Кептелулер негізінен өзеннің тіке бұрысында және жіңішкелеу жерінде және басқа да жерлерде болады, онда мұздардың өтуі қиындайды.

Мұз кептелуі көктемгі мұз кету кезінде пайда болады. Күзгі мұз өту кезінде пайда болған мұз кептелуі үлкен болмайды. Жіңішке және әлсіз мұз қатты мұз кедергісін жасай алмайды. Әдетінше күзгі кептеліс су деңгейінің аз көтерілуін шақырады және өзендерде тегіс мұзбен жабылуына ықпал етеді. Күзгі мұз кептелісінің қалыптасуына гидрометеорологиялық және морфометриялық факторлар әсер етеді. Біріншісіне жатады – ауа температурасы, сулылық және онымен байланысты мұздың пайда болу жылдамдығы, екіншісіне – арна конфигурациясы.

Мұз кептелісі мұз жабу кезінде қыстың басында байқалады. Кептелістің пайда болу кезінде су ағымының (0,4 м/с аса) үстіртін жылдамдығы қорытыншы шешім жасайды, сондай-ақ қату кезіндегі ауа температурасы. Кептелудің пайда болуы түрлы арналық кедергілерге ықпал етеді: аралдар, саяз жер, қой тастар, шұғыл бұрылыс және арнаның жіңішленуі, гидроэлектростанциялардың төменгі бьфті участкелері, автомобильді және темір жолдар, көпірлер, өтетін жерлер және т.б. Осы учаскелерде пайда болған шуганың және жұмсақ мұз материалының жиналуының нәтижесіндесу ішіндегі мұздың пайда болу процессі және мұз жабылғышының бұзылуы, өзенің арнасынан суды шығару, оның салдарынан ағыс бойы су деңгейінің көтерілуі болып табылады. Тегіс мұз жабылғышының пайда болуы кептеліс орындарында ұсталып тұрады.

Қатты суықтардың балуымен жүзіп жүрген мұздың саны көбейеді, олардың пайда болуы да үлкейсе, су деңгейі көтеріледі және ауа температурасы төмендейді. Мұз су ағымының үстінде орналасып, қатады; ұсақ мұздар мен шугтардан ірі мұздар, мұзды жазықтар пайда болады. Жүзіп жүрген мұздар қатты мұз өтуде қысылған жерге, өзеннің тіке бұрылстарына симайды және жағалауларда қалып қояды. Үстінен келе жатқан мұздар, су қысымымен мұздық кептелуін пайда болдыртады. Кептеліске мұздың түсуі барлық уақыт жалғасып тұрады. Мұздың жартысы судың жоғарғы ағысына қарай барады, ал жартысы мұз жабылғысының ағымымен болады және шугамен бірге өзеннің арнасының тірі кесігін қысып, мұз қабытын құрастырады. Осындай жағдайдағы кептелу мұз кептелісі болады. Мұз кептелісінен жоғары подпор пайда болады, су деңгейі тез көтеріледі, төменінде деңгейі төмендейді. Көктемгі мұз өтуі кезінде кептелулер су деңгейінің едәуір көтерілуіне және су тасқынына да әкеліп соғады. Бірқатар өзендердің ерекшелігі күзгі-қысқы кезеңде арналарда су ішіндегі мұздың пайда болуы (түбіндегі). Көп санда жиналып, түбіндегі мұз ағымның тірі кесігін толтырады, судың көтерілуін шақырады, осының нәтижесінде кей уақытта су тасқыны болады. Бұл құбылыс кептелу деп аталады, ол өзендерде жиі кездеседі, олардың қатуы бір уақытта болмайды. Әр түрлі физико-геогорафиялық аймақтарда ағатын Қазақстан Республикасының өзендерінде мұз қамту немесе су үстін мұздан арылту өзен ұзындығының бойымен бір уақытта болмайды. Осының нәтижесінде кептелу- мұз кептелісінің құбылысы байқалады, ол қысқы-көктемгі су тасқынын әкеліп соғатын, су деңгейінің тез көтерілуін шақырады.

Кептелу құрылысына участканың үш сипаттамасы бөлінеді:

Кептеліс құлыбы – арнаны толтырған мұз жабылғысының жарығымен жабылған немесе мұз жазығының бөлігі; Кептеліс басы (кептелу) – мұздардың көп қабатты астан-кестен орналасқан мұздар, тез бұзылуына; Кептеліс соңы – подпор аймағында бір қабатты кептелу.Максималды кептеліс деңгейі кептелусіз көктемгі су толу деңгейінің көтерілуін сипаттайды. Максималды мұз кептелісінің деңгейі кептеліссіз мұз қамту кезінде кептеліс деңгейінен асу болып сипатталады. Кептелісінің (мұз кептелісі) су деңгейінің максималды көтерілу маңызы және кең көлемді карталар бойынша осы аймақтың су басу аумағы мен тереңдігі анықталады.

Су деңгейінің максималды кептеліс (мұз кептелісі)с удеңгейі кептеліс пен мұз кептелісі катастрофалық күшті, күшті, орташа және әлсіз болып бөлінеді.

максималды кептелісте су деңгейінің көтерілуі 5 метрден асса – катастрофалық күшті кептеліс;

максималды кептелісте су деңгейінің көтерілуі 3-5 метрден асса – күшті кептеліс;

максималды кептелісте су деңгейінің көтерілуі 2-3 метрден асса – орташа кептеліс;

максималды кептелісте су деңгейінің көтерілуі 1-1,5 метрден асса – әлсіз кептеліс;

КЕПТЕЛІС ЖӘНЕ МҰЗ КЕПТЕЛІС ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ

Мұз кептелісінің негізігі қауіпі өзендерде су деңгейінің едәуір көтерілуі болып табылады, онда су жағалаудан шығып, жақын жатқан аумақтарды басады.

Жалпы жағдайда мұз кептелісін жоюға болмайды, оларды тек біркелкі әлсірету немесе басқа орынға ауыстыру керек. Мұз кептелісінің су тасқынымен күресу кезінде мұз материалдарының ағымын реттеу болып табылады. Мұз жабылғысын алдын ала әлсірету (негізінен көпірлерді қорғау үшін) тәжірбиеде кеңінен пайдалынады. Көпірлердің жанында мұз кептелісін алдын алу үшін, мұз өту алдында барлық тіректер мен мұз кешкіштерді қатқан мұздан тазарту керек, олардың жан-жағында мұзда борозда жасау керек. Борозда ауыл шаруашылық техникасында орналасырылған және қолда бар құралдардан (күрек, лом, кирка және т.б.).

Мұз кептелістерін жою бойынша жұмыс, олардың қалыптасу басында тез жүргізіледі. Кептелісті бұзу бойынша жарылғыш жұмыстарын өндірісі кезінде оның жағдайын үздіксіз бақылау жасалады, ал қорғағыш құрылдар ұдайы сонда жұмыс істейтін адамдардың алуына дайын тұрады. Қорғағыш құралдарының сапасныда вертолет немесе жеңіл катер болуы мақсатты. Кептелістің пайда болуы өзеннің алды ала шығуын ескертеді. өзен учаскесінің ашылуы мұз жабылғысының әлсіреуіне жеткізеді, ашылуды ұстау – мұздың қатайуы. Мұз жарылғысының әлсіреуі немесе қиындығының бұзылуы нәтижесінде оның су ағымына кедергісі әлсірейді, сондықтан мұздың кептеліссіз өтуін қамтамсыз етді. Кептелістерді тиімді жою жарылу әдісі болып табылады, оның кетеліс кезінде қолдануы ең мақсатты болады. Жалпақ өзендерде кептеліс мұз жазығын кептеліс орынынан бастап төменнен жоғары қарай біртіндеп үгуімен жасалады.

Мұз өту кезінде мұзды бұзу бойынша жарылғыш жұмыс төтенше жағдайлар комиссиясының төрағасының шешіміне сәйкес жүргізіледі. Шешім қорғалатын объектілердің орналасқан орындарынан өзен туралы материалдарын және оның инженерлік бағдарлау деректерін зерделеу негізінде қабылданады. Бағдармен анықталады: объектідегі мұздың және кептеліске қпуіпті учаскенің жағдайы және жуандығы; объектілердің конструктивті ерекшелігі және жағдайы; жеке құрамды, жарылғыш заттардың қоймасын орналастыруға арналған аудандар; жолдың бары және жағдайы, сондай-ақ жолсыз көлік құралдарының жүру мүмкіндігі. Кептелістерді бұзу жылдаум темпте жүргізілуі керек. Жарылғыш жұмыстары кезінде жұмыс істеп жатқан жеке құрамды жылжып кеткен мұзбен алып кетпеуін бақылап отыру керек. Кептелісте және қатты емес мұзда байқап отыру үшін таяқпен басып жүру керек. өте қауіпті орындарда тақтай салынады, жаратындарды жіппен байлайды, оларды жағадағы немесе қатты мұзда тұрған адамдар сақтандырып тұрады. Кептелістің төменінде қорғағыш құралдарымен ( қорғағыш дөңгелек, жіптер, тақтайлар, багрлар және т.б.) кезекшілік есептер болуы керек.осы еспетердің міндеті суға батқандарға көмек көрсету және мұздың төменгі ағысы бойынша өтуін бақылау болып табылады.

Жалпақ өзендерде кептеліс мұз жазығын кептеліс орынынан бастап төменнен жоғары қарай біртіндеп үгуімен жасалады. Мұзды жару жұмысы жарылғыш жұмыстары кезінде өндірістік қауіпсіздік ережесіне сәйкес жүргізіледі:

1. Мұзды жару бақылау тұлғасның басшылығмен жүргізіледі.
2. қайықпен жұмыс істеген кезде жұмысшылар құтқарушы жилеттермен және сақтанғырғыш белбеулермен қамтамасыз етіледі.
3. Жарылғыш құралдар өзеннің ортасынан шетіне қарай, қатты бұрылыс жағалауынан бұрылған бағытқа қарай жарылады
4. Мұзды үгу кезінде бір жарғышқа бір кезекте 12 жанатын құбырды жағу керек.
5. кептеліс пен шуганың тығыздалған жеріне құралдарды лақтыру жағадан жасалады немесе жекелеген жағдайда қорғалатын учаскеден жасалады. Осындай жұмыстарды мұз жарғыш жұмыстарында екі аусымнан артық жұмыс істеген практикалық тәжірибесі бар жарғыш орындайды. Зарядтарды бір бірден лақтырады.

Лақтырылатын зарядтардың от өткізгіш жіптерінің ұзындығы (жағатын құбырдың) 15 аз емес және 25 см аспауы керек.

1. су асты жарылғыш зарядтармен мұз жабылғысын жарған кезде, олар су асына шпагатпен және тиісті ұсталуын қамтамасыз ететін осыған ұқсас заттармен түсіріледі.

Зарядтарды еріген жерлерден түсіруге боламйды.

Зарядты суға түсірер алдында, тесіктің көлемі тексеріледі.

1. мұзды кемеде жару кезінде жарылғыш заттарды беру тек жарылғыш жұмысының басшысының сұранысы бойынша кеме капитанының жазбаша рұқсатымен беріледі.

Реттелген өзендерде кептелістепмен күресудің тиімді шарасы – ГЭС арқылы су шығының маневлеу болып табылады. ГЭС ағым жылдамдығының және су деңгейінің жіберілуі мұз жабылғышының және мұздың кептеліс массасының бұзылуына ықпал етеді. Осы әдістің тиімділігі кептелістің күштілігіне, өтудің көлемі мен ұзақтығына, мұз жағдайына және табиғат құбылсына байланысты. Бүгінгі күнде ГЭС көмегімен су шығынын басқару кептеліспен күресудің жалғыз радикалды құралы болып еспетеледі.

Сақтандыратын шаралардың арасында бір уаскеде өзенді ашу мерзімін тездету, шығынның жылдамдығын төмендету мақсатында басқа учасклерде азайту бойынша жұмысты атап өтуге болады. Жабылғыны әлсірету және ашылуды тездету көрсетілген мұз сындыру және басқада әдістерден басқа, жай қарды алумен және мұз кесетін машиналармен бораналауға болады. Ашылу мерзімін ұстауды мұз үстіндегі қардың қалыңдығынан алуға болады, мұз қалыңдығын жасанды қатумен, термоизоляциялық материалдармен пайдалнумен (опилка, құм және т.б.). Мұз материалын ұсту үшін жасанды кептелістерді қолдану, жартылау тоғандарды құрастыру, өзен арнасын реттеу болып табылады.