ТҮРКІСТАННЫҢ ТАРИХИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ

Қазіргі кесене 233 жылдан кейін Тимуридтер империясының қолбасшысы және негізін қалаушы Тамерланның бұйрығымен орнатылды және ол тірі кезінде 1405 жылға дейін созылды. Нәтижесінде тек аркалы кіру порталы аяқталды. Ежелгі уақытта Түркістан басқа атқа ие болған-Ясси. Қоныс Ұлы Жібек жолының Дешті Қыпшақ даласымен байланыстыратын маңызды пункті болды. Керемет фарфор, жібек және зергерлік бұйымдарды тасымалдайтын Персия, Византия және Қытайдан керуендер көрші арқылы өтті. Бірақ бұл жер, ең алдымен, өзінің көрнекті тұрғыны – ақын Қожа Ахмет Ясауимен танымал. Ақын сопылықтың түркі тармағының басшысы деп аталады. Оның ізгілігі мен ар-намысын дәріптейтін өлеңдерін халық жатқа оқып, Яссы мен оның төңірегіндегі Даштикипчак даласынан тыс жерлерге таратты. Дала көшпенділері кеңес алу үшін Дана ақынға келді. Уағыздарында Қожа Ахмет Ясауи адамдарды адал болуға шақырды, ашкөздікті жек көруді үйретті. Ясауи өлеңдері Орталық Азия халықтарының әлемдік мәдени мұрасына енді. Аңыз бойынша, Ясауи Мұхаммед пайғамбардың ізбасары болған. Алпыс үш жасқа толғаннан кейін, пайғамбар қайтыс болған жас, Ясауи мешіттің зынданында ерікті түрде болды, онда ол қалған өмірін дұғалар мен уағыздарда өткізді. Ол 1166 (67) жылы қайтыс болды және кейіннен бүкіл әлем мұсылмандары үшін жаппай қажылық орнына айналған кішкентай кесенеге үлкен құрметпен жерленді. Бұл кесенеге үш рет бару қажыға Меккеге теңелді. Кесене кешенінің құрамына: қазандық (салтанатты бөлім), Яссауи қабірі (құлпытасы бар шағын күмбезді үй-жай), әдемі безендірілген және тамаша сақталған шағын (дұға бағышталған) мешіт, асхана, сондай-ақ құдық және басқа да тарихи объектілер кіреді. Екі сарай залын Түркістанда орналасқан қазақ хандары салтанатты үй-жай ретінде пайдаланған. Алты ғасырға жуық уақыт ішінде, ХХ ғасырдың басына дейін, кіші Сарай да құрметті адамдардың қабірі рөлін атқарды, ал Үлкен зал негізгі дипломатиялық бөлме және қауымдастық өкілдерінің кездесу орны болды. Үлкен сарайдың батыс бөлігінде тарихи кітапхана орналасқан. Кесененің басты мазары-тай қазан. Бұл мұсылман әлемінің шығыс бөлігіндегі ең үлкен су ыдысы. Аңыз бойынша, тостаған Қарнақ ауылында (Түркістаннан 25 км) жеті металдан құйылған. Тостағанның беті Бұл Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне арналған Тимурдың сыйы деген жазуы бар ою- өрнектермен безендірілген, Шығарылған жылы көрсетілген және «Бата бер» және «Аллаһтың патшалығы»деген тіркестер жазылған. Кеңес заманында тостаған Эрмитаж экспозициясының бөлігі болды, бірақ 1988 жылы ол кесенеге қайтарылды. Тағы бір көрнекті орын-Айша бибі кесенесі. Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Айша-бибі ауылында, Тараз қаласынан 18 шақырым жерде орналасқан Айша-бибі кесенесі республикалық маңызы бар сәулет ескерткіші болып табылады. Кесененің негізі-текше. Оның төрт бұрышында массивті бағандар орналасқан. Дизайнда кішкентай тауашалар, кішкентай бағандар, аркалар, ланцет аркалары, терракоталық плиткалар қолданылды. Кесененің өрнектерінде Андронов және сақ тайпаларының өнерінен тамыр алатын геометриялық, зооморфтық және солярлық сарындарды қамтитын Қазақстанның ежелгі тайпаларының ою-өрнек өнерінің дәстүрлі түрлері біріктірілген. Кесененің алғашқы зерттеушісі 1893 жылы орыс археологы Василий Бартольд болды. 1960 жылы кесенені қорғау үшін қорғаныс әйнегі салынды және ол білім беру және туристік мақсаттарда пайдаланылды. 2002 жылы Нишан Рамето сәулет ескерткішін қалпына келтіру және оның айналасындағы саябақ салу үшін жалданды. Кесене өз жоспарында центрлік, шаршы құрылымды білдіреді. Кіру шығыс жағында орналасқан. Кесененің бұрыштары үш шаршы бағандармен безендірілді. Құрылымның ортасында қабір тасы орналасқан. Қалыңдығы 80 см кесене қабырғалары үш бөліктен тұрады: ішкі – күйдірілген кірпіштен қаланған, сыртқы – оюланған өрнегі бар плиталардан, сондай-ақ қабырғаның ортасындағы саз балшықпен және ақаулы плиткалардың сынықтарымен бітелген кеңістіктен. Қабырғалар мен бағандарды берік байланыстыру үшін арчадан жасалған ағаш арқалықтар салынған.

Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен алыс емес жерде, 350 метр жерде Күлтөбе қалашығы бар, б.з.д. бірінші мыңжылдықтың ортасы – XIV ғ., кеш ортағасырлық Түркістан қалашығының шығыс шетінде орналасқан. Бұл биіктігі 9 метрге дейін, ауданы шамамен 150х120 метр болатын тұрақты емес сопақша пішінді массивті түйнек. Кеш ортағасырлық Түркістан қаласы тарихының соңғы кезеңінде, XIX ғасырда Күлтөбе бөгені, бүкіл Оңтүстік рабат сияқты, бекініс қабырғасымен қоршалып, сол арқылы кеш Түркістанның планиграфиялық құрылымына және біртұтас бекініс жүйесіне қосылды. Күлтөбемен алғашқы археологиялық материалдарды Т.Н. Сенигованың басшылығымен Түркістан отряды алды. 1972 жылы мұнда бұғының батыс бөлігінде қазба жұмыстары жүргізілді, бірақ XVIII — XIX ғғ.даталанған қатардағы тұрғын үй кешендерінің жоғарғы көкжиегінде ашылғаннан кейін ондағы жұмыстар тоқтатылды, Күлтөбеден байқаусызда табылған VII– VIII ғ.ғ. Отырар монетасы туралы деректер және төменгі қабаттардың жалаңаштарынан жиналған ерте ортағасырлық керамика туралы қысқаша мәліметтер ғана жарияланды.

Ахмет Ясауи ханакасынан оңтүстікке қарай 150 м жерде үлкен Хильвет орналасқан. Түркістандағы үлкен Хильвет ортағасырлық Түркістан қалашығының аумағында орналасқан. Хильветалар (жерасты мешіттері) қазіргі Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы халықтар арасында кең таралған. Түркістанда хильветтің пайда болуы 62 жасында жер астына түсіп, қалған өмірін сол жерде өткізген Ахмет Ясауидің қызметімен байланысты. Атап айтқанда, бұл жалғыздық кезінде ол «Хикмет» діни және моральдық өлеңдер жинағын жазған деп болжанады. 40-жылдардың басында хилвет Түркістан май зауытын салу үшін кірпішке бөлшектелді, ал ғимараттың ең ежелгі бөлігі ғана сақталды. Хильветтің сәулет-археологиялық зерттеуі, сондай-ақ 1941 жылы жасалған құрылымның орналасуы Сізге жартылай жер асты кең, тұрақты емес пішінді тегіс төбесі бар ескерткішті қайта құруға мүмкіндік береді. Ғимараттың соқыр қасбеттері сазды ерітіндімен сыланған. Ғимаратта 2 кіреберіс болды, біреуі негізгі, Оңтүстік қасбеттен, екіншісі — экономикалық — батыстан. Хильвет ғимараты бірқатар функционалды әр түрлі бөлмелерден тұрды: намаз оқуға, қажылардың тәулік бойы болуына, салттық дәрет алуға, тұрмыстық бөлмелерге арналған.

Түркістанда Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің қабырғасынан 60 метр қашықтықта ежелгі сәулет ескерткіші – Рабия Сұлтан Бегім кесенесі орналасқан. 1451 жылы Рабия көшпелі өзбектер хандығының билеушісі Әбілхайырға тұрмысқа шығады. Оның екі ұлы — Кучкунчи мен Суюниш дүниеге келді, олар кейіннен хан болды. Күйеуі қайтыс болғаннан кейін, Рабия 17 жыл Түркістанда тұрып, 1485 жылы қайтыс болды. Кесенені Рабияның ұлдары тұрғызған. Ескерткіштің ауданы — 62 шаршы метр. Жерлеу ғимаратының ішінде бес бөлме – сегіз бұрышты зал, екі шаршы және екі тікбұрышты бөлме. Сегіз бұрышты ғимарат биік цилиндрлік күмбезбен безендірілген. Негізгі қасбет екі биік тіректерде тұрған арка түрінде жасалған. Мазар кесененің оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Мұнда былғарыдан жасалған ағаш табыт бар. Ахмед Яссауидің ханаки (сопылық мекен) күмбезінің астына көшірілген қабір тастарының арасында Рабия Сұлтан Бегім Тасы бар. Онда былай делінген: «бұл Құдай кешірген, кешірілген, ізгілікті Рабия Сұлтан Бегімнің, шейіт болған марқұмның қызы, күшті, ұлы Сұлтан Ұлықбек Гураганның, күшті Әмір Тимур Гураганның ұлы. Құдай олардың барлық қабірлерін сот күніне дейін жарықтандырсын. Бұл пайғамбар сайлаған жаңа ай дәуірінің 890 айының бірінде уақытша тұрғын үйден Мәңгілік монастырға кету болды-оған мейірімділік пен бейбітшілік болсын». Сәулет ескерткіші туралы тарихи деректер XVI ғасырда табыла бастады. 1895 жылы Ресей әскери күштері «бір күнде құлап кетуі мүмкін тым ежелгі ғимарат» деген сылтаумен күмбезді бұзып, қабырғалардың бір бөлігін бөлшектеді. Тек жүз жылдан кейін жерлеу ғимараты қалпына келтірілді. Бүгінгі таңда бұл әдемі ортағасырлық ғимарат Хазірет Сұлтан мұражай-қорығына кіреді. Рабия Сұлтан Бегім кесенесі Түркістан шеберлері жасаған алғашқы сәулет ескерткіштерінің бірі ретінде жоғары бағаланады.