ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДА ХАЛЫҚТЫ ЕМДЕУ ЖӘНЕ ЭВАКУАЦИЯЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ-2

Апат ошағында санитарлық шығындардың құрылымы, мысалы Арменияда (1988 ж.), келесідей болды: бас сүйегінің жарақаттары 5 – 20%; кеуде мен іш – 10%; аяқ-қолдардың – 35 – 40%; қосарлас

жарақаттар – 25 – 80%; құрамдастырылған жарақаттар – 2 – 5%; тін- дердің ұзақ уақыт қысылу синдромы – 50%. Жер сілкінісі нәтижесінде көптеген адамдарда жүйке-психикалық бұзылуы пайда болды. Қатты реактивтік күй апат аймағына түскен тұрғындардың 50 – 75%-да бол- ды. Тұрғындардың 20%-да бұл реакциялар 2 – 3 сағ дейін, 70%-да – 5 тәул дейін, 10%-да – бірнеше айға дейін созылды.

Алғашқы медициналық жәрдем алдымен өзіне өзі және өзара көмек көрсету тәртібінде, ал содан соң – зақымдану ошағына кіргізілетін құтқару командалар мен санитарлар жасақтарының жеке құрамымен көрсетіледі.

Алғашқы медициналық көрсеткеннен кейін санитарлар жасақта- рының жеке құрамы зардап шеккендерді ошақтан қайталатанытн жер асты дүмпуі қайталанған кезде қауіпсіз жерлерде ошақтың периметрі бойынша құрылған және тазартылған кіру жолдары бар жинау бекеттеріне шығарады.

Жинау бекеттерінде жедел медициналық көмек машиналар бригадасының персоналы мен дәрігер-бикелер бригадасының жеке құрамы зардап шеккендерге күттірмейтін көрсетілімдер бойынша алғашқы дәрігерлік көмек көрсетеді.

Содан соң зардап шеккендерді жақын орналсқан сақталған емдеу мекемелеріне эвакуациялайды, сонда оларға білікті және, жағдайлар мүмкіндік берсе, мамандандырылған медициналық көмекті көрсетеді. Зардап шеккендердің денсаулық жағдайына байланысты оларды басқа қалалардың әртүрлі медициналық мекемелері мен ауруханаларына эвакуациялайды.

Жер сілкінісі аудандарында жаппай психикалық реакцияларды (қатты реактивтік күй) мен үрейді алдын алудың маңызы зор болады. Ол үшін ДББ-ға психиатрларды ды қосу қажет.

Армениядағы жер сілкінісінің салдарын зерттеу, егер ауыр жарақат алған науқастарды тасымалдау, жарамайтын көлікте (мысалы, туыста- ры өз көлігінде) алғашқы медициналық көмек көрсетпей жүргізілген кезде, науқастардың басым бөлігі жолда қайтыс болғанын немесе ем- деу мекемелеріне өте ауыр хәлде жеткізілгенін көрсетті. Сондықтан ерекше назарды медициналық сұрыптауды сапалы өткізуге және апат ошағында алғашқы медициналық пен алғашқы дәрігерлік көмек көр- сетуге аудару қажет.

Теміржол көлігінде апаттар болған кезде медициналық көмекті ұйымдастыру. Теміржол көлігінде апаттар болған кездегі санитарлық шығындар зардап шеккендердің әртүрлі санымен, сонымен қатар зақымдардың әртүрлі құрылымымен сипатталады. Әдетте, көптеген үшкір заттармен шаншылған, кесілген, жұмсақ тіңдердің соғылған жарақаттары, сүйектің сынуы, бас миінің ауыр соғылу мен шайқалумен бас сүйегінің қосарлас пен құрамдастырылған жарақаттары негізгі болып табылады. Қосарлас зақымдардың ерекшелігі – шынының сынықтарымен дереккөздің жарақаттары. Вагондар өртенген кезде 40% дейін құрамдастырылған және қосарлас жарақаттар байқалады.

Оқшаулау бойынша теміржол жарақаттары келесі түрде бөлінеді: бас – 60%; қол-аяқ – до 35%; кеуде, іш, жиі ішкі органдардың үзілуі мен қан кетумен – 20%-дан аса; жамбас пен ірі буындар – 10 – 12%. Ауырлық дәрежесі бойынша 50%-дан жоғары жеңіл, 30%-дан аса – орташа ауыр және 10 – 15% дейін – ауыр және өте ауыр жарақаттар құрайды. Ірі ауқымды авариялар кезінде зардап шеккендердің 20% дейін шұғыл медициналық көмекке мұқтаж.

Теміржол апаттарын жою тәжірибесі көрсетіп отырғандай, поез- дердің аралықтарда күйреген кезде зардап шеккендерге алғашқы ме- дициналық көмек көрсетуді жолсеріктерінде бар дәрі қобдишасы мен төсек орнын қолданып, өзіне өзі және өзара көмек көрсету тәртібінде іске асырылады. Жедел медициналық көмек пен темір жолдың дәрігерлік-санитарлық қызметінің желілік ауруханаларының ДББ маши- налары, сондай-ақ күйреу мен апат ауданына жақын орналасқан басқа ведомстволардың медициналық персоналы келген кезде, тек қана дәрі- герге дейінгі емес, сонымен қатар тіршілік көрсеткіштері бойынша әрі қарай жақын жатқан емдеу мекемелеріне эвакуациялап, алғашқы дәрігерлік көмек көрсетіледі. Теміржол апаттары кезінде ДББ офтальмолог-дәрігерлермен күшейтілуі тиіс.

Теміржол күйреулер бойынша материалдарды талдау 44% жағдай- ларда апат ауданында зардап шеккендерге жедел көмек машиналары- ның бригаларымен көрсетілгенін, 16% – вокзалдардың медициналық бекеттер персоналымен, 11% – теміржол ауруханалардың қызметкерлерімен көрсетілгенін көрсетті. Қалған жағдайларда медициналық көмекті көрсету жақын жердегі ауруханалардың медициналық персоналымен бірге жүргізілген.

• бөлім

ЖАРАҚАТТАР

Жарақат немесе зақым – адамға сыртқы орта факторларының әсер ету нәтижесі – оның ағза органдары немесе тіндері тұтастығының не- месе функцияларының бұзылуы.

Зақымдау факторларының сипатына байланысты жарақат меха- никалық, физикалық, химиялық және психикалық болады. Белгілі жағдайларда халықтың бірдей топтарында уақыттың белгілі ара- лығында қайталанатын жарақаттар жиынтығы жарақаттанушылық деп аталады. Жарақаттанушылық өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық, спорттық, балалық, автокөліктік болып бөлінеді.

Техногендік апаттарда механикалық зақымдарды болдыратын ба- сты факторлар:

жарылыс кезінде – адам денесіне соққы толқынымен тікелей динамикалық әсер; оны әрі қарай құлатып лақтыру; жарылыс құрылғылары немесе технологиялық жабдық бір сәтте ыдыраған және үлкен жылдамдықпен жан жаққа ұшқан кезде қалыптасатын екінші оқ-дәрілердің жарақаттау әсері;

ғимараттар мен құрылыстар қираған кезде, шахталарда тау жыныстары опырылған кезде – дене бөліктерін олардың сынықтарымен қысып тастау;

ЖКО кезінде – денеден үлкен жылдамдықпен келе жатқан көлік құралының соққысы.

Физикалық жарақаттарға термикалық зақымдар (күйіктер, үсулер) жатады.

Химиялық жарақаттар химиялық белсенді заттардың әсерінен бо- лады (химиялық күйіктер).

Бір механикалық фактор тек қана бір анатомиялық түзінділердің (оқшауланған жарақат), бірнеше анатомиялық түзінділердің немесе органдарының бір анатомиялық аймақ шегінде (көптеген жарақат), бір немесе бірнеше анатомиялық аймақтардың (қосарлас жарақат) зақымдануын болдыру мүмкін.

Механикалық жарақаттар ашық немесе тері жамылғысының тұтастығы бұзылатын жарақаттарға және жабық, терінің тұтастығы сақталған жарақаттарға бөлінеді.

Механикалық жарақаттың ауырлығы жеңіл, өмір үшін қауіпті емес және ауыр асқынуларға әкелмейтін зақымнан, өте ауыр, жарақат ор- нында шұғыл медициналық көмек көрсетуді және хирургиялық көмек кезеңіне жедел эвакуациялауды талап ететін зақымдарға дейін түрленеді.

Жеңіл жарақаттарға бас миінің шайқалуы, дереккөздің жеңіл жа- рақаты, асық жілік шыбығының, білек сүйектердің біреуінің, бұға- наның, бір-екі қабырғаның, қол мен табанның ұсақ сүйектерінің оқшауланған сынуы, сүйектердің жарылуы, жұмсақ тіндердің соғылуы, сіңірдің созылуы, көлемі мен тереңдігі бойынша шектелген жарақаттар, қол буындарының шығып кетуі жатады.

Жеңіл зардап шеккендердің көбісінде жалпы жаағдайы қанағат, өмір мен денсаулық үшін болжам қолайлы.

Орташа ауыр жарақаттар бас миінің жеңіл және орта дәрежелі соғуларды, екі көздің жеңіл жарақатын, жұмсақ тіндердің аумақты жа- рақаттануы, бір немесе одан көп қабырғалардың біржақты сынуын, жабық пневмотораксты, ішкі ағзаларға зақым келтірмей жамбас сүй- ектерінің оқшауланған сынуы, қолдың, табанның ашық сынықтарын, аяқтардағы буындардың шығып кетуін, жұлынның зақымысыз омы- ртқа денелері мен өскіндерінің сынуын қамтиды.

Орташа ауыр жарақаттарымен зардап шеккендердің жалпы жағдайы қанағат немесе орташа, өмір мен денсаулық үшін болжаммедицина- лық көмектің уақыттылығымен және тиімділігімен анықталады.

Ауыр жарақаттарға бас миінің ауыр соққылары, кеуде, іштің ішкі органдарының зақымдануымен жарақаттары, тамырлар мен жүйкенің зақымдануымен жұмсақ тіндердің ауқымды жарақаттануы, ірі буын- дардың ашық пен жабық зақымдануы, жамбас сүйектерінің көптеген жабық және ашық сынықтары жатады.

Зардап шеккендердің жалпы жағдайы ауыр немесе өте ауыр, өмір мен денсаулық болжамы күмәнді, қажетті медициналық көмек көр- сетілген кезде ғана сауығып кетуі мүмкін.

Өте ауыр жарақаттарға бас сүйегінің, ішкі органдарының, аяқ-қолдардың көптеген және қосарлас жарақаттары, жұлынның зақымдалуымен омыртқаның мынуы, ұзақ қысылу синдромы, жаншылғау, тыныс алу функцияларының, қан айналымының терең бұзылуымен аяқ-қолдың жұлынуы, естен тану жатады.

Зардап шеккендердің жалпы жағдайы өте ауыр, өмір үшін болжам қолайсыз.

Жарақаттардың асқынуы. Ерте немесе тікелей және кейінгі немесе қашықтықтағы болып бөлінеді.

Ерте асқынулар бірден жарақаттан кейін туындайды және шұғыл медициналық көмекті талап етеді. Оларға травматикалық шок, қан кету, кеуденің ауыр зақымдары кезінде жедел тыныс жеткіліксіздігі, ұзақ қысылу синдромы кезіндегі жедел бүйрек жеткіліксіздігі, травматикалық кома жатады. Кейінгі асқынуларға инфекциялық асқынулар, көбінесе іріңді жара инфекциясы жатады.

Травматикалық шок. Бұл механикалық жарақаттардың ауыр сал- дары – зардап шеккен адамның барлық органдар мен ағза жүйелері қызметінің бұзылуымен сүйемелденетін ағзаның зақымға жалпы тән емес реакциясы. Шоктың туындауы және оның көрінуі жарақаттың ауырлығына, ауырсыну факторының күші мен ұзақтығына, жарақат сәтінде қан жоғалтуына, зардап шеккеннің психоэмоциялық жағдайына байланысты.

Әсіресе шок қимыл-тірек аппаратының және іштің, кеуденің, жам- бастың ішкі органдарының көптеген және қосарлас зақымдалуы кезінде дамиды. Шоктың асқынуына келесі факторлар себепші болады: қайталанатын, тіпті шамалы қан кетулер; медициналық көмекті кеш көрсету; сүйектер сынған кездегі нашар иммоби¬лизация немесе оның болмауы; дөрекі тасымалдау, таңу кезінде қайта жарақаттану; аса суып кетушілік, қызып кету, қлжырау, ашығу.

Травматикалық шоктың дамуында екі фазаны айырады: эректильді және торпидті.

Эректильді фаза қысқа мерзімді және сирек кездеседі. Ол үшін сөйлеу мен қозғалудың қоздырылуы, бозару, пульстің жиілінуі, қалып- ты немесе шамалы жоғары артериялық қысым және жиіленген тыныс тән.

Торпидті фаза, бірнеше минуттан көп сағатқа дейін созылады, жалпы тежеулігімен, есті сақтаумен, терінің сұр-қоныр реңмен боза- руымен, жиі әлсіз пульспен, төмен артериялық қысыммен, беткі жиы тыныс алумен, шығарылатын зәрдің мөлшерінің азаюымен, суық термен сипатталады.

Зардап шеккен адамның жағдайының ауырлығына және бірінші ке- зекте артериялық қысымның (АҚ) деңгейіне, пульстің жиілігі мен са- пасына байланысты, зақымдардың сипаты мен ауқымын есепке алып, шок үш ауырлық дәрежесіне бөлінеді.

Бірінші дәрежелі шок (жеңіл). Орташа ауыр зақымдар, жиі оқшауланған, жалпы жағдайы орташа ауыр, бірақ ауыр болуы мүмкін, бағдарлануы мен есі сақталған, қозғалу мен психикалық тежеулігі орташа, бозарыңқылығы орташа. Пульс минутасына 90 – 100 соққы, ең жоғары артериялық қысым төмендетілген (сын. бағ. 90 мм төмен емес). Медициналық көмекті уақытылы көрсеткен кезде болжам, әдеттегідей, қолайлы.

Екінші дәрежелі шок (орташа ауыр). Зақымдар ауқымды, жиі көптеген. Жалпы жағдайы ауыр, бағдарлануы мен есі сақталған, бозарыңқылығы анық, қозғалу мен психикалық тежеулігі, диурездің төмендеуі, пульс минутасына 100 – 120 соққы, АҚ әлсіз, АҚ сын.бағ. 90 – 80 мм төмен. Болжам күмәнді.

Үшінші дәрежелі шок (ауыр). Зақымдар ауқымды, көптеген немесе қосарлас. Жалпы жағдайы өте ауыр, есі сақталған, күрт қозғалу мен психикалық тежеулігі, бозарыңқылы анық көгерген, пульс минутасына 120 – 160 соққы, аритмиялық, АҚ сын.бағ. 75 мм төмен, тыныс алу беткі, жиі, диурез төмен, тіпті толық жоғалуына дейін.

Егер зардап шеккенді ауыр шоктан шығара ламаса, онда содан кей- ін терминалдық күйге түсуі мүмкін.

Травматикалық шоктың даму ерекшеліктері жарақатты алған жерінде барынша ертерек жүргізілетін алғашқы медициналық көмек көрсету іс-шаралардың маңыздылығын анықтайды. Ең алдымен шоко- гендік факторлардың жалғасып жатқан әсерін жою қажет, олсыз басқа шокқа қарсы шаралар тиімсіз болады. Нақты айтқанда, бір жағдайлар- да зардап шеккен адамның үстіндегі жанып тұрған киімін дереу өшіру қажет, басқа жағдайларда зардап шеккен адамды үйінділердің астынан шығару және аяқ-қолдың, жамбастың, кеуденің қысылуын жою қажет. Содан соң дереу сыртқы қан кетуді тоқтату және цианозбен, терінің күрт бозаруымен, сақыр-сақыр аритмиялық тыныс алумен белгіле- нетін асқынған тыныс алу бұзылушылықтары. Соңғыларын жою үшін ауыз бен жұтқыншақтың қуысын саусаққа оралған таза матамен неме- се бет орамалымен сүрту керек және зардап шеккендерді тыныс алуды жеңілдететін күйге отырғызу керек. Ашық пневмоторакс кезінде ок- клюзиялық таңғыш салу қажет. Қан кету тоқтағаннан кейін және ты- ныс алу бұзушылықтары жойылғаннан кейін алғашқы медициналық көмектің басқа шараларына ауысуға болады (ауырсынуды басу, таңу, қол асты құралдарымен көліктік иммобилизация).

Дәрігерге дейнгі көмекті көрсеткеннен кейін зардап шеккендерді абйалап көлік құралдарымен дереу эвакуациялау қажет.