Су тасқыны деп құрлықтың едәуір бөлігін уақытша су басуын айтады.

Су тасқынының ең көп тараған түрінің бірі, қардың, мұздың тез еруі, қатты жауын жауы болып табылады, бұл біздің республикамыздың басым бөлігіне сипатты. Тасқын белгілерінің нәтижесінде өзендердің, көлдердің және жасанды су айдындарында су деңгейі тез өседі.

Су тасқынының жағымсыз салдары болып келесілер есептеледі: тұрғылықты пунктердің, шаруашылық объектілерінің, жеке салынымдардың, электор байланыс және телефон тіректерінің орналасқан аумақ учаскелерінің төменгі жағының толуы, автомобильдік жолдардың, темір жолдардың және көпірлердің бұзылуы. Тасқынның екінші қайтара келтірілген залалы одан да көп. Тасқындар өзімен бірге түрлі инфекциялық ауруларды және экологиялық мәселелерді, қатты әсер ететін улы және радиоактивті заттардың және т.б. қалдығымен потенциальды-қауіпті объектілердің апатын алып жүреді.

Су тасқынының туындау себебі әр түрлі және әр себепке өзіндік тип сәйкес келеді.

Су тасқынының негізі себептеріне келесілер жатады:

• тірі кесікті жылжыту салдарынан және мұз ағымы кезеңінде өзен өзегінен тірі кесікті тосқауылдау салдарынан туындаған – кептелу.

Тасқын туындауының антропогенді себебі:

• өзен арнасының ағыны тірі кесік жолдармен, дамбалармен, көпір өткелдерімен жылжыту, бұл өзеннің өткізу мүмкіндігін азайтады және өзенде су деңгейін көтереді;
• жоғары орналасқан су сақтау қорынымен су ағымын мерзімді реттеу;
• су торабыны платинасының бұзылуы.

Экономикалық дамудың сату моделіне ауысуы, мемлекеттік басқарудың терең реформалық жүйесінің ауысуы гидротехникалық салынымдарды пайдалануына шығындардың тез қысқаруына әкеліп соқты, салынымдардың көп саны жеке меншікке берілді. Жеке меншіктер аталған салынымдарға жөндеу жұмыстарын өткізуге жеткілікті қаражат бөлмей, өз пайдасын ғана мақсат тұтады. Осының нәтижесінде гидротехникалық салынымдардың техникалық жағдайы төмендейді.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СУ ҚОРЫ

Қазақстан Республикасының Су Кодексіне сәйкес, елдің су қоры барлық су объектілерінің жиынтығын, сондай-ақ республика аумағының шеңберінде шоғырланған су ресурстарын, мемлекеттік су кадастрына жатады және енгізілген.

Республика аумағында 39 мың өзен және уақытша су ағымы бар, оның ішінде 7 мыңының 10 км. ұзындындығы бар. Өзен жүйесі біркелкі бөлінген. Республиканың солтүстігінде ол 0,03-0,05 км/км² болады, Алтай, Джунгар және Алатау Заилы аумақтарында ол 0,4-1,8 км/км² құрайды. Өзендердің бір бөлігі Каспий, Арал теңізі мен Балхаш пен Теңгіз көлдерінің шеңберленген бассейіндеріне жатады. Қазақстанда орналасқан 100-ден 1000 м³/сек дейін, 50- ден 100 м³/сек дейін су шығындарымен 6 өзен және 5-тен 50 м³/сек. дейін 7 өзен бар.

Еліміздің қөлдері әр түрлі, оның ішінде 45 002 км²су бетінің жалпы көлемі 48 262 есептеледі. Саны бойынша кіші көлдері (1 км² астам) 94% құрайды, ал көлемі – 10%. Үлкен көлдер (1 км² астам) 40 7691 км² (90%) көлемімен 3014 құрайды. Сонымен қатар, 100 км² көлемімен – 21 көл, оның көлемі 26 886 км² немесе 59% құрайды. Табиғи су қоймаларындағы судың жалпы көлемі 190 км³құрайды.

Республика аумағы бойынша көлдер біркелкі орналаспаған, жүз шақырымнан бастап, бір-бірінен айырылып жатқан көл аумағын құрайтын шамамен тығыз орналасқан. Республиканың солтүстік аумағында барлық көлдің 45%, Орталық және Түркістан облысында барлығы 36 басқалары – 19% құрайды.

Негізгі өзен бассейндері

Қазақстанның аумағын шартты түрде сегіз су шаруашылық бассейндерге бөлуге болады: Арал-Сырдария, Балхаш-Алакөл, Ертіс, Орал-Каспий, Есіл, Нұр-Сарысу, Шу-Талас және Тобыл-Турғай.

Арал-Сырдария бассейні шамамен 345 тыс. км² алып жатыр және екі әкімшілік облысты енгізеді: Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда.

Бассейіннің негізгі өзені болып Сырдария өзені болып табылады, ол Ферган жазық даласында Қазақстан тысқары жерден Нарын және Қарадария өзендерінің қиылысында басталады. Қиылыс орынынан бастап жалпы ұзындығы 2212 км. құрайды, Нарын көзінен – 3019 км. Шардары су қорынан Арал теңізіне дейін өзеннің ұзындығы Қазақстанның ішінде 1627 км құрайды, оның ішінде Оңтүстік-Қазақстан аумағында – 346 км, Кызылорда облысында – 1281 км.

Еліміздің аумағындағы Сырдария өзенінің ең ірі ағымы Келес, Арыс, Бадам, Боролдай, Бөген, сондай-ақ Қаратау шыңынан оңтүстік-батыс жағалауына шығатын ұсақ ағымдары болып табылады.

Сырдария өзені бассейінінің су ресурсы орташа 37,9 км³ құрайды. 70% құрастыратын ағымның негізгі көлемі Ферғана жазық даласынан шығатын жерге дейін бассейіннің жоғарғы бөлігінде қалыптасқан. Қазақстанға келетін жалпы су ресурсынан 21-23% Шардара су қорынан жоғары оң жақ ағымы құрайды. Арыс өзененің және Қарату шығанағынан ағатын ағым бөлігі Қазақстанда 7-9% құрайды.

ТАСҚЫН ЖӘНЕ СУ ТАСҚЫНЫ

Жер бетінің көптеген аудандарында цикл өтуінің нәтижесіндегі жаңбырлар мен нөсерлердің ұзақ болуымен шақырылады. Солтүстік жақтағы өзендердің су тасқыны мұз кедергілерінің, кетпелдердің, қарлардың тез еруінен болады. Тау алды және биік тау даласы басылған көлдер мен мұз ішінің үзілуімен байланысты. Теңіз жағалауындағы аудандарда қатты жел соққан кезде су айдау болады, ал су асты жер сілкінулері мен вулкан атқан кезде цунами толқындарымен су тасқыны болады.

Су қоймасында су деңгейінің көтерілуі келесі себептер арқылы болады: Қар бетінің мерзімді еруінен; өзенде су деңгейінің ұзақ көтерілуімен және маңыздылығымен ерекшеленеді және су толуы деп аталады,Көп жаңбырлардан; су деңгейінің едәуір көтерілуімен сипатталады және тасқын деп аталады, Кептелу (өзен өзегінде мұздың жиналуы) және кептеліс (қыс басында ұсақ-кесілген және жұмсақ мұздың жиналуы); негізінен үлкен кедергімен жасалған су ағыны өзенде кездеседі, Ірі өзендер мен су қоймаларында, сондай-ақ өзен кепілдерде суды желмен айдау,

Көпірлердің, дамбалардың, гидроузлдердің, запрудтар мен басқа гидротехникалық салынымдар. Егер көп жылдар бойы жағалау тиісті жағдайға келтірілмесе және өзен өзегі тазаланбаса, олардың құйылуы болады. Бетон плиткасымен бектілген жағалауды қорғайтын салынымдар, уақыт өте бұзылады. Нәтижесінде судың қатты ағымы тез жуып, тұрақтылықты жояды және су тасқынын шақырады. Тасқын мен су тасқынының белсенділігін күшейтуге маңызды әсерін тигізді: жарлардың тігінен ашылуы, ауыр техниканы пайдалану кезінде егістіктерді қайта тығыздау, суалту нормасын бұзу нәтижесінде қайта суару.

Су өтетін жерлер мен тұрып қалатын орындарды ағымның орташа шығыны шамамен үш есе өсті. Ағымның табиғи реттеушісі болып табылатын шаруашылық қағып алудың негізімен байланысты ағымның әдәуір артуы. Айтылғаннан басқа су тасқынын қалыптастыруына әкеліп соқтыратын бірнеше себептерді атап өтуге болады: су тақынынан қорғау шараларын дұрыс қолданбау, өтетін дердегі дамбалдың үгілуі, жасанды платиналардың бұзылуы, су торабының аппаттылық жағдайы және т.б. Тұрғындардың өсуімен, адамдардың қызыметінде ағаштарды және басқа да түрлерінің жойылуымен, оның ішінде бұзылуы жиі бола бастады. Соңғы жылдары су тасқынынан шығындардың едәуір өскенін көрсетеді. Егер ХХ ғасырдың басында АҚШ су тасқынынан жалпы жылдық шығын 100 млн. Долларды құраса, ал екінші жартысында 1 млрд. доллардан асып кетті, соңғы он жылдықтың әр жылында — 10 млрд. Доллар болды. Өзен ұзындығы жақын жатқан жерлерден биік болып, дамбамен қоршаған жерлерде су тасқыны қауіп тудырады. Катастрофалық су тасқыны тек өзен жағалауында ғана емес, теңіз жағалауында да болып тұрады (желмен айдап әкелінген су тасқыны).

Су тасқынымен келтірілген залалдың көлемі су деңгейінің көтерілу деңгейі мен биіктігіне, су басу аумағына, оларды уақытында болдауға, гидротехмкалық салынымдардың барына және қорғау жағдайына, тұрғындармен қамтылу санатына және өзен аумақтарының ауыл шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты. Өзендерде су деңгейінің көтерілу ұзындығы, су басу аумағының көлемі және келтірілген залалдың көптігі бойынша өзен су тасқынының төрт категориясы бар: төменгі (кішкентай), биік, өте биік (үлкен), катастрофалық.

Төменгі (кішкентай) су тасқындары жазықтық өзендерде байқалады және шамамен 5-10 жылда бір реет болады. Онда төменгі жақта орналасқан 10% ауыл шаруашылығының құрылғыларын су басады. Бұл су тасқындары аз материалдық шығын келтіреді және тұрғындардың өмір ритімін бұзбайды.

Биік су тасқындары көп дерді су басумен ідесіп жүреді, өзен жазығының үлкен учаскелерін қамтиды және тұрғындардың шаруашылық және тұрмыстық жағдайын сирек бұзады. Тығыз орналасқан аудандарда биік су тасқыны сирек жекелеген адамдарды вакуциялауға әкеліп соғады, едәуір материалдық залал келтіреді және 20-25 жылда бір рет болады.

Өте биік (үлкен) су тасқыны тұтас өзен бассейндерін қамтиды, шарушылық қызметті тоқтатады және тұрғындардың тұрмыстық жағдайын бұзады, үлкен материалдық залал келтіреді. Өте биік су тасқыны кезінде су басу ауданынан тұрғындарды және материалдық құндылықтады және маңызды шараушылық объектілерін жаппай звакуациялауға қажеттілік туындайды. Биік су тасқыны 50-100 жылда бір рет қайталанады.

Катастрофалық су тасқыны бір немесе бірнеше өзен жүесінің шеңберінже үлкен аумақты басуынан болады. Онда су басу аумағында шаруашылық және өндірістік қызымен толық тоқтатылады. Бұндай су тасқындары үлкен материалдық залалдарға және адам өліміне әкеліп соқтыралы, 100-200 жылда бір реет немесе оданда сирек болады.

Апаттылық құбылыстар, олар үлкен аумақтарда тұрғын мекен-жайларды су тасқыны немесе катастрофалық су басу болып табылады, денсаулық сақтау қызыменінің тактикасына және медициналық күштер мен құралдары пайдалануға өзінің ерекшелігін тигізеді. Ең бастысы су басу аумағының барлық көлемі маңызды және тұрғындардың көп саны тұратын орынсыз, ішетін сусыз және азық-түліксіз қалу фактісі де, суық судың, желдің және басқа да метерологиялық факторларға әсеріне келтіреді.

Су тасқының зардабы оның қамтыған аумағымен негізделеді. Материалдық және қаржылық залалдың, зардап алған тұрғындардың санымен жалпыланады.

Су тасқыны кезінде су тез көтеріліп, өзенге жақын жатқан жерлерді басады. Су басу – аумақты сумен басу, аулалар мен көшелерді басу. Тағыда, канализациялық жүйе, түрлі арналар мен жарықтар арқылы ғимараттардың жер төлелеріне су кіру арқылы су тасқыны болады.

Су басу кезінде адамдар, ауыл шаруашылық және жабайы жануарлар қаза табады, ғимараттар, салынымдар, коммуникация бұзылады, басқа материалдық және мәдени құндылықтар жойылады, өнім деретін өсімдіктеді су басады. Су тасқының екінші салдары:су құйылу және жуу салдарынан түрлі салынымдардың тұрақтылығының бұзылуы, су қорғанысының орындарынан зиянды заттардың тарауы, олармен жалпы аумақтарды басу, санитарлық- эпидмиологиялық жағдайдың қиындауы балып табылады.

Су тасқыны тура және жанама залал келтіреді. Біріншісіне жатады: тұрғын және өндірістік ғимараттардың, темір және автомобильдік жолдардыңғ энергоберу байланыс жүйелерінің.мелиоративті жүйелердің, бұзылуы және сынуы, малдардың және ауыл шаруашылық мәдениеттің өлуі, өнімдердің, жанар-жағар майдың, тағамның, жойылуы және бұзылуы; тұрғындарды қауіпсіз жерге уақытша эвокуациялау және материальдық құндылықты апару; жердегі тұқым беретін өсімдіктердің өнім беретін түгін жоюы. Екіншісіне – зардап шеккен аудандарға азық-түліктерді, киімдерді, медикоменттерді құрылыс материалдары мен техникларды, малдардың өнімін сатып алуға және жеткізуге келтірліген шығындар; өндірістік және ауыл шаруашылық өнімдері өндірілуінің қысқаруы және экономика қарқынының ақырындауы; жергілікті тұрғындардың өмір жағдайының нашарлауы; су басқан аумақты рационалды пайдалануға мүмкіндіктің болмауы; ғимараттар мен өндірістік бөлмелердің жақсы жағдайын ұстауға амортизацияланған шығынның өсуі; жиі су басуға түсетін ғимараттар мен салынымдардың қатты бұзылуы.

Тік және жанама залал 70 және 30 пайыз аралығында болады.

Су тасқыны кезінде көптеген канализациялық жән су құбырларының, газ магистрал, электорондық, телефондық және телеграфтық жүйенің үзілуі болады. Ауыл шаруашылығы үшін су тасқынының уақыты (кезеңі) және ұзақтығы шешімшығарады. Ауыл шаруашлығы мәдениетін су басқан кезде жерден ауа шығады, онда газ айналымы дұрыс болмайды және суға тамырлардан көмір қышқылы келеді, нәтижесінде онымен өсімдік уланады. Осыдан ауыл шаруашылық мәдениетінің өнімі азаяды немесе мүлдем өледі.

Адамдардың денсаулығына келтірілген залалды, өндірістік ғимараттар менсалынымдардың, тұрғын үйлердің, жолдардың, көпірлердің және басқа объектілердің бұзылуын, ауыл шаруашылығының залалын, табиғи ортаның және басқа фактерлердің ластануын ескере отырып, шығын есебін есептесе, жалпы материалдық залалдың соммасы үш есе және одан да көп есе өседі.

Су басу қауіпі бар аймақтар

№	Облыс, қала атауы	Су басу қауіпі бар аймақтары бар
р/н		Барлығы су басу аймағы, бірл.	Су басу аймағының көлемі, км2	Су басу қауіпі бар аймақтағы тұрғындар саны,адам.
1	Астана	1	22,6	107000

 

2	Алматы	17	38,8	101200
3	Акмола	14	194,2	30972
4	Ақтөбе	48	98,0	37369
5	Алматы	5	29757,3	82067
6	Атырау	7	7537,0	81836
7	Шығыс-Қазақстан	59	468,9	347156
8	Жамбыл	3	5120,0	612000
9	Батыс-Қазақстан	95	6589,6	9590
10	Қарағанды	63	2,3	15531
11	Қостанай	29	33,1	9052
12	Қызылорда	1	1000	401110
13	Манғыстау	15	86,8	30503
14	Павлодар	3	7503,0	160788
15	Солтүстік-Қазақстан	40	1471,7	14644
16	Түркістан облысы	5	17960,0	125030
	БАРЛЫҒЫ	405	77883,2	2165848

Су тасқыны Қазақстанның барлық ірі өзендерінде байқалады. Көктемгі немесе көктемгі-жазғы су басумен шақырылған су тасқыны оңтүстік Қазақстанда ақпанда-маусымда, оңтүстік-шығыс, шығыс және батыс Қазақстанда –наурызда- шілдеде жазықтық өзендерде –наурызда-маусымда байқалады. Сырдария, Шу, Талас, Ассы, Жайық, Жем, Сағыз, Торғай, Сарысу, Тобыл, Нұр, Есіл, Ертіс өзендерінде болған тасқын ең көп залал әкеледі.

Қауіпті гидрологиялық құбылыстарға жақын аумақтар

№ р/н	Облыс, қала атауы	Өзен бассейні
1	Акмола облысы	Нұр және Есіл
2	Ақтөбе облысы	Елек, Уил, Хобда, Темір, Ирғыз, Ор, Айке көлі
3	Алматы облысы	Іле, Есік, Турген, Шамалған, Қаратал, Сарқан, Тентек, Ақсу, Лепсі, Бурхан, Борохудзир, Өсек

 

4	Алматы қ.	Үлкен және Кіші Алматы, Есентай өзендері, Беделбай, Батарейка, Бутаковка кіші өзендері
5	Астана қ.	Есіл
6	Атырау облысы	Орал, Қиғаш, Сағыз, Уил, Эмба
7	Шығыс-Қазақстан облысы	Арасан, Қара Каба, Бұқтырма, Маралиха, Курчум, Ұлба
8	Жамбыл облысы	Меркен, Аспара, Талды-Бұлақ, Түзу-Сұрат, Молалы, Қарақоңыз, Ргайты, Шу, Ақсу, Қоргаты, Терс, Ақсай, Көксай, Қарақыстақ, Көкдөнен, Аса, Талас
9	Батыс-Қазақстан облысы	Орал, Чаган, Деркүл, Оленті, Қалдығайты, Утва, Чижа-1, Чижа-2, Ілек, Шідерті, Үлкен және кіші Өзен
10	Қарағанды облысы	Нұр, Сарысу, Шерубайнұр, Үлкенқұндызды, Ақбастау, Матақ, Ащысу, Соқыр, Есен
11	Қостанай облысы	Торғай, Қараторғай, Сарыторғай, Желқуар,
12	Қызылорда облысы	Сырдария
13	Павлодар облысы	Ертіс
14	Солтүстік-Қазақстан облысы	Есіл, Селеті, Чаглинка
15	Түркістан облысы	Арыс, Ақ-су, Келес, Бадам, Боралдай, Сайрам-су, Сырдария

 

Тасқындар мен су тасқындары ең алдымен су қорғау аймақтарында және су объектілерінде шаруашылық қызметтің ерекше режимін сақтамаудан болады. Бос жерлердің жетіспеушілігіне сүйеніп, жергілікті орындаушы органдар, кәсіпорындар, шаруашылық субъектілер су жиынтығы белсенді қамтиды, осы шешімнің экономикалық мақсаттылығын бағаламайды. Нәтижесінде су жиынтығындағы объектілердің саны өседі, және біркелкі су және биіктіктегі су тасқыны үлкен зардап келтіреді.

Су жиынтығының осындай салынымдармен қысуы, автомобильдік және темір жолдарды, көпірлерді, өндірістік салынмдар мен тұрғын үйлерді және т.б. жабу сияқты, оларпдың өту мүмкіндігін және су тасқыны кезінде жоғары орналасқан учаскелерде суды итеруін қалыптастыруын азайтады, ал сәйкесінше, су басу аумағының көбейуіне және материалдық залалдың өсуіне әкеп соғады. Осы мәселені шешу үшін бар су торабтарының аумақтары мен жолақтарын қарау қажет. Қазіргі уақытта республикада Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Суды қорғау аймақтары мен жолақтарын анықтау Ережесін бекіту туралы» Қаулысына сәйкес, суды қорғау аймақтар мен жолақтарының көлемі анықталды, алайда аталған әзірлемелер ескерілмейді:

Су басу аймағының шекарасы;

Бассейннің физико-географиялық жағдайы;

Бар тұрғын мекендер мен олардың инфрақұрылғылары.

КӨКТЕМГІ ТАСҚЫНЫНЫҢ ТУЫНДАУЫН АЛДЫН АЛУ

Көктемгі тасқынның алдын алу іс-шарасы жедел (шұғыл) және техникалық (ескертулік) болуы мүмкін. Жедел іс-шараларға су тасқынының максималды деңгейін уақытында жоспарлау, қауіпті деңгей туралы уақытында хабарлау, тұрғындарды және материалдық құндылықтарды және т.б. эвакуациялауын ұйымдастыру жатады. Су тасқынының салдарынан және жарақаттайтын фактірлерінен қорғауды ұйымдастырудың негізгі жағдайы жоспалау болып табылады. Жоспарлау үшін гидрологиялық жоспарды пайдаланады – су тасқынының көлемін, дамуын және сипатын ғылыми негізде айтады. Жоспарлауда күтілген режимнің қанда да бір элементін уақытын жәнешамасын, мәселен, өзеннің қатуы немесе ашылуы, су басудың максималды түрде күтілуі, су деңгейінің биіктігінің тұруын, мұз кептелісінің болу мүмкіндігін және т.б. көрсетеді. Жоспарлау қысқа мерзімді – 10-12 тәуілікке және ұзақ мерзімді – 2-3 айға және одан да көп уақытқа болады. Олар жүйелі болуы мүмкін (өзендер мен су қоймаларының жекелеген учаскелерінде) немесе аумақтық, құбылыстың күткен көлемдер мен мерзімдері туралы мазмұнды аумағы бойынша жалпыланған мәлімет. Гидрологиялық құбылыстың мониторигі мен жоспарлауын ұйымдастыруды өткізу және ұйымдастыру тәртібі көрсетіледі. Жедел шаралар су тасқынан қорғау мәселесін толық шешеді және техникалық шаралармен кешенді жүзеге асырады. Техникалық шаралардың ескерту сипаты бар және оларды орындау үшін едәуір материалдық және қаржылық ресурстардың шығынымен арнай инженерлік салынымдарды алдын ала салу қажет. Техникалық іс-шаралар кешенінде қорғауды белсенді және белсенді емес әдісі бөледі. Белсенді іс-шараларға жатады:

• өзен өзегіндегі ағымды реттеу;
• су тасқыны суының шығуы;
• су жиналатын орындарда ағым үстін реттеу;
• өзен мұзының үстін алдын ала бұзылуы;
• су тасқынынмен күресудің негізгі бағыты ағымды уақытпен бөлу жолымен өзенде судың максималды шығынын азайуы. Бұл үшін су торабтары, бассейндер арасында және өзен бассейнінің арасында максималды ағымын бөлу жүзеге асырылдады.

Су тораптарының көмегімен су басу ағымын реттеу орташа және ірі өзендер үшін қолданады. Осымен, су басудан тұрғындарды қорғау деңгейін арттыру мақсатында, 2011 жылы Қызылорада және Оңтүстік-Қазақстан областарында Сырдария өзенінде су тасқынына қарсы Көксарай контррегуляторпайдалануға енгізілді. Нәтижесінде 71 тұрғын мекен-жайдың, тұрғындардың жалпы саны 416 мың адаммен жыл сайынғы су басу қауіпін есептен алынды.

Су басу жиынтығының екі түрі бар: реттейтін типті су торабы және су тасқыны айдауын автоматы түрде ұстау су торабы. Реттейтін типті су торабтарында бекіткіштер бар, су тасқұықының деңгейі қауіпті деңгейге жеткенде, олар жабылады, ал су тасқыны аяқталғанда олар қайтадан ашылады. Су торабының шығар жерінде тасқынды автоматы түрде ұстау үшін су айдайтын құрылғылар оранласады, олар қажетті суды өткізіп, артығын өткізбейді. Тасқыны кезінде осындай су тораптарының шығуы тұрақты, ал қалған уақытта ол аз және су айдауына байланысты.

Су тасқынының суын шығару арналарға тасқын суын айдау жолымен жүзеге асырады. Тасқын суның шығуы айналым арналарына тасқын су лақтыру жолымен жүзеге асырылады. Еріген сулар мен жаңбыр суын алу үшін тоғандардың, қалқама кедергінің және басқа да сыйымдылық сайларының, балкалар мен жыралардың құрылығылары белгілі әсерін береді. Белсенді іс- шараларға жатады:

• аумақ үстін жасанды көтеру;
• үгу дамбаларының құрылғысы;
• жер асты және үсті суының ағымы мен шығуын реттеу;
• дренажды жүйе және жекелеген дренаждар;
• кіші өзендердің өзегі мен ағысын ретту;
• өзекті тіктету және тереңдету, оларды тазалау, коллекторға қорытындылау;
• «жоғары кіру» гидравикалық байланысты қамтамасыз ету үшін, дренажды кесінділердің және төмен жататын жазықтықтан су асты сулармен техногенді горизонтының құрылғысы, жеңілдетуге жақсы жағдай жасайды; агролесомелиорациялау.

Су басудан және толудан жүйелерді, объектілерді, салынымдарды және су басудан инженерлік қорғау шараларын тиісті талаптарға сәйкес жоспарлау керек.

Жоспарлау кезінде аумақтарды тану керек:

Су басу – жер асты деңгейінен кебудің жоспарлаған нормасынан көп; Потенциалды  суға  бататын  –  су  бекіткішінің  биік  жатуымен, литологиялық құрылысы және рельефі бар, инфильтрациланған су жиналуына сәйкес келетін, су тасығыш коммуникацияның ағуы мен жауынының аз фильтрланған топырақтың жиналған жуандығы;

Суға батпайтын (көп жылдың болашақта), жер асты судың жеткілікті фронты кезінде фильтрланған жуандықты тиісті жеткілікті күштің қосылуы;

Тасқынмен суға бататын (уақытша су басу) және су тораптарымен (ұдайы суға бату);

Суға батуға расталмағандар.

Суға батқан аумақтарды қорғау үшін, дреаждарды пайдаланудың мақсаттылығын қарастыру қажет, оның ішінде аумақтың арттыруына сәйкескелу санында (жабайы рельефтің пайда болуы). Потенциялды-суға бататынаумақтар үшін, алдын алу іс-шаралары ретінде инженерлік қорғауды қарастыру керек, оларға жатады: Аумақтың инженерлік дайындығы – рельефті ұйымдастыру, су шығару жолымен және уақытша және ұдайы су ағу құрылғыларымен;

Инженерлік қорғаудың локалдық құралы – пласты, қабырға жанындағы және дөңгелек дренаждар, сондай-ақ ғимарат фундаменттері мен салынымдарынан барражды эфекктің алдын алу; шатырдан аққан жаңбыр және реіген судың ағуын ұйымдастыру:

Су ағатын коммуникациядан сұйықтықпен ыдыстардан ағыстардың алдын алу – ықпал ететін дренаждар және басқада арнайы іс-шаралар. Уақытша және ұдайы су басудан аумақты қорғау үшін үгіту дамбасын немесе аумақтың үстін жасанды түрде көтеруін қолдану керек.

Су басу салдарынан аумақты көтеру кезінде оның жобалы белгісі жер асты суының көтерілу жобасын және дренажды жүйесі жұмысының тиімділігін, ашық су қоймаларының және су арықтарының реттелуін ескере отырып, талап етілетін кептірілу нормасын қамтамасыз ету қажет. Онда гидрогеологиялық есептер бойынша дренаж параметрінің тірлі есебі мен аумақ белгілері кезінде дренажды жүйенің тиімді жұмысын анықтау қажет.

Су басыдан және толудан аумақты кешенді қорғау кезінде, су басу жағдайы бойынша су басудан қорғау талабынан жоғары белгі тағайындау қажет, кең террассалармен немесе кереге жолақтарымен негізгі аумақтарды қорғап, жақын жатқан жолақты көтеру мақсатты.

Көтерілген аумақты дренаждау және себу негізі болу керек: ағып кету және инфильтрация салдарынан топырақтың жоғарғы бетіне жер асты суының пайда болуын ескерту; өзен суларының тасуынан және сырт жақтан аумақты қорғау; жақын жатқан жер асты суын азайтуды қамтамасыз ету.

Репсубликада экономика мен өмірді қамтамасыз ету объектілерінің тұрғындарын инженерлік қорғау, «су басу және толу аймақтарын инженерлік қорғау» 02.03.10-2002 ҚР СНжП сәйкес жүзеге асырылады.

Су басыден аумақты инженерлік қорғаудың осы нормасына сәйкес жүзеге асырылады:

• өзен, су торабы және басқа да су объектілерінің жағынан аумақты үгіту;
• су баспайтын жоспарлы белгілерге дейін аумақ рельефін жасанды көтеру;
• су басқан, уақытша су басқан, кептірілген аумақтардың және төмендетіліп бұзылған жерлердің дренажды және әкелінген суды шығарумен аккумуляцилау, реттеу.

Су басудан инженерлік қорғаудың құрамына кіруі мүмкін: үгіту дамбасы, дренежды және су лақтыратын жүйе, таулы су лақтыратын арналар, тез ағулар және аусулар, өткізгіш құбырлар меннасосты станциялар. Қорғалатын аумақтың табиғи және гидрогеологиялық жағдайынан инженерлік қорғау жүйесі жоғарыда көрсетілген салынымдардың бірнешеуін немесе жеке біреуін енгізуі мүмкін. Су басқан аумақыт қорғау кезінде екі үгу түрін пайдалану керек: жалпы және участкелер бойынша. Аумақты жалпы үгу қорғалатын аумақта су ағымының жоқтығында немесе оның ағымы өткізгііш арналары, өткізгіш құбырлары немесе насосты станция арқылы су торабына немесе өзенге ауыстырылған жағдайда. Участік бойынша үгу үлкен өзендермен қиылысатын аумақты қорғау үшін немесе тұрып қалудың түрлі түрінен жекелеген аумақты қорғау үшін оларды айдау экономикаға мақсатты қолдану керек.

Үгіту дамбасының конструкциясының түрін таңдау кезінде, келесілерді ескеру керек:

• құрылыс ауданында топографиялық, инженерлі-геологиялық, гидрогеологиялық, гидрологиялық, климаттық жағдайын;
• қорғаныс салынымд конструкциясының экономиялауы;
• су толу немесе жазғы тасқын кезінде су өту мүмкіндігін;
• су басу аумағынан салынымдардың шығарулуын талап ететін аймақ көлемі мен аумақтың салыным тығыздығын;
• жергілікті құрылыс материалдарын, машиналарын және механизмдерін пайдалану мақсаттылығын;
• салынымдардың салыну мерзімін;
• қоршаған табиғи ортаны күзету бойынша талаптарын;
• пайдалану ыңғайлығын;
• сумен қамтамасыз ету үшін дренажды утилизациялану мақсаттылығын.

Су тораптарының, магистарлды арналардың құруымен, жер массивін кептірумен негізделген су басудың алдын алу бойынша инженерлік қорғау жобасында барлық су шаруашылығы кешенінің құрылыс жобасымен байланыстыру қажет. Ұдайы және уақытша су басудан аумақты алдын ала қорғайтын қоршалған дамбалар басқа қорғаныс іс шараларымен кешенді жобалау қажет: қорғалатын аумақтың рельефін ұйымдастыру: насосты станцияларды қолданумен жер асты суының ағымын және үстін реттеу. Ақпайтын және батпақ учаскелерін сақтау қорғалатын аумақтың шеңберінде жол беріледі.

Дамба жобасы келесілерді қарастыру керек: Қорғаныс дамбасының және архитектуралы-жоспарлау тапсырмасына сәйкес келтіруда қорғалатын аумақтың су пайдалануы және көгалдандыруы бойынша іс шаралар кешені; Өзектерді қауіпті жуудың, жағалаудың жайылуына қарсы тұратын және өзекті қысумен шақырылған жағаның нығайтылумауымен салынымдарға қарсы тұратын учаскелердің алдын алу.

Аумақтың үстін жасанды көтеру келесіге әкеліп соғады:

• су басқан, уақытша су басқан жәнесумен толған аумақтардың құрылысын меңгеру үшін:
• жерлерді ауыл шаруашылығы өндірісі үшін пайдалану;
• су тораптарының және басқа да су объектілерінің жақын жатқан жерлерін көгалдандыру үшін.

Аумақтың үстін жасанды көтеру нысандарын қорғалатын аумақтың келесі сипаттамаларын талдау негізінде таңдау қажет: құрылыс салу аумақтарына ұсынылған топрақты-геологиялық, аймақты-климатты және антропогенді; функционалды-жоспарлы, әлеуметтік, экологиялық және басқалары. Топырақ себумен аумақты вертикалды жоспарлау жобасын аумақтың салыну тығыздығын, бұрын жоспарланумен қаратырылған жұмыстың орындалу деңгейін, қорғалатын салынымының класстарын, тапырақ суының болжалды көтерілу деңгейін ескере отырып қорғалатын аумаққа жақын орналасқан өзеннің, су қоймаларының гидрологиялық режимінің өзгеруін ескере отырып әзірлеу қажет. Себумен су басудан аумақты қорғау кезінде аумақтың жағалау кереге бөренелерін су толқынының және оны айдаудың есептік биіктігін ескере отырып 0,5 м судың есептік деңгейінің жоғары қабылау керек. Су басудан қорғау кезінде себетін аумақтың үстінгі белгілері топырақ суының жобалы деңгейін ескере отырып кептіру нормасының үлкендігін анықтайды.

Аумақ үстін жасанды көтеруді жүзеге асыру кезінде жер асты сунының табиғи дренаждау жағдайын қамтамасыз ету қажет. Себілген және жуылған жарлардың және балкалардың тальвегі бойынша дренаж салу қажет, ал ұдайы су ағымдары коллекторда тиісті дренаждармен жасалады. Жасанды себумен кептіру қажеттілігі жақын жатқан аумақтың гидрогеологиялық жағдайымен және негізігі және себілген топырақтың фильтрациялық жағдайы анықталады.

Топырақ себу немесе жуу жолымен аумақ үстін жасанды көтеру бойынша технологиялық жұмысты таңдау кезінде нақты жағалаудың немесе жиналған судмен су басуына жатпайтын учаскелерден топрақ массасын ауыстыруын қарстыру қажет. Қорғалатын аумақтан немесе оған жақын жатқан жерде орналасқан ағындар мен басқа қоймалардың, көгалдандыуның және тазалалуының мақсаты үшін өзен өзегінің тереңдету кезінде алынған пайдалы алынымдарды пайдалану қажет.

Тасқын туындау қауіпі кезінде келесі жұмыстар жүргізілу керек:

• кестемен келісе отырып, ең мүмкін болатын төтенше жағдай бойынша әрекет жоспарын нақтылау, өзара қарым-қатынас нұсқасын келісу;
• мүмкін болатын су тасқыны кезіндегі жағдайды болжау және билік органдарын, мекемелерді, ұйымдарды, кәсіпорындар мен тұрғындарды болжам нәтижесі туралы хабарлау;
• мүмкін болатын су басу аймақтарында хабарлау және байланыс жүйелерімен қамтамасыз ету;
• өзендерде гидробекеттер құру, олардың қызметін қолдау үшін қаржылық және материалдық-техникалық ресурстарын бөлу;
• көп жылдық бақылау деректері бойынша және мерзімдік су айдау есебіне сәйкес су тораптарының тасқын ағымын реттеуге бақылауды жүзеге асыру;
• тұрғындарды хабарландыру, радиотрансляциялық жүйенің, радионың және теледидарлық станцияларды мәжбүрлеп хабарландыру дабылына қосу;
• ең алғашқы өмірді қамтамасыз ету бойынша зардап шеккен адамдарға медициналық көмек көрсету, сондай-ақ су тасқыны қауіпі кезінде ауыл шаруашылық жануарларын қорғау бойынша дайындық жұмыстарын ұйымдастыру;
• мүмкін болатын су тасқыны аймақтарына жататын темір және автомобильдік жолдарды нығайту бойынша іс шаралар өткізу, уақытша айналып өтетін жолдарды дайындау;
• көпірлерді зерттеу және нығайту, оларды қайта орнату, жоспарлау және уақытша өтетін жерлерді дайындауға материалдар мен құралдарды дайындау;
• алғашқы өмірлік қамтамасыз етуге азық-түлік және материалдық- техникалық құралдардың қорын тұрғындарға жеткізуді құрастыру және жоспарлау;
• су басу аймағынан жақын орналасу және қорғағыш құралдарын қажетті санын дайындау;
• эвакуацияны жүзеге асыру жағдайында тұрғындарға әрекеттері мен тәртібін жеткізу;
• мүмкін болатын су тасқыны аймағынан тұрғындарды эвакуациялауды жоспарлау және су басу кезінде алдын ала өткізу, эвакуацияланған тұрғындарды орналастыру орынын анықтау, олардың өмірлік қажеттілігін қамтамасыз ету;
• су басу аймақтарында және эвакуацияланған тұрғындардың орналасқан орынында қоғамдық тәртіптің күзетілуін қамтамасыз ету.

Мерзімдік тасқынмен байланысты өзендерде қауіпті эрозиялық процесстің алдын алу үшін жағалауды нығайту жұмыстары жүргізіледі, дамдалар, насотты жинақтар, габиондар, барражалар және т.б. орнатылады. Осындай салынымдарды жасауға және констуктивті шешім қабылдауға қиындық тудырмайды, ал олардың құрылысына жергілікті құрылыс материалдары кеңінен пайдаланады (топрақ, құм, валундар, құрылыс өндірісінің қалдығы және т.б.). Жедел және алдын ала кешенді өткізілген барлық жоғарыда көрсетілген іс шаралар тасқын зиянының азайуына ықпал етеді, ал ең бастысы –адам өліміне жол бермеу болып табылады.

КЕПТЕЛУ-МҰЗ КЕПТЕЛІСІ ҚҰБЫЛЫСТАРЫ

Кептелу ол су ағысында мұздардың жүзуі кезінде мұздардың жиналуы.

Кептелулер негізінен өзеннің тіке бұрысында және жіңішкелеу жерінде және басқа да жерлерде болады, онда мұздардың өтуі қиындайды.

Мұз кептелуі көктемгі мұз кету кезінде пайда болады. Күзгі мұз өту кезінде пайда болған мұз кептелуі үлкен болмайды. Жіңішке және әлсіз мұз қатты мұз кедергісін жасай алмайды. Әдетінше күзгі кептеліс су деңгейінің аз көтерілуін шақырады және өзендерде тегіс мұзбен жабылуына ықпал етеді. Күзгі мұз кептелісінің қалыптасуына гидрометеорологиялық және морфометриялық факторлар әсер етеді. Біріншісіне жатады – ауа температурасы, сулылық және онымен байланысты мұздың пайда болу жылдамдығы, екіншісіне – арна конфигурациясы.

Мұз кептелісі мұз жабу кезінде қыстың басында байқалады. Кептелістің пайда болу кезінде су ағымының (0,4 м/с аса) үстіртін жылдамдығы қорытыншы шешім жасайды, сондай-ақ қату кезіндегі ауа температурасы. Кептелудің пайда болуы түрлы арналық кедергілерге ықпал етеді: аралдар, саяз жер, қой тастар, шұғыл бұрылыс және арнаның жіңішленуі, гидроэлектростанциялардың төменгі бьфті участкелері, автомобильді және темір жолдар, көпірлер, өтетін жерлер және т.б. Осы учаскелерде пайда болған шуганың және жұмсақ мұз материалының жиналуының нәтижесіндесу ішіндегі мұздың пайда болу процессі және мұз жабылғышының бұзылуы, өзенің арнасынан суды шығару, оның салдарынан ағыс бойы су деңгейінің көтерілуі болып табылады. Тегіс мұз жабылғышының пайда болуы кептеліс орындарында ұсталып тұрады.

Қатты суықтардың балуымен жүзіп жүрген мұздың саны көбейеді, олардың пайда болуы да үлкейсе, су деңгейі көтеріледі және ауа температурасы төмендейді. Мұз су ағымының үстінде орналасып, қатады; ұсақ мұздар мен шугтардан ірі мұздар, мұзды жазықтар пайда болады. Жүзіп жүрген мұздар қатты мұз өтуде қысылған жерге, өзеннің тіке бұрылстарына симайды және жағалауларда қалып қояды. Үстінен келе жатқан мұздар, су қысымымен мұздық кептелуін пайда болдыртады. Кептеліске мұздың түсуі барлық уақыт жалғасып тұрады. Мұздың жартысы судың жоғарғы ағысына қарай барады, ал жартысы мұз жабылғысының ағымымен болады және шугамен бірге өзеннің арнасының тірі кесігін қысып, мұз қабытын құрастырады. Осындай жағдайдағы кептелу мұз кептелісі болады. Мұз кептелісінен жоғары подпор пайда болады, су деңгейі тез көтеріледі, төменінде деңгейі төмендейді. Көктемгі мұз өтуі кезінде кептелулер су деңгейінің едәуір көтерілуіне және су тасқынына да әкеліп соғады. Бірқатар өзендердің ерекшелігі күзгі-қысқы кезеңде арналарда су ішіндегі мұздың пайда болуы (түбіндегі). Көп санда жиналып, түбіндегі мұз ағымның тірі кесігін толтырады, судың көерілуін шақырады, осының нәтижесінде кей уақытта су тасқыны болады. Бұл құбылыс кептелу деп аталады, ол өзендерде жиі кездеседі, олардың қатуы бір уақытта болмайды. Әр түрлі физико-геогорафиялық аймақтарда ағатын Қазақстан Республикасының өзендерінде мұз қамту немесе су үстін мұздан арылту өзен ұзындығының бойымен бір уақытта болмайды. Осының нәтижесінде кептелу- мұз кептелісінің құбылысы байқалады, ол қысқы-көктемгі су тасқынын әкеліп соғатын, су деңгейінің тез көтерілуін шақырады.

Кептелу құрылысына участканың үш сипаттамасы бөлінеді:

Кептеліс құлыбы – арнаны толтырған мұз жабылғысының жарығымен жабылған немесе мұз жазығының бөлігі; Кептеліс басы (кептелу) – мұздардың көп қабатты астан-кестен орналасқан мұздар, тез бұзылуына; Кептеліс соңы – подпор аймағында бір қабатты кептелу.Максималды кептеліс деңгейі кептелусіз көктемгі су толу деңгейінің көтерілуін сипаттайды. Максималды мұз кептелісінің деңгейі кептеліссіз мұз қамту кезінде кептеліс деңгейінен асу болып сипатталады. Кептелісінің (мұз кептелісі) су деңгейінің максималды көтерілу маңызы және кең көлемді карталар бойынша осы аймақтың су басу аумағы мен тереңдігі анықталады.

Су деңгейінің максималды кептеліс (мұз кептелісі)с удеңгейі кептеліс пен мұз кептелісі катастрофалық күшті, күшті, орташа және әлсіз болып бөлінеді.

максималды кептелісте су деңгейінің көтерілуі 5 метрден асса – катастрофалық күшті кептеліс;

максималды кептелісте су деңгейінің көтерілуі 3-5 метрден асса – күшті кептеліс;

максималды кептелісте су деңгейінің көтерілуі 2-3 метрден асса – орташа кептеліс;

максималды кептелісте су деңгейінің көтерілуі 1-1,5 метрден асса – әлсіз кептеліс;

КЕПТЕЛІС ЖӘНЕ МҰЗ КЕПТЕЛІС ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ

Мұз кептелісінің негізігі қауіпі өзендерде су деңгейінің едәуір көтерілуі болып табылады, онда су жағалаудан шығып, жақын жатқан аумақтарды басады.

Жалпы жағдайда мұз кептелісін жоюға болмайды, оларды тек біркелкі әлсірету немесе басқа орынға ауыстыру керек. Мұз кептелісінің су тасқынымен күресу кезінде мұз материалдарының ағымын реттеу болып табылады. Мұз жабылғысын алдын ала әлсірету (негізінен көпірлерді қорғау үшін) тәжірбиеде кеңінен пайдалынады. Көпірлердің жанында мұз кептелісін алдын алу үшін, мұз өту алдында барлық тіректер мен мұз кешкіштерді қатқан мұздан тазарту керек, олардың жан-жағында мұзда борозда жасау керек. Борозда ауыл шаруашылық техникасында орналасырылған және қолда бар құралдардан (күрек, лом, кирка және т.б.).

Мұз кептелістерін жою бойынша жұмыс, олардың қалыптасу басында тез жүргізіледі. Кептелісті бұзу бойынша жарылғыш жұмыстарын өндірісі кезінде оның жағдайын үздіксіз бақылау жасалады, ал қорғағыш құрылдар ұдайы сонда жұмыс істейтін адамдардың алуына дайын тұрады. Қорғағыш құралдарының сапасныда вертолет немесе жеңіл катер болуы мақсатты. Кептелістің пайда болуы өзеннің алды ала шығуын ескертеді. өзен учаскесінің ашылуы мұз жабылғысының әлсіреуіне жеткізеді, ашылуды ұстау – мұздың қатайуы. Мұз жарылғысының әлсіреуі немесе қиындығының бұзылуы нәтижесінде оның су ағымына кедергісі әлсірейді, сондықтан мұздың кептеліссіз өтуін қамтамсыз етді. Кептелістерді тиімді жою жарылу әдісі болып табылады, оның кетеліс кезінде қолдануы ең мақсатты болады. Жалпақ өзендерде кептеліс мұз жазығын кептеліс орынынан бастап төменнен жоғары қарай біртіндеп үгуімен жасалады.

Мұз өту кезінде мұзды бұзу бойынша жарылғыш жұмыс төтенше жағдайлар комиссиясының төрағасының шешіміне сәйкес жүргізіледі. Шешім қорғалатын объектілердің орналасқан орындарынан өзен туралы материалдарын және оның инженерлік бағдарлау деректерін зерделеу негізінде қабылданады. Бағдармен анықталады: объектідегі мұздың және кептеліске қпуіпті учаскенің жағдайы және жуандығы; объектілердің конструктивті ерекшелігі және жағдайы; жеке құрамды, жарылғыш заттардың қоймасын орналастыруға арналған аудандар; жолдың бары және жағдайы, сондай-ақ жолсыз көлік құралдарының жүру мүмкіндігі. Кептелістерді бұзу жылдаум темпте жүргізілуі керек. Жарылғыш жұмыстары кезінде жұмыс істеп жатқан жеке құрамды жылжып кеткен мұзбен алып кетпеуін бақылап отыру керек. Кептелісте және қатты емес мұзда байқап отыру үшін таяқпен басып жүру керек. өте қауіпті орындарда тақтай салынады, жаратындарды жіппен байлайды, оларды жағадағы немесе қатты мұзда тұрған адамдар сақтандырып тұрады. Кептелістің төменінде қорғағыш құралдарымен ( қорғағыш дөңгелек, жіптер, тақтайлар, багрлар және т.б.) кезекшілік есептер болуы керек.осы еспетердің міндеті суға батқандарға көмек көрсету және мұздың төменгі ағысы бойынша өтуін бақылау болып табылады.

Жалпақ өзендерде кептеліс мұз жазығын кептеліс орынынан бастап төменнен жоғары қарай біртіндеп үгуімен жасалады. Мұзды жару жұмысы жарылғыш жұмыстары кезінде өндірістік қауіпсіздік ережесіне сәйкес жүргізіледі:

1. Мұзды жару бақылау тұлғасның басшылығмен жүргізіледі.
2. қайықпен жұмыс істеген кезде жұмысшылар құтқарушы жилеттермен және сақтанғырғыш белбеулермен қамтамасыз етіледі.
3. Жарылғыш құралдар өзеннің ортасынан шетіне қарай, қатты бұрылыс жағалауынан бұрылған бағытқа қарай жарылады
4. Мұзды үгу кезінде бір жарғышқа бір кезекте 12 жанатын құбырды жағу керек.
5. кептеліс пен шуганың тығыздалған жеріне құралдарды лақтыру жағадан жасалады немесе жекелеген жағдайда қорғалатын учаскеден жасалады. Осындай жұмыстарды мұз жарғыш жұмыстарында екі аусымнан артық жұмыс істеген практикалық тәжірибесі бар жарғыш орындайды. Зарядтарды бір бірден лақтырады.

Лақтырылатын зарядтардың от өткізгіш жіптерінің ұзындығы (жағатын құбырдың) 15 аз емес және 25 см аспауы керек.

6. су асты жарылғыш зарядтармен мұз жабылғысын жарған кезде, олар су асына шпагатпен және тиісті ұсталуын қамтамасыз ететін осыған ұқсас заттармен түсіріледі.

Зарядтарды еріген жерлерден түсіруге боламйды.

Зарядты суға түсірер алдында, тесіктің көлемі тексеріледі.

7. мұзды кемеде жару кезінде жарылғыш заттарды беру тек жарылғыш жұмысының басшысының сұранысы бойынша кеме капитанының жазбаша рұқсатымен беріледі.

Реттелген өзендерде кептелістепмен күресудің тиімді шарасы – ГЭС арқылы су шығының маневлеу болып табылады. ГЭС ағым жылдамдығының және су деңгейінің жіберілуі мұз жабылғышының және мұздың кептеліс массасының бұзылуына ықпал етеді. Осы әдістің тиімділігі кептелістің күштілігіне, өтудің көлемі мен ұзақтығына, мұз жағдайына және табиғат құбылсына байланысты. Бүгінгі күнде ГЭС көмегімен су шығынын басқару кептеліспен күресудің жалғыз радикалды құралы болып еспетеледі.

Сақтандыратын шаралардың арасында бір уаскеде өзенді ашу мерзімін тездету, шығынның жылдамдығын төмендету мақсатында басқа учасклерде азайту бойынша жұмысты атап өтуге болады. Жабылғыны әлсірету және ашылуды тездету көрсетілген мұз сындыру және басқада әдістерден басқа, жай қарды алумен және мұз кесетін машиналармен бораналауға болады. Ашылу мерзімін ұстауды мұз үстіндегі қардың қалыңдығынан алуға болады, мұз қалыңдығын жасанды қатумен, термоизоляциялық материалдармен пайдалнумен (опилка, құм және т.б.). Мұз материалын ұсту үшін жасанды кептелістерді қолдану, жартылау тоғандарды құрастыру, өзен арнасын реттеу болып табылады.

ГИДРОТЕХНИКАЛЫҚ САЛЫНЫМДАРДАҒЫ АППАТТАР

Гидротехнилық салынымдар сур ресурстарын кешенді пайдалану, ішетін сумен қамтамасыз етумен, өндірісті және ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз ету, ирригация және гидроэнергетика, балық аулау және кеме қатынасы, рекреация және экологиялық тұрақытылық үшін қажет. Гидротехникалық салынымдар ұдайы және уақытша болып бөлінеді.Уақытшаға құрылыс алдында және ұдайы салынмыдарды жөндеу жұмыстары кезінде пайдаланатын салынымдар жатады.

Ұдайы гидротехникалық салынымдар олардың жұмысына орай негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі гидротехникалық салынымдарға жатады, олардың сынуы немесе бұзылуы электростанциялардың жұрыс жұмысын бұзуға және тоқтатуға; сумен қамтамасыз  ету  және  суаруға  судың  берілуін  азаюына  және  тоқтатуына; күзетілетін аумақты су басуына және су толуына; кеме қатынасын қысқартуға немесе тоқстатуға, өзен және теңіз кемежайларын қызметін, кемеқұрылысының және кеме жөндеу кәсіпорындарының; теңіз құбырларынан мұнай және газдарды алу немесе шығаруға, сақтауға, құбыр өткізгіштердің жұмыстарын тоқатуға әкеліп соғады. Қосымша гидротехникалық салынымдарға жатады, олардың сынуы көрсетілген салдарлардың бұзылуына және сынуына әкеліп соқпайды. Республикада гидротехникалық жүйе экономикалық, экологиялық және әлеуметтік салаларға үлкен әсер етеді, бұл осы салынымдардың техникалық нығайтылуы мен қауіпсіздігін қамтасмыз етудің ерекше маңыздылығын анықтайды.

Гидродинамикалық апаттар – платиналардың жарылуы (дамбалардың, шлюздардың, перемычкалардың және т.б) жарылу толқынын пайда болуымен және катастрофалық су басумен; платиналардың жарылуы (дамбалардың, шлюздардың, перемычкалардың және т.б) жарылғыш тасққының пайда болуымен; платиналардың жарылуы (дамбалардың, шлюздардың, перемычкалардың және т.б) құнарлы топрақты жуу және кең аумақтарды насоспен басумен.

Қысым типті гидротехникалық салынымдар – бұл тиісінше су қысымының көтерілуді құрастыратын плотиналар, олар ққандайда бір айналатын құралдардың айналуына пайдаланады: турбин, диірмен құралдары. Бұнда үш терминді айыру керек: тоған арты, плотина, гидроузел. Тоған арты судың көтерілуін құрастырады, бірақ ағымы жоқ немесе ол өте аз.

Плотина – су деңгейін көтеруге арналған су ағымының жазығын (кей кезеде) қоршайтын, ссу өткізгіш салынмдар.

Гидроузел – су ағымының біріңғай режимімен басйланысты су тораптары мен салынымдары. Таулы аудандарда жер сілкіну, құлау, жылжыу салдарынан табиғи плотиналар пайда болады (тоған арты), олар төмен орналасқан тұрғын мекендерге, өндірістік және ауыл шаруашылық объектілеріне үнемі қауіп тудырады. Республикада 270 ірі гидротехникалық салынымдар, жалпы сыйымдағы 95,5 км³ (тоғандар мен кіші су тораптарын еспетмегенде) 200-ден астам су тораптары орналасқан. 50 % астам су тораптарының көлемі 1-5 млн.м³ және тек 2% су торапраты млрд.м³ астам су көлемі бар.

Мүмкін болатын катастрофалық су басу аймақтарында апаттылық жағдайында ГТС бар: Түркістан облысы, Шығыс-Қазақстан, Батыс-Қазақстан, Солтүстік-Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қызылорда, Қарағанды облыстарында.

Зақымдану ошағы деп жергілікті орынды катастрофалық су басқан аумақтар аталады, адамдардың, жануарлардың және ауыл шаруашылық мәдениетінің өнімінің, шикі зат, жағар май, азық-түлік және қоршаған табиғи ортаның жарақаттануы мен өлуімен ілесіп жүретін ғимараттар мен салынымдардың бұзылуы және сынуы. Гидросалынымдардың жарылуы кезінде тұрғын пунктерін және үлкен аумақтарды катастрофалық су басу қауіпі туындайды.

Су басқан аумақта катастрофалық су басудың төрт аймағы (КСА) су ағымының жылдамдығынан, түсу толқынының биік өтуінен және гидросалынымнан тұрғын пунктерінің алыстығынан болады (сур.7.1).

Бірінші аймақ катастрофалық су басу тікелеу гидросалынымдардың жанында болады және 6-12 км жетеді, толқын биіктігінің түсуі бірнеше метрге жетеді (плотна алдындағы судың тереңдігінен, яғни прорано тереңдігінен болады). Жарылу толқыны (өткізу) осы аймақта судық қатты ағуымен 30км-с ағым жылдамдығымен сипатталады. Жарылыс толқынының өту уақыты — 30 мин.

Екінші аймақ – тез ағу аймағы, 15-20 км/с. Гидросалынымнан аймақ ұзындығы 15-25 км. Толқынның өту уақыты 50-60 мин.

Үшінші аймақ – орташа су ағу жылдамдығы 10-15 км/с және плотинадан ұзақтығы 30-50 км дейін. Жарылыс толқынының өтуі — 2-3 сағат.

Төртінші аймақ — әлсіз ағу аймағы (жуу). Ағу жылдамдығы 6-10 км/с. Оның ұзақтығы жергілікті рельевке тәуелді және гидросалынмнан 36-70 км құрайды.

Гидротехникалық салынымдары бар (плотиналар, дамбалар, перемычкалар және т.б.) су объектілерінің ораналасқан аумақтарында, түрлі сепбептердің салдарынан олардың бұзылу мүмкіндігі ұдайы болады. Осы себептер апаттылық құбылыстар(жер сілкіну, көшкін және т.б), жоспарлау және салынмдар есебінідегі қателіктер, пайдаланудағы жетіспеушіліктер, қасақана бұзу нәне басқалары болуы мүмкін. Осындай жағдайда су ортасының жарылғыш толқыны пайда болады, өзінің жолында өндірістік кәсіпорындарды, тұрғын пунктерін, көлік жүйесін, қатты бұзылуына және жақын жатқан аумақтардың су басуына әкеліп соғады. Осындай әрекеттің материалдық залалы, адамның өмірі мен денсаулығына қауіп тудыруы жоғары.

Жарылыс толқыны өзінің қозғалысында өзен арнасының биіктігін, жылдамдығын, енін және юбасқа да көлемдерін өзгертеді. Ол судың көтерілу фазасын және кейін түсу деңгейі бар. Су деңгейінің интенсивті көтерілу фазасы жарылыс толқынының фронты болып табылады. Жарылыс толқынының фронты арна учаскесінде жарылыс толықынының аусуы кезінде тік, ГТС бұзылуына жақын және одан алыстаған кезде жамылғыға жақын болуы мүмкін.

Жарылыс толқыны фронтының соңынан оның ұзындығы тез өседі, біраз уақыт өткенен кейін максимумға жетеді, жарылыс толықынның жотасы деп аталады. Су толқынының көтерілу нәтижесінде су орының және жақын жатқан жергілікті учаскенің толуы болады. Су басудың көлемі мен тереңдігі жарылыс толықынына және мекеннің топографиялық жағдайына байланысты. Су деңгейінің көтерілуі тоқатағаннан кейін аз немесе ұзақ кезеңде белгіленге жақын ағыс қозғалысы пайда болады. Бұл кезеңнің ұзақтығы, су торабының көлеміне байланысты. Су басу аумағының соңғы фазасы су деңгейінің түсуі болады.

Жарылыс толықыны өткеннен кейін өзен арнасының формасы жарылыс толқынындағы су жылдамдығының салдарынан өте өзгереді.

Жарылыс толықының бұзу әрекеті топырақ сипатының мықтылығының әсерімен үлкен өзгеру жылдамдығының жылжитын қысым фронтының бұзылуы немесе ағымның әсерінен төменгі және жоғарғы бьеферде су деңгейінің тез өзгеру нәтижесінен болады. Жарылыс толқынымен ілесіп жүретін ГТС апаты кезінде төтенше жағдайлардың масштабы, гидротехникалық салынымдардың қысым фронтының типіне, апат түріне (негізінен, прорано көлеміне), су торабының және плотина (дамба) параметріне, төменгі бьефер арнасының сипаттамасынан, сондай-ақ суға кеткен жергілікті мекеннің топографиялық және гидрографиялық жағдайына байланысты. Жарылыс толқынымен оның әрекет ету занасындағы ғимараттар мен салынымдардың көп саны бұзылуы мүмкін. Олардың бұзушылық санаты су деңгейінің көтерілуіне және ағым жылдамдығына, сондай-ақ ғимараттардың және оның негіздерінің сипаттамасына байланысты.

Қысым фронтының салынымдарын бұзу нәтижесінде туындаған және негізгі зиян келтіретін фаткрі болып саналатын төтенше жағдайлар — жарылыс толқыны тиісінше жергілікті жерлерді катастрофалық су басу, екінші зиян келтіру факторлармен ілесіп жүреді: өрттермен – электр кабеленің және сымдарының қысқа мерзімге түйісуінен және үзілуінен; көшкіндемен, омырылып құлаумен – топырақтың жуылуы салдарынан; инфекционды аурулармен – ішетін судың, азық-түліктің және т.б. ластануынан.

ГИДРОТЕХНИКАЛЫҚ САЛЫНЫМДАРДАҒЫ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ

Қазақстан Репсубликасы дамуының ұзақ тез Стратегисына объектілердің сапалы миниторингісінің салдынан гидротехникалық салынымдардың апатын және катаклизмаларының алдын алу туралы мәселе қойылады.

Қазақстанда ГТС қауіпсіздігінің мониторингі бірнеше ведомстволармен жүргізіледі. Негізгі құқықтық база ҚР Су кодексімен реттеледі. Осы Кодекстің 50 бабына сәйкес, су қорын күзету және пайдалану саласына мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады:

• су қорын пайдалану және күзету бойынша бас мемлекеттік инспектор, оның орынбасары, сондай-ақ тиісті ведомствоның аға мемлекеттік инспекторлары мен мемлекеттік инспекторлары;
• тиісті бассейндердің су қорларын пайдалану және күзету бойынша бас мемлекеттік инспектор, оның орынбасары, тиісті бассейндердің су қорларын пайдалану және күзету бойынша басқармаларының аға мемлекеттік инспекторы мен мемлекеттік инспекторлары;

ҚР Су Кодексінің 32 бабына сәйкес, су шаруашылығының иелері Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес олардың техникалық жағдайының қауіпсіздігіне жауапкершілікте болады. Су шаруашылығының иелері техникалық жағдайының қауіпсіздігін қамтамсыз етуіне бақылауды су қорын пайдалану және күзету, төтенше жағдайлар мен өндірістік қауіпсіздік бойынша салалардағы өкілетті органдар жүзеге асырады.

Жеке меншік иелерімен пайдаланатын ГТС қауіпсіздігіне бақылау жүргізу қызметі, осылайша ҚР ауыл шаруашылық министрлігінің су ресурсы бойынша Комитетімен және төтенше жағдайларғ мембақылау бойынша Комитетімен және ҚР төтенше жағдайлар бойынша Министрлігінің өндірістік қауіпсіздігімен жүзеге асырылады. Су ресурстарымен және олардың су бассейндік шаруашылық инспекциясы бойынша Комитетінің қызметіне су объектілерін пайдалану режимін, сондай-ақ су объектілерінде тикелей орналасқан су шаруашылығы салынымдарын пайдалану ережесін бекіту жатады. Төтенше жағдайлар мен өндірістк қауіпсіздікке мембақылау бойынша Комитеті, өз кезегінде ГТС объектілерінде төтенше жағдайларды ескерту және жою, апаттылықтың алдын алынуын және жоюын ұйымдастыру бойынша мемлекеттік бақылау жүзеге асырылады. Осылайша, ГТС қауіпсіздігіне мониторингдің біріңғай жүйесі, сондай-ақ Қазақстанда гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша арнайы заңнама жоқ. Бүгінгі күні Су Кодексі осы саладағы негізгі құқықтық база болып табылады. Сонымен қатар, плотина қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жатанын жекелеген ережелер, табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар бойынша жалпы заңнамаға, азаматтық қорғанысқа, өндірістік қауіпсіздікке енгізілген. Бұл гидротехникалық салынымдардың қызмет көрсету қауіпсіздігін толық көлемде пайдалануына кедергі жасайды.

ГТС өте қауіпті, техникалық жағынан қиындатылған жне капиталды құрылыстың әйгілі объектісіне жататыны анық. Сонымен, Қазақстан Републикасының гидротехникалық салынмдары негізгі бөлігі өткен ғасырдың 50-80 жылдары салынса, ал кейбіреулері 30-40 жылдары салынған, олардың көбінің техникалық жағдайы, ескіруіне, негізгі конструкциялардың уақытша бұзылуына және күрделі жөндеу жұмыстарының жүргізілмеуіне орай тиісті пайдалану талаптарына сәйкес келмейді. Нәтижесінде еліміздегі су шаруашылығы объектісінің көбі нақты ескіруі шамамен 60% құрайды, осының нәтижесінде гидротехникалық салынымдардың сенімділігі мен қауіпсіздігі төмендеген. 30-35 жастағы салынымдардың жасыа қарағанда платина апаты тез өседі. Осы жоспарда 1975 жылы салынған ірі су тораптары потенциалды қауіпсіздікті ұсынады.

Гидротехникалық салынымдардың пайдалану қауіпсіздігін жүзеге асыру мен ұйымдастырудың негізгі мәселесі болып табылады: гидротехникалық салынымдардың меншік иесінде және пайдаланатын ұйымда гидротехникалық салынымдардың пайдалану ережесімен және су шаруашылығы салынмдарының қауіпсіздігі саласындағы басқа да нормативтік құжаттармен қарастырылған салынымның техникалық жағдайына ұдайы мониторинг жүргізетін, ағымдағы, жоспарлы-алдын алу, қайта жөндеу және күрделі жұмыстарын, тасқын өту жағдайында салынымдарды жұмысқа дайындау, қысқы мерзім кезіндегі жұмыстарды және басқа іс шараларды жүргізетін пайдаланудың білікті қызметтердің жоқтығы; меншік иелерінде (пайдаланатын ұйымда) гидротехникалық салынымдардың қауіпсіз пайдалануды жүзеге асыру үшін жеткілікті қаражат ресурсының жоқтығы; жергілікті орындашы органдардың иесіз жылжымайтын мүлік ретінде иесі жоқ гидротехникалық салынымдарды мемлекеттік тіркеу органдарына есепке қою, меншік иесін және пайдаланушы ұйымды анықтау, сондай-ақ иесіз гидротехникалық салынымдардың қауіпсіз пайдалану жұмысының тиімсіздігі; тасқын қауіпті аумақта, ірі тірек гидротехникалық салынымдардағы гидродинамикалық апат кезіндегі толқынды жарылу аумағын бақылаусыз салынуы; гидротехникалық салынымдардың үлкен бөлігі қанағаттанарлықсыз техникалық жағдайда, ымдағы, күрделі жөндеу, қайта құру жұмыстарын жргізу қажет; нормативтік базаның жетілмегендігі және гидротехникалық салынымдарының қауіпсіздігі бойынша тиісті заңнаманың жоқтығы.

Қазақстан Республиксы Су Кодексіне    сәйкес, су шарашылығының қауіпсіз техникалық жағдайына оладың меншік иелері жауапкершілікте болады. Су қорының пайдалануы мен күзетілу саласындағы өндірістік бақылау арнайы сумен қолдану құқығын жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалармен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының су кодексімен меншік иелері су жағдайына ықпал ететін су шаруашылық салынымдарының жұмыс істеу және техникалық нығайтылу жағдайында ұстауға, олардың пайдалану сапасын жақсартуға, су ресурстарын пайдалану есебін жүргізуге, өлшеу құралдарымен және суды өлшеу құрылғыларымен, су қақпаларымен, су шығаратын су шаруашылығының салынымдарымен және ағымды және коллекторды су салынымдарымен жабдықталуға және барлық апаттылық жағдайлары және сумен пайдалану техникалық режимін бұзылуы туралы жергілікті орындаушы органдарына және төтенше жағдайлар саласындағы өкілетті органдарға (республикалық мақсаттағы қалалар, астаналар) хабарлауға, сондай-ақ су объектісімен зиянның алдын алу бойынша шараларды қабылдауға және су объектлерімен зиянды салынымдардың алдын алу бойынша шаралар қабылдансын. Мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар, судың келесі зиянды ықпал етуін ескерту және жою бойынша іс шаралар өткізуге міндетті:

• су басу, су толу;
• жағлаударды, дамбаларды және басқа салынымдарды сақтау.

Қазақстан Республикасының Су кодексімен су шарашылық ұйымдары, сумен пайдаланатындар, жеке және заңды тұлғалар тұрғын мекемелерді, өндірістік объектілерді, ауыл шараушылық құралдарын қорғау, судың зиянды әсерінен аумақты күзету бойынша ескерту және ағымдағы іс шараларды жоспарлауға және өткізуге міндетті. Судың зиянды әрекетін ескерту және жою бойынша ескерту және ағымдағы іс шараларды қаржыландыру, сумен пайдаланытындардың және бюджеттік қаражат арқылы жүргізіледі. Судың зиянды әрекетін ескерту және жою бойынша су шаруашылығының іс шараларын өткізу кезінде жеке және заңды тұлғалар міндетті:

• су шаруашылығы және салынымдарын салу кезінде, пайдалану, қайта құру, консервациялауға шығарған, оларды пайдалану және жою кезінде қауіпсіздік ержелері мен нормаларын сақтауға;
• су шаруашылығы мен салынымдардың қауіпсіздігін ұдайы төмендетуге;
• су шаруашылығы мен салынымдарды үнемі зерттеу жүргізуге;
• су шаруашылық жүйесінің және салынымдарының апаттылығын жоюға бағытталған қаржылық және материалық резевртерді құрастыруға;
• су шаруашылығы мен салынымдардың төтенше жағдайлары туралы локальды хабарландыру жүйесінің ұдайы дайындығын қолдауға.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген су шаруашылығы мен салынымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету ережелерінде келесі талаптар анықталды: Табиғи және техногенді сипатағы болжалды және болған төтенше жағдайлармен байланысты апаттардың туындау қауіпі кезінде, су шаруашылығы мен салынымдардың иесі немесе пайдаланатын тұлға су шаруашылығы мен салынымдардың бақылайтын параметірлері белгіленген қауіпсіздік талаптарына сәйкес келмеу жағдайында пайдаланудан шығару бойынша қосымша шаралар қабылдайды. Пайдалану кезінде су шаруашылығы жүйесі мен салынымдардың қауіпсіздік жағдайын қолдауда меншік иесі немесе пайдаланушы тұлға үнемі зерттеу, тезникалық қызмет көрсету және ағымдағы жөндеу жұмыстарын жүргізілуін қамтамасыз еті. Су шаруашылығы мен салынымдардың меншік иесі немесе пайдаланушы тұлға адамдарға қауіп төндіретін, жақын жатқан аумақтардың жұмысын өткізу кезінде қауіпті аймаққа кездейсоқ кіруді ескерту бойынша шаралар қабылдайды. Су шаруашылығы мен салынымдардың меншік иесі немесе пайдаланушы тұлға жыл сайын 25 жылдан артық пайдалануда болған су шаруашылығы жүйесі мен салынымдардың, олардың жағдайына қарамастан, оның мықтылығын бағалаумен, орнықтылығымен пайдалану сенімділігімен көп факторлы тексереді. 25 жылға дейін пайдалануда болған су шаруашылығы мен салынымдар, олардың жағдайына қарамастан, оның мықтылығын бағалаумен, орнықтылығымен, пайдалану сенімділігімен көп факторлы 5 жылда бір рет тексеріледі. Гидротехникалық салынымдардың төтенше жағдайларын ескерту бойынша негізгі іс шаралар болып табылады:

• су торабының максималды ағымын қайта бөлу;
• аумақты дамбалармен қоршау;
• өзен арнасының өткізу мүмкіндігін арттыру;
• ағымды лақтыру;
• қорғалатын аумақтың белгісін көтеру;
• гидротехникалық салынымдардың апаттылық қауіпінің жеткілікті деңгейін қамтамасыз ету;
• гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігіне мемлекеттік бақылау;
• гидротехникалық салынымдардың үздіксіз пайдалануы;
• гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шараларды жүзеге асыру, оның ішіндеолардың қауіпсіздік критериелерін анықтау, олардың жағдайын үнемі бақылау мақсатында гидротехникалық салынымдардың техникалық құралдармен жабдықталуы, гидротехникалық салынымдарға қызмет көрсететін жұмысшыларды қажетті біліктілігін қамтамасыз ету;
• гидротехникалық салынымдарда төтенше жағдайлардың туындау қауіпін максималды азайту бойынша алдын ала кешенді іс шаралар өткізу қажет;
• оларды салу, пайдалануға енгізу, пайдалану, жөндеу, қайта құру, консервациялау, пайдаланудан шығу және жою кезіде гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздік ережелері мен нормасын сақтау;
• гидротехникалық салынымдардың көрсеткіш жағдайын бақылау (мониторинг), табиғи және техногенді әрекет ету және алынған деректердің негізінде гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін бақылауды жүзеге асырады, оның ішінде гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін үнемі бағалау және каскадеде гидротехникалық салынымдардың жұмыс есебінің төмендеу есебін талдау, зиянды табиғи және техногенді ықпал ету, төменгі және жоғары гидротехникалық салынымдарға жақын жатқан шараушылық және басқа әрекеттердің нәтижелері, өзен арнасында объектілерді орналастыру және басқа да қызметін;
• гидротехникалық салынымдардың жағдайына жүйелі бақылау;
• гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздік себебінің төмендеуін үнемі талдау және гидротехникалық салынымдардың техникалық жағынан жұмыс істейтін жағдайын қамтамасыз ету, оның қауіпсіздігін, сондай-ақ гидротехникалық салынымдардың апатын алдын алу бойынша шаралардың әзірлеуі мен жүзеге асырылуын уақытында жүргізу;
• гидротехникалық салынымдардың үнемі тексерілуін жүргізу;
• гидротехникалық салынымдардың апатын жоюға тағайындалған қаржылық және материалдық резервті құру;
• жергілікті орындаушы органдармен бірлесіп, гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздік мәселелері туралы тұрғындарды хабарландырсын;
• гидротехникалық салынымдарды пайдалануы бойынша іс шараларды қаржыландыру, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, сондай-ақ гидротехникалық салынымдардың апаттылық салдарын ескерту және жою бойынша жұмыс жүргізу;
• нормативтік техникалық талаптарға сәйкес келмейтін гидротехникалық салынымдарды пайдаланудан шығару;
• меншік иесімен гидротехникалық салынымдарды жұмыс істеу жағдайында ұстауға мүмкіндік болмаса, гидротехникалық салынымдардың меншік иесімен салынымды өз еркімен және төлемсіз жеке меншіктен мемлекеттік меншікке беру мәселесін қарастыру.

Тасқын болғанға дейін келесі жұмыстар өткізілсін:

• тиісті бригадалар қалыптастыру;
• жұмыс кестесін құру;
• техникалық қауіпсіздік бойынша нұсқаулықтар өткізу;
• салынымдарда су горизонтының шамамен жіберілетін, нормалы, форсироваланған тіркелген белгілердің барын тексеру, олар су торабының салынымдарына жуылмайтын бояумен жазылуы керек немесе кольялармен бекітілуі керек:
• су шығаратын және жіберетін салынымдардың кептелістерін тексеру, орындарына редукторлардың тұтқасын орнатсын;
• су жиналудың транзитті және су шығару бөлігінің жағдайы туралы сұралған деректерді алып, зерттеу, максималды шығару шынымен олардың бұзылу мүмкіндігін бақылау;
• салынымдарды және платиналардың фрунтты керегесіне еріген судың түсуін жою бойынша шаралар қабылдасын, қажет болған жағдайда шығатын арналар жасау:
• гироузел жағдайын қауіпті, апатты деп бағалаған кезде төмен жатқан объектілерде, оынң ішінде су тораптарында плотиналардың жарылу мүмкіндігіне жағымсыз ықпал етуін төмендету қамтамасыз етілсін;
• салынымдар мен су тораптарының еріген суларды қабылдау және өткізуга дайындау бойынша шаралар әзірлеу.

Сонымен қатар, көктемгі жылулардың түскеніне дейін әр ГТС және оған жақын жатқан су лақтыратын аумақтарды, келесі деректерді алу үшін тексеру керек:

• су лақтыратын аумақта қар қорының жалпы саны (су):
• тасқын суын қабылдау үшін ГТС ыдыстарындағы бос орындар;
• төменгі бьефке лақтаруға қажетті судың;
• салынмыдардағы шамамен жіберілетін су горизонттарының, нормалы, форсироваланған тіркелген белгілерінің бары;
• тасқын кезінде ГТС жақын жатқан жерлердің тасқын суымен басу мүмкіндігі;
• су өткізгіш және су шығаратын салынымдардың бары (сонымен қатар, жабық плотиналар мен су шығару конавалар), оларды жөндеу, мұз пробкалары мен басқа заттардан тазалау қажет;
• су лақтыратын және су шығаратын салынымдардың өткізу қабілеті;
• су лақтыратын және су шығартын салынымдарда кептелістерің техникалық жағдайы, мұздан қорғау құралдарын, қауіпсіздік қоршауының жұмыс істеуі және бары;
• жылдымалы және стационарлық, сифонды су лақтыратын нососты станцияларды пайдалану мүмкіндігі туралы қорытыныды.

Сонымен қатар, әр ГТС үшін өткізу жураналын бастау керек, онда жыл сайын келесі мәселелер көрсетілу керек:

• тексеріс нәтижесі;
• тасқынға қарсы комиссиягың ұсынысы;
• кезекші бригадалардың құқрамы мен жұмыс кестесі олардың лауазымдық міндеттері, заттармен, құралдарымен және механизммен қамтамасыз етілуі, орындаушыларға кезекшілік естесін, жиналу орынын жеткізу, хабарлау әдісі мен кезекші бригадаларды объектіге жеткізу, нұсқаулық өткізу,техникалық қауіпсіздік талаптарын, еңбек, демалыс және т.б. жағдайларын орындау;
• жөндеу-пайдалану жұмыстары туралы мәлімет, су деңгейінің көтерлуі және түсу уақыты және олардың санды көрсеткіштері;
• тасқынға қарсы комиссияның келісууімен, апаттылық жағдай туындаған жағдайда бригадалармен орындалған шұғыл шаралар;
• кейін болатын тасқындардың өткізу бойынша ұсыныстар. Жылу кезінде клесі жұмыстарды орындау қажет:
• тасқынға қарсы комиссиямен келісу бойынша салынмдардың барлық су лақтыратын және су шығаратын тесіктерін ашу, су тораптарын босату, бірақ белгіден төмен емес, одан тасқын суымен олардың нормалы белгіге дейін толуы қамтамасыз етіледі, бұл оларға сутораптарының және салынымдарының пайдалану жағдайын, максималды шығару шығынын жақсартады;
• жабық су лақытартын жердің кіретін және шығатын жерді мұз пробкаларынан босаты, олар жылдың суық мерзім кезінде салынымның ішіне кіруінен, сондай-ақ төменгі бьферде су деңгейінің суық бұзыла қатуының нәтижесінде туындайды;
• гидроузелдердің су лақытыруына үлкен айналымы кезінде, суөткізгіш салынымдардың құралдарына қауіп тудырған жағдайда, айналымдарды буталық тастармен, темір бетонды ломмен, топыраөпен толтыру бойынша шұғыл шаралар қабылдау қажет.

Гидроузелдерде тасқын болған жағдайда, тәулік бойы қажетті техникамен жабдықталған, бригадалардың, жұмысшылардың кезекшілігі ұйымдастырылу керек, онда су лақтыратын және су шығаратын құрылғылар ұдайы бақылауда болулары керек. Су лақтыратын құрылғыларға су өткізу алдында кіру тесіктері мұзбен, мұз еріндісімен бекітіліп қалмағанына тексеріс жүргізу, қажет болған жағдайда траншея тесу керек.

Су лақтыру шығынын өткізу кезінде су лақтырудың төменгі бьеферінде қандайда бір жөндеу жұмыстарын жүргізуге жол бермеу керек. Сондай-ақ су лақытартын жерге жақын жерде жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін қайық және басқа да жүзетін заттарды пайдалануға болмайды. Су лақытартын тесіктерінің жұмысын бақылау қажет: олардың мұзбен, жүзіп келгген ағаштармен, карчалармен, шөптермен және т.б. толуына жол бермек керек. Ол үшін үлкен еңбекті талап ететін, стрессті пропкалардың пайда болуын күтпей, жүзіп келе жатқан заттарды брагалармен жылжыту керек, ағаштарды троспен іліп алып, тракторлармен жұмыс зонасынан алып шығу керек.

Су тораптарындағы су горизонтының жеткілікті жерден асуы кезінде, сондай-ақ басқа жағдайлар туындаған кезде , онда су лақытруының сынуына ықтимал болса, тасқынға қарсы комиссиясының шешімі бойынша нақты жағалауда эксковатормен тасқын суының лақтырылуына өз еркімен жу есебінде қазған аймақтың бұзылуына қарсы барлық шараларды қолданумен траншея қазу керек. Жиналған шығындардың процессінде пайда болған прорандарды жасау үшін қажетті буталы тастардың, қаппен құмның және топырақтың қорын құрастыру керек. Су толу кезінде тұрғындар, ұйымдар, кәсіпорындар су деңгейінің катастрофалық көтерілуі, су басуы және аумақтардың суға толуы туралы хабарландыруы қамтамасыз етілуі керек.

Тасқын өткенен кейін су лақтыратын және басқа да салынымдарды жарақаттарын, дефектерін, деформацияларын, жуылуын, бұзылуын және т.б. анықтау үшін түбегейлі тексеру керек. Тексерістен кейін тасқынның шығуы туралы есеп құрастур керек, она көрсетілуі керек:

• тасқынның шығу шарты (гидрометеорологиялықе, көтерілі және түсу кезеңі, мұз құбылыстары, максималды деңгейлер мен шығындар);
• апаттың және сынудың себептері мен сипаттамалары, оларды жою әдісі;
• тасқын шығаруды өткізу және ұйымдастур кезіндегі кемшіліктерді жою бойынша қорытынды;
• апат салдарын немесе сынуларды жөндеуге қажетті жоспарлы, іздестіруші, құрылыс-монтажды жұмыстардың көлемі.

ТАСҚЫН МОНИТОРИНГІ ЖӘНЕ ЖОСПАЛАУ

«Мониторинг» түсінігі (monitoring ағылшын тілінде – қадағалу дегенді білдіреді, латын базасының түбірінде — monitor — ескерту, алдын алу) ғылымда, сондай-ақ қоғамдық тәртіптің басқа саласында жалпы қолданатын болды. Сөз қандайда бір процессті, қалаған нәтижеге сәйкес келуін анықтау мақсатында ұдайы бақылау жүргізу туралы айтылады. Басқаша айтқанда, егер диагностика нақты берілген қаййталануымен және бір (базалық) индекатордың жүйесін қолданумен жүйелі түрде жүргізілсе –онда біз мониторингпен жұмыс істейміз. Тасқын мониторингі мен жоспарлау ұдайы бақылау, оның көрсеткіштерін, сондай-ақ осы көрсеткіштерді көтеруге бағытталған арнайы нормаларды, ережелерді, талаптар мен іс шаралардың орындалуын бағалау және қадағалау жолымен жүзеге асырылады. Су объектілерінің мемлекеттік мониторингі қоршаған орта мен табиғи ресурстардың мемлекеттік мониторингісінің құрама бөлігі болып есептеледі және Қазақстан Республикасының су қорын құрастыратын барлық су қорында жүзеге асырылады. Су объектілерінің мемлекеттік мониторингі шикізат мониторингісін құрастыратын жер үсті, сондай-ақ жер асты суының мониторингісінен тұрады. Су объектілерінің мемлекеттік мониторингі, судың мемлекеттік есебі мен оны пайдалану су қорын пайдалану және күзету саласындағы өкілетті органның қоршаған ортаны күзету саласындағы орталық орындаушы органмен біріңғай бірлесіп жасалған

Су объектілерінің мемлекеттік мониторигні, су және оны пайдаланудың мемлекеттік есебі, су қорын пайдалану және күзету саласындағы өкілетті органның, қоршаған ортаны күзету (жер үсті суы бойынша) саласындағы орталық орындаушы органмен, шикізатты пайдалану және күзету (жер асу суы бойынша) саласындағы өкілетті органмен және тұрғындардың санитарлық-эпидемиологиялық жайлылығы саласындағы өкілетті органмен (ішетін және шаруашылық-тұрмыстық сумен қамтамасыз көздерінің суының сапасын бағалау, сауықтыру мақсаттағы және рекреакция үшін пайдаланатынсу объектілерінің жағдайы) біріңғай бірлесіп жасалған әдістеме негізінде жүзеге асырылады. Мониторинг олардың көрсеткіштерін үнемі бақылау, қадағалау және бағалау (болжау) жолымен, сондай-ақ осы көрсеткіштерді көтеруге бағытталған арнайы талаптар мен іс-шараларды орындаумен жүзеге асырылады.

Тасқын кезіне республикадағы тасқын қауіпсіздігін болжау барлық республика аумағында наурыз айының басында қалыптасады. Болжау өзендердің, метеостанциялардың бақылау бекеттерінен алынған алғашқы деректердің негізінде қалыптасады. Мониторингтің республикалық жүйесі 81 су объектісінің, оның ішінде 57 өзен, 9 көл, 12 су торабы, 3 арнада 192 створдан су үстінің жағдайына. Қауіпті табиғи құбылыстардан тұрғындар мен аумақтардың қорғалуын қамтамасыз ету үшін «Казселезащита» ММ тасқынды, селді-өзендердің, еруді, лавинно қауіпті учаскелердің жағдайына мониторинг жүзеге асырады.

«Казгидромет» РМК Қазақстанда өзендер, көлдер және теңіз бекеттерінен тұратын мемлекеттік гидрологиялық жүйенің бақылауын жүзеге асыратын жалғыз ұйым болып табылады. Байланыс арналары бойынша (рация, электронды пошта, телефон) осы бекеттердің жедел ақпаратыкүн сайын Казгидромед Гидрология департаментінің гидрологиялық болжау бөліміне келіп түседі, онда ол өңделеді, гидрологиялық бюллетен құрастырылады, сулылық пен гидрологиялық режимнің басқа да элементтерінің болжауы шығарылады. Қауіп жағдайы немесе қауіпті гидрологиялық құбылыс туындаған кезде теңіз дауылының алдын алулар шығарылады. Барлық ақпарат бекітілген кестеге сәйкес пайдаланушыларға, сондай-ақ төтенше жағдайлар министрлігіне беріледі, олар қабылдап алынған деректердің негізінде апатты гидрологиялық құбылыстың салдарынан алдын алу бойынша басқару шешімдерін қабылдайды. Гидрологиялық ақпараттың ұдайы пайдаланушысы Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық министрлігінің су ресурсы бойынша Комитет болып табылады.

Гидрологиялық ақпарат және болжау су шаруашылығының қызметімен білікті басқаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, гидрологиялық болжамдар су тасқыны және құрғаұшылық сияқты апаттардың салдарын төмендетуге қажет.

Тасқын қауіпсізігінің қысқаша болжаудың ақтауы гидробекеттердегі параметрлердің – су деңгейінің және оның шығынының, нақтылығынан ғана тәуелді емес, бассейндергдегі қардың мөлшерінен, топрақтың және оның рельефінің қатуына, температура-ылғалдылық жағдайын болжаудан, мұздың қалыңдығынан, өзен арнасының жағдайы мен басқа факторлерден де тәуелді.

Гидрологиялық құбылыстардың заманауи мониторингісі тасқын қауіпін және оның туындау қауіпін жоспарлауға және алдын алуға оптимизммен қарауға мүмкіндік береді. Тасқын қауіпсіздігін алдын алу бойынша шешім қабылдау үшін, болатын тасқынның орнын, уақытын және күштілігін білу керек. Қазіргі уақытта ең көп тараған ол ғарыштық мониторинг, ол тасқын жағдайының дамуын бақылауға, көлемі мен зиянын бағалауға, сондай-ақ су тасқынының туындауына мүмкіндік береді.

Спутниктік жүйе су тасқынының көлемін тез анықтауға, су тасқынын ұстау үшін қорғау және қайта орнату жұмыстарын жоспарлау жолымен алдағы уақыттағы су басуды және су басуға қауіп төндіретін аумақтарды ескеруге мүмкіндік береді. Спутниктіr суреттер координат жүйесіне байланған, ол тиісті масштабтың картасымен осы суреттердің салыстыруына, сондай-ақ су басуға қауіп төнген аумақтардың көлемін өлшеуге мүмкіндік беріледі. Сонымен қатар әдемде мониторинг және төнше жағдайлардың алдын алу саласындағы заманауи технологияларды алу, бұл сурет және бейне аппаратураны пайдаланумен нақыт уақытта аумақтардың шекараларына тексерісті жүзеге асыратын пилотсыз шекарашы ұшақтары қатты дамуда.

Көктемгі тасқындар апаттардың басқа түрінен, болжамға келетіндігімен ерекшеленеді. Сондықтан гидромедқызметтердің, бақылау бекеттерінің су объектілеріне бақылауды уақытында ұйымдастыру және тұрғындарды және АҚ және ТЖ тиісті қызметтеріне хабарлаудың ең басты бастамшыл алдын алу және су тасқыны кезінде төтенше жағдайлардың салдарын төмендету әдісі жергілікті орындаушы органдарға және жеке меншік нысанынан гидротехникалық салынымдардың меншік иесіне жүктеледі. Жергілікті орындаушы органдармен тасқынның уақытылы және сапалы болжауы гидротехникалық салынымдар мен су тасқынының қауіпті учаскелерінде уақытша гидротехникалық бекеттері ұйымдастырылсын. Уақытша гидрологиялық бекеттердетасқын суының көтерілу деңгейін тіркеу  үшін  сваи–өлшегіштер  орнатылады.  Сондай-ақ  өзен  арнасындағы жіңішке кептеліс пайда болған жерлеріндегі мұздың жиналуына бақылауды жүзеге асырады.

Уақытша гидрологиялық бекеттер, көлікпен және байланыс құралдарымен жабдықталады. Уақытша гидрологиялық бекеттердегі байланыс, гидротехникалық салынымдарда және өзендерде судың көтерілу деңгейі және мұз кептелісінің пайда болуы туралы деректерді, сондай-ақ жергілікті орындаушы органдар мен тұрғындарды апаттар мен гидротехникалық салынымдардағы жарылыстар туралы шұғыл хабарландыру береді.

Қауіпті гидрологиялық құбылыстардың мониторингісін өткізу тәртібі

Жергілікті орындаушы органдармен су басы (су толу) аймағына жататын әр тұрғын мекендеріндегі су шарушылығы салынымдарында уақытша гидробекеттер ұйымдастыру қажет, онда тәулік ішіндегі мониторингісін өткізу үшін тәулік бойы кезекшілік ұйымдастырылады. Сондай-ақ кептеліс үзіліп кететін өзендердің тармақтарын тәулік бойы бақылауға кезекшілік ұйымдастырлады. Гидрологиялық құбылыстардың (кептелу, су тасқын, тасқын) мониторингі жүйесін өткізудің жалпы талаптары 9.1. кестесінде көрсетілген:

Гидротехникалық салынымдардағы мониторинг (су тораптарындағы, дамбалардағы, плотиналардағы) гидротехникалық салынымдардың меншік иесімен (балансұстағыштармен) жүзеге асырылады. Иесі жоқ гидротехникалық салынымдардың мониторингісін, осы гидротехникалық салыным орналасқан аумақтың қалалық және аудандық (ауыл округтері) әкімдігімен жүзеге асырылады.

Әр тасқын қауіпті учаскенің және гидротехникалық салынымның (су тораптары, дамбалары, плотиналары) мониторингісі бойынша ақпарат күн сайын с. 09.00 Қазақстан Республикасының ТЖМ аумақтың құрылымының біріңғай кезекші-диспечерлік қызметінің жедел кезекшісіне ұсынылады. Тасқын қауіпті учаскесінің және гидротехникалық салынымдардың мониторингісі бойынша ақпаратты уақытында жинау және ұсыну үшін қалалардың, аудандарды тасқынға қарсы комиссиялары жауапты тұлғаларды тағайындайды. Жауапты тұлғалар барлық қажетті құралдармен жабдықталады (ЖК, телефакс байланыс, радиостанция, электронды пошта).

Гидротехникалық салынымдарда (су тораптары, дамбалары, плотиналары) тасқын қауіпі бар учаскіде су деңгейі тез көтерілген, кептеліс және судың қатты шығарылуы пайда болған жағдайда ақпарат тез арада Қазақстан Республикасының ТЖМ аумақтың құрылымының біріңғай кезекші- диспечерлік қызметіне, сондай-ақ өзен арнасының және төменгі бьеферінде орналасқан қалалық, аудандық әкімдіктеріне және ауыл округтеріне ұсынылады.

ҚОЖАЙЫНЫ ЖОҚ ГИДРОТЕХНИКАЛЫҚ САЛЫНЫМДАРДЫ ЕСЕПКЕ ҚОЮ ТӘРТІБІ

Қазақстан Республикасының Су кодекісіне сәйкес, жергілікті орындаушы органдар қожайыны жоқ су шаруашылығын анықтаған кезде, Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасымен қарастырылған процедураларды жүргізеді.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, қожайыны жоқ гидротехникалық салынымдар анықталған аумақтағы ауыл (ауыл) округінің әкімдік аппаратының өтінішінің негізінде жылжымайтын мүліктің мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органмен есепке алынады.

Қожайыны жоқ гидротехникалық салынымдарды коммуналдық жеке меншікті басқаруға өкілетті органның есебіне қойғанан бір жыл өткен соң, коммуналдық жеке меншікке келіп түскен осы гидротехникалық салынымдарды жеке меншік ретінде тану үшін сотқа беруге болады.

Жылжымайтын мүлікке және оның келісім-шартына мемлекетік тіркеу құқығы туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, жылдымайтын мүлік құқығы мен олармен келісім шартты міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге алу қажет, онда су шараушылығының мемлекеттік тіркеу құқығы гидротехникалық салынымға төлқұжаттың болған кезінде жүргізіледі, оның нысаны өкілетті органмен бекітіледі.

Коммуналдық жеке меншікке келіп түскен гидротехникалық салынымдардың есепке алу, сақтау, бағалау, әрі қарай пайдалану және жүзеге асыру жұмысын ұйымдастыру коммунальдық меншікті басқаруға өкілетті органмен жүзеге асырылады. (мемлекеттік жеке меншікке келіп түскен мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау, әрі қарай пайдалану және жүзеге асыру тәртібі Қазақстан Республикасы Үкімітімен белгіленеді).

Жеке меншікте болған гидротехникалық салынымды мемлекеттік меншікке беру тәртібі

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өз еркімен және ақысыз беру Қазақстан Республиксының Үкіметімен белгіленген тәртіпте жүзеге асырлады.

Сыйға беру келісім шарты бойынша (сыйға беруші) ағысыз екінші жаққа (сыйға алушы) затты меншікке немесе меншіктік құқығын (талап) өзіне немесі үшінші тұлғаға береді немесе беруге міндеттейды, немесе оны өзінің алдында немесе үшінші тұлғаның алдыда мүліктік міндеттен босатады немесе босатуға міндеттейді.

Заңнамаға сәйкес, жылжымайтын мүлікті сыйға беру келісім шарты мемлекеттік тіркеуге жатады.

ҚР Үкіметінің 2007 жылдың 29 желтоқсанындағы «Мүлікті жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өз еркімен және ақысыз беру тәртіп» №1371 Қаулысына сәйкес:

• мемлекеттік меншікке берілген мүліктің иесі, республикалық меншік объектісін басқару салсындағы мемлекеттік органға немесе оның аймақытық органына, немесе облыс (қала, аудан) әкімдігіне мүлкін өз еркімен және ақысыз мемлекеттік мүлікке беру туралы ұсынымсымен шағымданады. Аймақытық орган үш күн ішінде меншік иесінің шағымын өкілетті органға жолдайды.
• өкілетті орган немесе әкімшілік мүлік иесінің шағымын алғанан 7 күнтізбелік күндердің ішінде мүлікті мемлекеттік меншікке қабылдауға қажетті қорытындыны ұсыну үшін жергілікті бюджетпен қаржыланатын орталық орандаушы органдарды немесе орындаушы органды мүлікті мемлекетік меншікке беру туралы ұсыныс бары туралы, жергілікті мемлекеттік басқарудың жеке қызметін жүзеге асыратын өкілетті әкімдікке (әрі қарай –мемлекеттік органдар) хабарлайды
• мемлекеттік органдар тиісті ұсыныс алғанан бастап 30 күнтізбелік күндердің ішінде мүлікті мемлекеттік меншікке қабылдау (қажеттілігі болмағанда) қажеттілігі туарлы қорытынды дайындайды және өкілетті органға және әкімдікке жолдайды.

Мүлікті коммуналдық меншікке қабылдау туралы шешім әкмдікпен қабылданады.

Ереженің 7 тармағымен қарастырлаған шешімді қабылдағаннан кейін мүліктің меншік иесімен және қабылданып жатқан затқа бекітілген заңды тұлғамен, сондай-ақ өклетті органмен, әкімдікпен, 20 күнтібелік күннің ішінде мүлікті қабылдау-беру (беру актілері) актісі ресіңмделеді.

Қабылдау-тапсыру (беру актілері) актілері үш данада құрастырылады, мемлекеттік және орыс тілінде, қабылдау-тарату (беру актілері) актісін ремімдеуге қатысқан, әр тарапқа бір данадан. Жылыжмайтын мүлікті тіркеу жылжымайтын мүлікті тіркеу құқығы және олармен келісулер туралы заңнамаға сәйкес жүзеге асырылады.

ГИДРОТЕХНИКАЛЫҚ САЛЫНЫМДАРДЫ ҚАЙТА ҚҰРУ, КОНСЕРВАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ЖОЮ ТӘРТІБІ

Гидротехникалық салынымдардың қайта құру 08 гидротехникалық салынымдардың негізгі ережелері, 03.04.01-20 құрылыс нормалары және ережелеріне (ҚНжЕ) сәйкес жүргізіледі.

Тұрақты гидротехникалық салынымдарды қайта құру келесілер үшін жүргізіледі:

• негізі гидротехникалық салынымдарды нығайту және салынымдарды салғаны үшін апаттылық қауіпін арттыруын көтеру кезіндегі оның негізі және сыртқы ортаның әсерінің артуы немесе негізі, сондай-ақ мүмкін болатын апаттың экономикалық, экологиялық және әлеуметтік салдарының көлемінің өсуі;
• негізгі гидротехикалық    салынымдардың    су               өткізгіш мүмкіндігін (арттыру) қамтамасыз ету;
• электроэнергияны өндіруін арттыру;
• сұйық қоқысты сақтайтын орынның сиымдығын арттыру;
• ескіруіне байланысты құрылғыны ауыстыру;
• суарту жүйесінің сумен қамтамасыз етілуін арттыру, суаратын немесе құрғататын массивтерде және оған жақын жатқан аумақтарда, арна бойында топырақ суының режимін жақсарту;
• стапельді немесе түсіріп көтеретін салынымдардың жұмысын интенсификацилау;
• гидроузелге ықпал ету аумағының экологиялық жағдайын жақсарту.

Гидротехникалық салынымдардың қайта құрылуы нормативтік талаптардың өзгеруі, пайдалану жағдайының өзгеруі (ауданның сейсмисиялығын көтеру, есептегіш шығынын өзгерту, қайта құрылған объектілерінің кешеніндегі салынымдардың жұмысын арттыру және т.б.) кезінде жүргізіледі. Қайта құру кезінде дұрыс пайдалану жағдайында болған салынымдардың бар элементтерін максималды түрде қарастыру керек. Негізі салынымдарды қайта құру олардың негізгі қызметін тоқтатпай жүргізу керек. Қайта құру кезінде бар салынымдардың максималды түрде пайдалануын қарастыру қажет.

Қайта құрылған салынымдардың және олардың элементтерінің техникалық жағдайы қайта құруды жоспарлау үшін қабылданған құрылыс материалдарының және топырақ негізінің нақты сипаттамасы негізіндегі еспетремен және арнайы зерттеулермен анықтау керек.

Гидротехникалық салынымдардың концсервациялау және жою бойынша механизмі Қазақстан Республикасының Су Кодексіне, Қазақстан Республикасының Азаметтық кодексіне, Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы  министрінің  2008  жылдың  5  желтоқсанындағы  №  746 бұйрығымен бекітілген су шаруашылық салынымдарын пайдалану ережесіне сәйкес жүзеге асырылады.

ГТС пайдаланудан шығу тәртібі кейін консервацияланады немесе жойылады.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау және жою кезіне меншік иесі (пайдаланатын ұйым) Қазақстан Республикасының Су Кодексін басшылыққа алу керек.

Су Кодексіне сәйкес гидротехникалық салынымдарды консервациялау және жою бойынша іс-шаралар төтенше жағдайлармен, санитарлы- эпидемиологиялық және экологиялық сәйкес келуіне міндетті түрде мемлекеттік сараптамадан өту керек.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау және жою бойынша жоспар алды және жоспарлы құжаттардың мемлекеттік сараптамасы бастапқы деректерге, техникалық жағдайына және архитектура, қала құрылысы және құрылыс істері бойынша өкілетті мемлекеттік органдармен, тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық жағдайы саласындағы өкілетті органмен бекітілген нормативтік құжаттарға сәйкес келуін тексеру мақсатында жүзеге асырылады.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау және жою қоршаған ортаны күзету саласында өкілетті мемлекеттік органның, қазынаны пайдалану және зерттеу бойынша өкілетті органның, тұрғындардың санитарлы- эпидемиологиялық жағдайы саласындағы өкілетті органының және өндірістік қауіпсіздік саласындағы өкілетті органның оң қорытындысы болған кезде жүзеге асырылады.

Пайдаланатын гидротехникалық салынымдарды концервациялау келесі жағдайларда болуы мүмкін:

− түрлі себептер кезінде жіберу кешенін аяқтағаннан кейін әрі қарай салынымның құрылысын тоқтату (мемлекеттік бақылау органының жазбаша өкімі, қаржыландырудың жетпеуі, аумақта әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруі және т.б.);

− осы уақытта салынымдардағы қажеттіліктің жоқтығы, бірақ олардың алдағы уақыттағы қажеттілігі.

Консервирленген салынымдар бақылау органдарымен келісіп, бағдарлама бойынша (пайдаланатын ұйым) меншік иесінің тарапынан ұстауға және техникалық бақылауға жатады.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау кезінде мықтылығы, тұрақтылығы және өткізгіс мүмкіндігі бойынша жоспарыл қауіпсіздік нормасын қанағаттандыру қажет.

Гидротехникалық салынымдарды консервациялау келесі тәртіпте жүзеге асырылуы қажет:

− ГТС консервациялау жобасы әзірленеді;

− мемлекеттік органына консервациялау жоспарын ұсына отырып, гидротехникалқ салынымдарды консервациялау қажеттілігіне сұраныс беру қажет (табиғы ықпал етуден қосымша жасырыну, қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша іс-шара және т.б.);

− бақылау органдарымен гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ұсынылған іс-шаралардың жеткіліктігіне тексеріс жүзеге асырылуы керек;

− берілген құжаттар жергілікті орындаушы органдармен келісуі керек;

− архитектура, қала құрылысы және құрылыс істері бойынша өкілетті органының, тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық жағдайы саласындағы өкілетті органының, қазынаны пайдалану және зерттеу бойынша өкілетті органның, ауыл шарушылығы саласындағы өкілетті органдарының, су қорын пайдалану және күзету саласындағы өкілетті органдарының, қоршаған ортаны күзету саласындағы өкілетті мемлекеттік органның, Азаматтық қорғаныс және төтенше жағдай саласындағы өкілеттік органның, өндірістік қауіпсіздік саласындағы өкілетті органның және қаланың (ауданның) төтенше жағдайлары бойынша комиссия төрағасының қатысуымен гидротехникалық салынымдарға, консервациялауға даындығы туралы актіні құрастымен комиссиялық тексеріс жүргізіледі.

Салынымдарды жою, ГТС жою жоспарына сәйкес, осыған ұқсас тәртіпте, су тасқыны кезінде (өзегінен тыс шығудың жоқтығы) қауіпсіздік нормасын сақтау кезінде жүзеге асырылады.

Салынымдардың жекелеген элементтері жою жоспарына сәйкес сақтала және пайдалана алады және басқа мақсатта, көпір тіректері, жағалары, фундаментері (негіздері) өндірістік және басқа ғимараттарға және салынымдарға пайдалана алады.

Салынымдарды жойғаннан кейін архитектура, қала құрылысы және құрылыс істері бойынша өкілетті органының, тұрғындардың санитарлы- эпидемиологиялық жағдайы саласындағы өкілетті органының, қазынаны пайдалану және зерттеу бойынша өкілетті органның, ауыл шарушылығы саласындағы өкілетті органдарының, су қорын пайдалану және күзету саласындағы өкілетті органдарының, қоршаған ортаны күзету саласындағы өкілетті мемлекеттік органның, Азаматтық қорғаныс және төтенше жағдай саласындағы өкілеттік органның, өндірістік қауіпсіздік саласындағы өкілетті органның және қаланың (ауданның) төтенше жағдайлары бойынша комиссия төрағасының қатысуымен келісілген және бекітілген жою жоспарына сәйкес орындалған жұмыс туралы тиісті акті ресімделу керек.

Кейін консервациялаумен немесе жоюмен ГТС пайдаланудан шығуы келісілген және бекітілген жою жоспарына сәйкес (консервациялау) ГТС меншік иесімен немесе пайдаланатын ұйыммен жүргізілуі мүмкін. Мекен иесі анықталмаған гидротехникалық салынымдар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 242 бабымен қарастырылған оның тиістілігін анықтау бойынша іс-шараларды өткізгенге дейін жойылуы мүмкін емес.

ГИДРОТЕХНИКАЛЫҚ САЛЫНЫМНЫҢ МЕНШІК ИЕСІ ҚҰЖАТТАРЫНЫҢ БОЛЖАЛДЫ ТІЗІМІ

Гидротехникалық салынымдардың меншік иесі немесе пайдаланушы ұйым су тораптары, гидроузел және гидротехникалық салынмдардың қауіпсздігін қамтамасыз ету бойынша іс-шаралары туралы мәлімет бар құжаттардың болуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ құжаттардың жүргізілін және сақталуын жүзеге асырады, оған жұмыс режимін бақылау нәтижелері мен су торабының және су торабында орналасқан гидротехникалық салынымдардың жағдайы, су торабын пайдалану кезінде жүргізілген жұмыс туралы ақпараттар енгізіледі.

Құжаттардың болжалды тізімі

Экспулатация қызметіне жұмыс жобасы бойынша салынған гидротехникалық салынымдар үшін келесі құжаттар берілуі және сақталуы керек:

• су торабының және оның қрылғыларының жаспарының толық кешені, сондай-ақ құрылыс кезінде берілген барлық жұмыс сызбалары;
• барлық салынмыдар бойынша орндауыш сызбалар, сондай-ақ жұмысты жасыру және жекелеген салынымдарды аралық қабылдау актісі;
• жекелеген салынымдар мен құрылғы түрлерінің іске қосып сынау, қабылдау актісі;
• ұдайы пайдалануға су торабын қабылдау туралы мемлекеттік комиссиягың актісі;
• гидротехникалық салынымдарды, күзетілетін аймақ аумағының шекарасын көрсетумен, қысым қорының салынымдары бойынша жоспарлар мен бөлімдер, қоршағыш және қорғауыш дамбалар, су торабының жоспары, гидротехникалық салынымдардың тігінен және қиғаш бөліктерінің жоспары және олардың негізі;
• су торабының негізгі параметрлері мен су ағымының сипаттамасы;
• жалпы және әр салынымды жеке пайдалану бойынша нұсқау;
• гидротехникалық салынымдардың төлқұжаты;
• ГТС қауіпсіздік деклорациясы (шырпы сақтау, шламонажинағыш және т.б.);

• қысым қоры жарылған жағдайда су басу аумағына жататын жақын жатқан аумағымен гидротехникалық салыным аумағының жоспары, ашық пайдалануға жіберілген масшабы мен детализациясы;

• пайдаланатын ұйымы жұмысшысының лауазымдық және өндірістік нұсқаулығы;
• пайдаланатын ұйымның жұмысшыларын жұмысты орындауын қабылдау және қауіпсіздік әдісінне оқыту және өндірісте зардап шеккендарға алғашқы көмек көрсету, еңбекті сақтау бойынша нұсқаулықты өткізу туралы, жұмыс орынындағы тағылымдамадан өту туралы, еңбекті күзету балаптарын білуін тексеру туралы мәлімет.

Барлық жоғарыда көрсетілген құжаттар толық тәртіпте сақталуы керек, тізімдемесі болуы және арнайы шкафтарда сақтауы керек.

Эксплуатация қызметімен міндетті түрде келесі құжаттар жүргізілуі керек:

• еңбекті күзету және өндірістік қауіпсіздік талаптары;
• кезекшілікті есепке алу журналы;
• өкімдік журналы;
• техникалық қауіпсіздік бойынша нұқсаулық журналы;
• салынымдарды қуаттау және қайта құру бойынша жөндеу жұмыстарын есепке алу журналы;
• гидротехникалық салынмдардың жағдайын бақылау журналы;
• су деңгейін бақылау журналы.

ҚАУІПТІ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТЫҢ ТУЫНДАУ ҚАУІПІ ТУРАЛЫ ТҰРҒЫНДАРДЫ ХАБАРДАР ЕТУ

Тұрғындарды қорғау бойынша ең басты іс шаралардың бірі оларды төтенше гидрологиялық сипатағы жағдайлардың туындау қауіпі немесе туындауы туралы ақпараттандыру және хабарлау болып табылады.

Тұрғындарды хабардау ету ол: жақындаған қауіпті, болған жағдай туралы уақытында ескерту, сондай-ақ осы жағдайдағы тәлім тәртібі ақпараттандыру.

Тұрығыдарды хабардар ету процессі міндетті түрде тұрғындарды қорғау бойынша төтенше жағдай аудандарында нақты шараларды өткізу, апаттылық- қорғау және басқа да шұғыл жұмыстар туралы шешім қабылдайтын басқару органдары мен жауапты лауазымдық тұлғаларды хабарландырумен ұйымдастырлады.

Хабарладыру процессі қысқа мерзім ішінде басқару органдарына, лауазымдық тұлғаларды, сондай-ақ тұрғындарды төтенше жағдайды алдын алу және жоюдың біркелкі мемлекеттік жүйе күштерін енгізеді.

Төтенше жағдай туралы хабарландыру белгісі — шартты белгі немесе физикалық процесс, басқару органдарымен төтенше жағдай туралы ескертетін және тұрғындарды, материалдық құндылықтарды қорғау және төтенше жағдайды жою бойынша іс шараларды өткізу, ал төтенше жағдай туралы ақпаратты алу үшін тұрғындар радио құралдарын және теледидар хабарын тез жағу.

Хабарландыру сигналы төтенше жағдайлар туралы ақпаратқа хабарлайиын объектілердің назарын мәжбүлеп тарту қамтамасыз етілуі қажет.

Хабарланатын объектілердің назарын мәжбүрлеп тарту хабарланатын тұлғалардың сезім органдарына қатты ықпал ететін физикалық процесстер мен құбылыстарды хабарлау сигналын қолдануға жетеді. Бұл ықпал ету күштілігі бойынша сенім органына кері әсер ететін және нысаны бойынша тез ерекшелінетін факілердің деңгейінен едәуір асуы керек.

Су тасқыны қауіпі туралы тұрғындарды хабарландыру

Су тасқыны қауіпі туралы тұрғындарды уақытында хабарландыру үшін ең алдымен тұрғындарды орталық хабарландыру жүйесін пайдалану қажет. Тұрғындарды хабарландыру және ақпараттандыру үшін электр сиреналары, радио  және  теледидар  хабары,  сондай-ақ  тасымалғыш  хабардар  жүйесі пайдаланады. Қауіп туралы негізгі сигналы болып табылады, олар бойынша адамдар тез арада қолда бар барлық құралдарды жағады, ол «Барлығының назарына!!!» сирена жағумен хабарлайды.

Хабарландыру жүйесінің жеткілісіздігі, орталық хабарландырумен тек қала және аудана орталықтарының тұрғындары қамтылады, ал тікелей ауыл тұрғылықты тунктерде бұндай хабарландыру құралдары жоқ, ал су басу аумақтарына жататын республиканың тұрғын пунктері ауыл шарушылық пункті болып табылады.

Бұрынғы уақытта ауыл жерінің тұрғындарын хабарландырудың негізгі құралы ауыл радиотрансляциялары қызмет көрсеткен. Әр аудан орталығында өздерінің радиотрансляциялы жүйесі берілген болатын. Осылайша аудан басшылары тұрғындарды хабарландыру жүйесі болды, олар тұрғындарды ескерту мақсатыныда кез келген уақытта пайдалануы мүмкін. Республиканың базарлық моделдің дамуына аусуы өткізгіш хабарлау жүйесі аз тиімді және шығынды болып табылды, осының нәтижесінде олардың қысқаруымен, уақытымен ол тез кеттетіні екені танылды, уақыт өте ол тез сынақтан өтті.

Қазіргі уақытта ауыл тұрғындарын хабарлар ету облыс орталығынан орталықталған радио және теледидар жүйесі бойынша ғана мүмкіндік туады, тек түнгі уақытта адамдар жазық далада және аулалық учаскелерде болғанда және аппарат қабылдау құралы сөніп тұрады. Осымен теледидар хабары аз тиімді, өйткені ұстап алу республикалық және жергілікті арналарда ғана жүзеге асырылады, ауыл тұрғындарының көбі спутникалы рессей каналдарын қабылдауды жүзеге асырады.

Алматы облысы Қызылағаш а. су басқан кезде, энергетиктермен тұрғын пунктерін сумен қамтамасыз етуі сөндірілді. Тұрғындарды хабарландыру қоғамдық тәртіпті күзету автомашинасының сиренасын қолдану жолымен, әр ауланы аралаумен және қожайындармен жеке әңгімелесумен жүргізілді. Ұзақ жол және өнімсіз, ал радиоприемнітің немесе теледидардың ақпараты төтенше жағдайда тұрғындарға үлкен моральды-психологиялық маңызы және бұйрығы бар.

Жергілікті орындаушы органдармен тұрғындарды ерте хабарландыру мақсатында, су тасқыны қауіпі кезінде әр тасқын қауіпті участкеге уақытша гидрологиялық бақлау бекетін қою қажет. Еріген судың деңгейін бақылау үшін, мұз кептелінің пайда болуымен және су деңгейінің тез көтерілген жағдайда жергілікті орындаушы органдарды және облыстардың, Астана және Алматы қалаларының төтенше жағдайлар бойынша департаменттерінің біріңғай кезекші-диспечерлік қызметінің жедел кезешілерін 112 телефоны арқылы шұғыл хабар беру. Ол үшін уақытша бекеттер телефон байланысымен, радиостанциялармен, электронды поштамен және автокөлікпен жабдықталуы керек. Гидрологиялық бекеттен су деңгейінің тез көтерілуі туралы хабар алғаннан кейін жергілікті орындаушы органдар ағынан төмен органаласқан тұрғындарды, ұйымдарды және ауыл округының тұрғын пунктеріне хабарлайды.

Ауыл әкімдерінде қолда ұстайтын электромегафондар болуы керек, ал қызметтік автокөлік тасқынның туындау қауіпі туралы шұғыл хабарлау үшін мобильді күшейткіш жүйесімен жабдықталуы керек. Сондай-ақ хабарлау үшін қоғамдық тәртіпті күзету автокөлігінің арнайы сигналын, медициналық қызмет және өрт сөндіру қызметтерін қатыстырады.

Жақындап келе жатқан қауіп туралы ақпаратқа уақытында әрекет ету үшін, жергілікті орындаушы органдары төтенше жағдайлар бойынша министрлігінің аймақтық құрылымдарымен бірлесіп тасқын кезеніне дейін жыл сайын тұрғындармен (аула бойы аралау, жоғары және орта оқу мекемелерде, мектептерде және мектепке дейінгі мекемелерле) дабыл алғанға дейін әрекет тәртібі туралы түсініктеме жұмысын жүргізу керек. Тұрғындарды, ауыл шаруашылық жануарлары мен материалдық құндылықтарды эвокуациялау орыны көрсетіледі.

Ағымның төменгі жағында орналасқан ауыл округының тұрғын пунктерін уақытында хабар беру үшін тасқын болғанға дейін хабар беретін телефон нөмірлерін анықтап алулары керек.