Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні: тарихи әділет пен ұлттық жады

Бұл зұлмат жылдарда миллиондаған адам жазықсыз жапа шекті, ұлттың зиялы қауымы жойылды, бүтін бір әулеттер жер аударылып, тағдырлары тәлкекке түсті. Қазақстан Президентінің 1997 жылғы Жарлығына сәйкес, 31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні болып белгіленді. Бұл күн – халқымыздың тарихи жадын жаңғыртатын, әділет үшін күрестің символына айналған маңызды күн.

Қуғын-сүргіннің себептері мен салдары

Кеңес Одағы кезеңіндегі тоталитарлық жүйе өз азаматтарын саяси сенімі, шыққан тегі, ұлты, тілі немесе діні үшін аяусыз жазалады. Әсіресе, 1930–1950 жылдар аралығында бұл зұлмат шарықтау шегіне жетті. Сталиндік режим кезінде “халық жауы” деген жалған айыппен миллиондаған адам қамауға алынып, ату жазасына кесілді, ГУЛАГ лагерлеріне айдалды.

Қазақстан бұл зобалаңнан шет қалған жоқ. Қайта, Кеңес Одағының шеткері аймағы болғандықтан, қуғын-сүргінге ұшыраған халықтарды жаппай жер аудару үшін кең байтақ қазақ даласы пайдаланылды. Украинадан, Кавказдан, Поволжьеден, Қиыр Шығыстан және басқа өңірлерден мыңдаған отбасы Қазақстанға көшірілді. Олар ауыр климаттық жағдайлар мен тұрмыстық қиындықтарға қарамастан, жергілікті халықпен бірге өмір сүріп, елдің бір бөлшегіне айналды.

Ашаршылық – ұлт қасіреті

Қуғын-сүргінмен қатар, Қазақстан халқы жаппай ашаршылық қасіретін де бастан кешірді. 1921–1922 және 1931–1933 жылдардағы қолдан жасалған ашаршылық салдарынан миллионнан астам қазақ қырылып, тағы бір бөлігі шетелге босып кетті. Бұл – халқымыздың саны мен мәдени дамуына орны толмас соққы болды.

1931–1933 жылдардағы ашаршылық Қазақстандағы ұжымдастыру науқанының тікелей салдары еді. Жергілікті халықтың мал-мүлкі тәркіленіп, көшпелі өмір салты күшпен өзгертілді. Азық-түлік дайындау жоспары шектен тыс болды, ал халыққа қажетті минимум азық-түлік қалдырылмады. Бұл – сол кездегі орталық биліктің саясатындағы адам өмірін елемейтін қатыгездіктің көрінісі.

Қазақ зиялылары – сталиндік режимнің құрбандары

1937–1938 жылдары «Үлкен террор» кезеңінде қазақ халқының бетке ұстар зиялылары – Алаш арыстары, жазушылар, ақындар, ғалымдар, қоғам қайраткерлері қуғын-сүргінге ұшырады. Олардың ішінде Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Нығмет Нұрмақов сынды ұлт қайраткерлері ату жазасына кесілді. Көпшілігі “ұлтшыл”, “жапон тыңшысы”, “буржуазияшыл элемент” деген желеумен айыпталып, түрмелерде азап шекті.

Олардың басты “кінәсі” – қазақ халқының тәуелсіздігін, мәдениетін, тілін, болашағын ойлауы еді. Бұл жандардың өмірі қиылды, бірақ олардың идеялары, еңбектері бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның іргетасына айналды.

Қуғын-сүргін картасы: Қазақстан – жазалау алаңына айналды

Қазақстанда қуғын-сүргінге ұшырағандарды қамайтын бірнеше ірі лагерьлер жүйесі құрылды. Олардың ішіндегі ең ірілері:

• АЛЖИР – Ақмола әйелдер лагері: «Халық жауларының» әйелдері мен балалары қамалды.

• КарЛАГ – Қарағанды еңбекпен түзеу лагері: мыңдаған адам ауыр еңбекке жегілді.

• СТЕПЛАГ, Песчанлаг, Жезказганлаг және басқалары.

Бұл лагерьлерде тек қазақтар ғана емес, көптеген ұлт өкілдері болды. Қазақстан осылайша жазықсыз жандардың азап шеккен мекеніне айналды.

Жазықсыз жандардың ұрпағы – бүгінгі тәуелсіз ұрпақ

Бүгінгі ұрпақ – сол жазықсыз атылған, сотталған, жер аударылған азаматтардың жалғасы. Мемлекет бұл тарихи әділетсіздікті еске алуды ұмыт қалдырмай, қоғамдық санада жаңғырту үшін кешенді жұмыстар атқарып келеді.

1993 жылы Қазақстанда алғашқы рет «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» заң қабылданды. Қазіргі уақытта тарихи әділдікті қалпына келтіру, архив материалдарын зерттеу, құжаттарды жариялау жұмыстары жалғасып жатыр. 2020 жылдан бастап елімізде Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия жұмыс істейді.

Құрбандарға тағзым – тарихи санаға қызмет

Жыл сайын 31 мамырда еліміздің түкпір-түкпірінде қуғын-сүргін құрбандарын еске алу шаралары өтеді. Ескерткіштерге гүл шоқтары қойылып, діни рәсімдер жасалады, тарихи деректер айтылып, жаңа зерттеулер таныстырылады.

Мектептер мен ЖОО-ларда ашық сабақтар, көрмелер, деректі фильм көрсетілімдері ұйымдастырылады. Бұл күн – жастарға ата-бабамыздың қандай азаптардан өтіп, Тәуелсіздікке жеткенін ұғындыратын тағылымды сәт.

Тарихи тағзым – Төле би ауданындағы еске алу шаралары

Түркістан облысына қарасты Төле би ауданы да бұл тарихи қасіретті естен шығармай, жыл сайын ерекше құрметпен еске алады. Аудандағы бірнеше мектеп пен мәдениет үйінде саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған бұрыштар мен шағын музейлік экспозициялар жасақталған. Әсіресе, аудан орталығы – Леңгір қаласында орналасқан еске алу бұрышы жергілікті халықтың тарихи жадының тірі белгісі.

Төле би ауданы – кезінде репрессияға ұшырап, осы өңірге жер аударылған түрлі ұлт өкілдерін бауырға басқан аймақтардың бірі. Ұжымдастыру кезеңінде көшпенді тұрмысты өзгертуге мәжбүр болған көптеген отбасы осы ауданда ауыр еңбекке жегіліп, жаңа өмір бастауға тырысты. Кейбірі өздеріне төнген қауіптен құтылу үшін осы өңірге бой тасалап келген. Осындай тарихи фактілер ауданның архивтерінде сақталған.

Бүгінде Төле би ауданында ұлттар мен ұлыстар бірлік пен келісімде өмір сүруде. Бұл – кешегі ауыр тарихты ұмытпай, сонымен бірге болашаққа сеніммен қараудың үлгісі. Аудан әкімдігі мен жергілікті қауымдастық жыл сайын қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне орай бірқатар іс-шаралар ұйымдастырып, мектептерде тәрбие сағаттары, ардагерлермен кездесулер, архивтік көрмелер өткізуде.

Саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық – қазақ халқының жүрегіне өшпес жара салған зұлматтар. Бұл оқиғалардан тек тарихи сабақ алып қана қоймай, оны ұрпақ санасына сіңіру – әрқайсымыздың азаматтық парызымыз. Түркістан облысы мен Төле би ауданының тұрғындары бұл күнді жыл сайын құрметпен еске алып, тарих алдындағы жауапкершілікті терең сезінеді. Бұл – ұлттық жадымызды сақтау мен әділеттің жеңуі жолындағы маңызды қадам.