемлекет американдық көлік жүйесін дамытуға кедергі келтіретін жинақталған мәселелерді шешу міндетін қойды. Көлікті дамыту және басқару істеріне бірнеше мемлекеттік органдар қарады:

• Қорғаныс министрлігі;
• Тұрғын үй құрылысы және сауда бөлімдері және министрлігі;
• Қалалық дамудың әкімдік бөлімі;
• АҚШ ішкі істер министрлігі;
• Ауыл шаруашылығын дамыту министрлігі;
• Мемлекеттік департамент және дербес мекемелер.

Дегенмен, мемлекеттік билік органдарының ведомствоаралық үйлестіру органдары біртіндеп мемлекеттік органдардың құқықтық және әкімшілік реттеуден тұратын ауыр бюрократиялық машинаға айналды. Екінші жағынан, көптеген бюрократиялық құралдар біраз әлеуметтік-экономикалық дамуды тоқтата бастады, мемлекеттік биліктің секторлары арасындағы теңсіздік байқалды. Сол кезде көптеген функцияларды АҚШ Көлік министрлігіне ауыстыру туралы шешім қабылданды.

Салалық министрлікке қоғамдық көлікті дамыту әдістері мен нысандарын таңдау бойынша барлық өкілеттіктер берілді. Негізгі міндет – жалпы, федералдық көлік саясатын әзірлеу, қауіпсіз, тиімді, тез және ыңғайлы көлік компоненттерін ұйымдастыру. Сонымен қатар, американдық конгресс осы құрылымды, қолданыстағы көлік жүйесіндегі «тесіктерді» толығымен жою үшін, жаңа технология мен технологияны енгізуді кеңейте отырып, кәсіпкерлік бастамаларды ынталандыруға міндеттеді. АҚШ-тың мемлекеттік билік құрылымында, әртүрлі деңгейлерде көлік бойынша басқару /қызмет көрсету қалалары мен елді мекендерде көліктік министрліктің кейбір түрлері бар.

Жалпы механизмде көліктік мәселелерді жетілдірудің федералдық реттеу жүйесі мемлекеттік ғылыми орталықтарға, сондай-ақ өнеркәсіптік компаниялардың ғылыми-зерттеу бюросына маңызды назар аударылады, оларға мыналар жатқызылуы мүмкін:

• General Motors Корпорациясының Инженерлік-Техникалық орталығы Ұйымның орталық кеңсесі Детройт қаласында орналасқан;
• «Форд Моторс» (Детройт және Дирнборн) компаниясының көліктік өсу перспективалары бойынша ғылыми-зерттеу және жоспарлау бөлімі;
• Карнеги көлік институты, General Electric (Бостон, Массачусетс) және Westinghouse Electric Corporation (Вестингауз Электрик Корпорейшн) (Питтсбург қ-сы).

Америка Құрама Штаттарында мемлекеттің көліктік реттеу жүйесін талдай келе, Қазақстанның нақты жағдайына сай келетінін білуімізге болады, себебі біздің елде көлік ұйымдарын жекешелендіру мемлекеттерде де солай жылдам өтті.

Ұлыбритания Біріккен Корольдігінде және Солтүстік Ирландия бұрын Көлік министрлігінің тәуелсіз құрылымы болған, содан кейін бұл Министрлік қайта құрылды және Қоршаған ортаны қорғау министрлігіне енгізілді.

Көлік министрлігінің негізгі қызметі:

• көлік құрамын дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламаларды үйлестіру және дамыту;
• ғылыми-техникалық саясатты жүзеге асыру;
• азаматтық, жүк, жүк және жолаушылар тасымалының экологиялық және техникалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және бақылау;
• көлік күре жолдарының және байланыстың маршруттарын, әсіресе арнайы кезеңдерді басқару (жол апаттары, табиғи апаттар туындаған жағдайда);
• аралас хабарламаларды әзірлеуде мемлекеттік емес тасымалдаушыларға қолдау көрсету.

Министрлік сондай-ақ, мемлекеттік авиакомпанияларды бақылауды жүзеге асырады. Арнайы бөлімшелер жол желісінің және басқа көлік түрлерінің мәселелерін қадағалайды. Қалалық көлік желілері муниципалитеттерге бағынады (біздің сөзімізше, әкімдіктер, мэрлер).

20 ғасырдың ортасынан бастап Ұлыбритания билігі көлік қызметін басқарудың әртүрлі тәсілдерімен тәжірибе жасады. Шоғырландыруға шағын көлемді көлік секторларында қол жеткізуге болады, ал тасымалдаушы операторлар бағалар көтеріліп жатқанда олардың позициялары күрт нығайып, қызметтер жақсарғанын көрді.

Жапонияда ұлттық экономиканың көлік құрамаларын басқаруды Көлік министрлігінің бірыңғай органы жүзеге асырады. Министрлікке мемлекеттік теміржол, автожол компаниялары, ұлттық әуе тасымалдаушылары және теңіз порттары бағынады. Орган сондай-ақ, жүк тасымалдауды жүзеге асыратын компанияларының, жеке меншік жол және теміржол компанияларының қызметін қадағалайды.

Өткен ғасырдың 80-ші жылдарының ортасында елімізде мемлекеттік теміржолды жекешелендіру жүзеге асырылды, содан кейін барлық жүк көліктері жеке меншікке берілді. Соған қарамастан, мемлекет көлік жүйесін ұлттық экономиканы жоспарлау арқылы реттейді, осы үдерістің барлық қатысушыларының пікірін ескере отырып, көлік саясатын ұйымдастыру мен қалыптастыруда ерекше рөлін өзгертпейді. Көліктік саясатты айқындай отырып, Министрлік көлік мәселелері бойынша заңдар әзірлейді және тасымалдау тарифтерін және жүк тасымалдау қызметтерінің басқа түрлерін бақылайды.

Арнайы функциялар заңдармен белгіленеді, көлік министрлігінің негізгі тізбегін көлік саясаты мен теміржол, порт, автожол, авиациялық бюролар бөлімдері құрайды. Аймақтық деңгейде аудандық кеңселер қызмет етеді.

Қаржы және салық саясаты практикасы шеңберінде көлік инфрақұрылымының үздіксіз жұмыс істеуі мен дамуына қатаң сәйкестік кепілдік береді. Мемлекеттiк бағдарламаларды iске асырудағы жеке кәсiпорындар мемлекеттен салық мөлшерлемесі бойынша елеулi жеңiлдiктер алады, жабдықтарға, пайдаға салынатын салықты төмендетедi.

Жоғарыда айтылғандай, жапондық көлік саясаты кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасын дамыту және жетілдіру үшін нақты жағдайлар жасайды, терминалдар, жылжымалы құрамдар мен тиеу-түсіру қондырғыларын жаңартуға мүмкіндік береді. Жапония үкіметі өзінің көлік секторын дамытуға көп көңіл бөледі; олардың бюджеті көлік компоненттерінің инфрақұрылымына айтарлықтай қаражат бөледі.

Германия Федеративтік Республикасында федералдық орталық, басқарма деңгейінде көлік мәселелерімен де Көлік министрлігі айналысады. Бұл орган келесілерден тұрады:

• Орталық басқару (әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері, кадр саясаты, қаржылық және құқықтық, қауіпсіздік мәселелері);
• Экономикалық даму және көлік саясатын басқару;
• Темір жолдарды басқару;
• Автокөлікті тасымалдау;
• Ішкі кеме тасымалын және теңіз көлігін басқару
• Әуе көлігін басқару;
• Автожолдар мен су жолдарының дамуы бойынша басқару.

Министрлік федералдық үкімет деңгейінде бірыңғай көлік саясатын жүзеге асырады, экономикалық реттеудің негізгі шешімдерін дайындайды, сондай-ақ федералдық көлік ұйымдарын басқарады. Тиісті рұқсаттар береді және көлік қауіпсіздігін бақылауды жүзеге асырады, әуе кемелерінің жұмысына қол жеткізуге мүмкіндік береді, автокөлік жолдарын салу мен қайта жөндеуді қаржыландырады. Дегенмен, өз кезегінде, Германияның көлік министрліктері аймақтық жолдарды, жергілікті мәндегі көліктерді қадағалайды. Сондай-ақ, өзен мен теңіз порттарын салу мен пайдалануды жүзеге асырады.

Федералдық және өңiрлiк органдар арасындағы үйлестiрудi және қайшылықтарды болдырмау және әртүрлi немiс елдерiне қолданыстағы заңдарды енгiзу үшiн жергiлiктi көлiк министрлерiнiң Конференциясы жұмыс iстейдi.

Сол кезде Франция Республикасында көлік жүйесін басқару мен реттеуді аумақтар, жабдықтар, азаматтық құрылыс және көлікті ұйымдастыру министрліктері, сондай-ақ жер үсті, әуе және теңіз көлігіне жауапты мемлекеттік органдар жүзеге асырды. Сонымен қатар Министрліктің басшылығымен бақыланады:

• Ұлттық темір жолдар қоғамы;
• Кеме тасымалының мемлекеттік органы;
• Көлік жөніндегі жоғары комиссия.

Министрліктің қарамағында: көлік құралдары мен жабдықтардың техникалық жай-күйіне мониторинг жүргізудің өңірлік бөлімдері, облыстық метеорологиялық қызметтер.

1992 жылы қаңтарда Франция парламенті «Мемлекеттік аумақтық құрылым, жергілікті демократия, жергілікті ынтымақтастықты дамыту және аумақтарды орталықсыздандыру туралы» заң қабылдады. Бұл құжат өндірісті бөлшектеуге негізделген аумақтарды басқаруда елдің құқықтарын реттейтін жалпы принциптерді қарастырады. Осының негізінде мемлекеттік органдар заңмен көзделген құзыреттер шегінде әрекет етеді. Дегенмен, бұл заң, бір жағынан, өңірлік деңгейде мемлекеттің аумақтық өкілдігін нығайтады. Заң «жергілікті демократия» шеңберінде басқару функцияларын едәуір кеңейтуді, атап айтқанда, азаматтардың және мемлекеттік органдардың ақпарат алуына, өңірлерді басқаруға қатысуына, депутаттардың құқықтарын арттыруға және жергілікті кәсіпорындар мен ұйымдардың жергілікті сайланбалы органдардың бақылауын күшейту құқықтарын дамытуды көздейді.

Өнеркәсіптік және индустриалды дамыған мемлекеттердегі көліктік құрамалар мемлекеттің мүдделеріне әсер ететін негізгі сектор ретінде қарастырылады. Мемлекет тарапынан көлікті реттеудегі шетелдік тәжірибе Қазақстан Республикасының жағдайында қызықты болуы мүмкін екендігін атап кеткен жөн.

Қазақстандық заң және халықаралық-құқықтық ғылым көліктің, транзиттің, көлік логистикасының заңдық-технологиялық проблемаларын шешуде мемлекетімізге кезең-кезеңімен жәрдем көрсетуге тиіс. Заңгер-ғалымдардың алдына қазақстандық көлік құқығының берік теориясын әзірлеу міндетін қою қажет. Сонымен қатар машина жасау және халықаралық көлік құқығы, көлікті пайдаланудың қазақстандық құқығы және халықаралық көлікті пайдалану құқықтары, олардың арасындағы арақатынас пен өзара әрекеттесуді негіздеу қажеттілігін алға тартады.