ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДА ХАЛЫҚТЫ ЕМДЕУ ЖӘНЕ ЭВАКУАЦИЯЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ-5

Жұмсақ тіндердің жабық зақымдалулары. Бұл жаралардың көп кездесетін түріне соғып алу, сіңірдің созылуы және үзілуі, буынды шығару жатады.

Соғып алулар – өтпейтін затпен соғып алғанда немесе өтпейтін затқа түсіп кеткенде пайда болатын жұмсақ тіндердің зақымдалу- лары. Тіндердің зақымдалу тереңдігі соққы күшіне және ауданына байланысты және тереңдігіне сүйек тысына дейін таралуы мүмкін. Соғып алудың сипатты белгілері – соғып алған жердің ісуі, қанта- лау және ауыру. Ірі тамырлар үзілген жағдайда тері астында қан- ның шектеулі жиналулары (гематомалар) түзілуі мүмкін. Соғып алу кезіндегі ісіну тіндер борпылдақ жасұнықтың көптеген мөлшерін қамтитын жерлерде (бет, тамырлар аймағы) аса қатты айқындалған. Тамырларды соғып алу біраз жағдайлар буын қуысына қан кетумен (ге¬мартроз) бірге жүреді, бұл ретте буын сұлбасы тегістеледі.

Соғып алу кезіндегі дәрігерге дейінгі көмек қысып байлайтын таңғышты салумен, мұзымен көпіршікті соғып алған жерге қою- мен, аяқ-қолға жоғары күйді берумен қысқартылады.

Созылулар мен үзілулер происходят дененің бекітілген күйі кезіндегі тіндердің қатты созылуы нәтижесінде жүзеге асады. Тін- нің созылуға қабілетінен асатын күш оның үзілуін шектейді. Егер сыртқы жағынан анатомиялық бүтіндікті сақтаса, созылу пайда болады. Көбінесе табағ буыны сіңірлердің созылуы жүзеге асады, бұл ретте қатты ауру, айқын ісік және буын маңы тіндерге неме- се буын қуысына қан кету пайда болады. Алғашқы медициналық көмек соғып алу кезіндегідей сияқты шараларды қамтиды. Со- нымен қатар, буынды бес-алты күнге міндетті қимылсыздандыру.

Буын шығулар – буын қапшығының үзілуімен, буын маңы жұм- сақ тіндерінің, сіңірлерінің және жүйкелерінің зақымдалуымен бірге жүретін, буын қуысында жанасып тұрған сүйектердің тұрақты жыл- жуы жүзеге асатын буындардың зақымдалуы.

Жаранық буын шығарулар соққы, құлау кезінде, сондай-ақ буын- дағы қозғалыстардың физиологиялық көлеміне сәйкес келмейтін қимылды орындау талпынысы кезінде жүзеге асады. Көбінесе буын шығарулар иық буынында, содан кейін жиілігі кему тәртібімен білек, жамбас, табан буындарында жүзеге асады.

Буын шығару симптомдары әртүрлі, ең сипатты осы күйді та- банды кедергімен өзгертуге келмейтін аяқ-қолдың мәжбүрлі күйі – серіппелі бекіту симптомы болып табылады. Буындағы кез келген қозғалыстар қатты аурудан мүмкін емес.

Жараданудың алғашқы сағаттарында буын аймағының пішін өз- гертуі, кейде тері астылық қан құйылу көзге көрінеді, аяқ-қолдың қысқаруы байқалады.

Дәрігерге дейінгі көмек аяқ-қолды қолда бар заттармен немесе стандартты шиналармен қимылсыздандырудан құралады. Жоғары аяқ-қол буындары шығып кеткен кезде жәбірленген адамның қолын үшкіл орамалмен немесе бинттен жасалған таңғышпен іліп қояды немесе буын шығуды салуға ешқандай әрекеттер жасамай, өзі алған күйде денеге бекітеді. Төменгі аяқтар буынын шығарып алған кезде жәбірленген адамды аяғының күйін өзгертпестен зембілге жатқыза- ды. Тізе және табан астына киімнен немесе басқа қолда бар матери- алдардан жасалған білікше салынады.

Жараны буын шығаруды салу мүмкіндігінше ерте жүзеге асуы тиіс, бірақ міндетті түрде рентгенологиялық бақылаудан кейін.

Қолды салғаннан кейін, егер әңгіме иықты шығарып алу жайлы болса, Дезо типті бинт таңғышпен немпесе гипс лонгетпен екі аптаға дейінгіжарамдылықмерзімгебекітеді. Екінші-үшіншікүннен бастап белсенді қозғалысқа рұқсат етіледі, бір мезетте масса, емдік гим-на- стика қолданылады.

Ұзақ қысылу синдромы. Жабық зақымдалуларға жататын ауыр жараның ерекше түрі жәбірленген адамдарда жұмсақ тіндерді ауыр ұзақ уақыт басқанда немесе торапты қан тамырын басқан кезде пай- да болатын ұзақ қысылу синдромы (ҰБС) болып табылады.

Әртүрлі уақыттарда ҰБС әртүрлі атаулармен сипатталған: «краш- синдром», «жара токсикозы», «қысылу ауруы», «босату» син¬дромы және т.б.

ҰБС табиғи апаттар кезінде (жер сілкінісі, су тасқыны, таулар- дағы құлаулар, дауындарда), сондай-ақ ғимараттар мен құрылыстар қалдықтарының астында көптеген адамдар көмулі қалып кеткен тех- ногендіапаттаркезінде(жерастыжұмыстарындағыапаттар,ғимарат- тардыңбұзылуы, темір жолдардағыапаттар), жәбірленген адамдарда 20 – 30% жағдайда пайда болады.

ҰБС кезіндегі ауыр бұзылулардың даму механизмі күрделі.

Синдромның негізгі клиникалық белгілері басылға дене бөлігінің, көбінесе төменгі аяқтар, қан айналымы қалпына келіп, қысылудан босағаннан кейін пайда болады.

Патологиялық процестің дамуының төрт факторы жетекші болып табылады.

1. Жүйке өзектері қысылу және жарадану нәтижесіндегі ұзақ уақыт аурудың қозуы, ауыр психикалық-эмоционалдық бұзылулар. Ауру және психикалық-эмоционалдық фактор тыныс алу, қай ай- налымы мүшелері функцияларының тез бұзылуына, несеп шығуды ауырлатуға және зақымданудан есеңгіреу үшін сипатты симптом ке- шенінің пайда болуына әрекеттеседі.
2. Күре тамыры іркілісімен үйлесімде артерия қан ағымының әлсіреуі немесе тоқтауы салдарынан қанмен қамтамасыз етудің қат- ты азаюы қансыраған тіндердің кейінгі некрозына алып келеді.
3. Тіндердің, негізінен бұлшықеттің, ауыр талқандалуына бай- ланысты ең ауыр бұзылулар қысылу аймағында. Жәбірленген адам- ды қысылудан босатқаннан кейін талқандалған бұлшықеттенн қанға уытты өнімден келіп түседі. Олардың ішінде бұлшықет пигментінің – миоглобиннің ерекше мәні бар, ол тұнбаға түсіп, бөлшектері бүй- ректің бүгілмелі арналарын бітейді және олардың эпителийінің некрозын тудырады, ол бүйректе несеп түзілу процесінің қатты бұ- зылуына және ауыр бүйрек жетіспеушілігінің дамуына – ҰБС кезін- дегіеңауыр асқынуға алып келеді, оның жиілігіжәбірленгендерде 20 – 40%-ға жетеді. Миоглобинмен қатар қанға тіндерді қысқанда басда да уытты өнімдер түседі, ол қатты уыттануға алып келеді.
4. Босатқаннан кейін жіберленген адамда қысуға ұшыраған аяқ-қолдың қатты ісінуі, көпіршіктер пайда болғанға дейін, тез дам- диды. Жара арқылы және тері астында Ч 2 – 3 л плазма жоғалады. Нәтижесінде алдымен қанның ұюы, содан кейін оның сұйылуы пай- да болады.

ҰБС өтуі шартты түрде келесі кезеңдерге бөлінеді.

Бірінші кезең қысылудан босағаннан кейін 24 – 48 сағ созыла- ды. Бұл кезеңде жүйке-ауру және психикалық-эмоционалдық реак- циялар, тыныс алу бұзылулары, босаған аяқ-қолдың ісінуі басым. Бұл белгілер көбінесе есеңгіреу ретінде түсіндіріледі. Алғашқы ме- дициналық көмек және алғашқы дәрігерлік көмектің емдік шарала- рын көрсеткеннен кейін уақытша жақсару – қысқа «жарқын аралық» басталады, содан кейін жәбірленген адамның жағдайы нашарлайды. Екінші кезең 3 – 4-тен 8 – 12-ге дейінгі тәул созылады және ауыр бүйрекжетіспеушілігінің дамуымен сипатталады. Сыртқы түріанаэ- робтық инфекцияға ұқсайтын босаған аяқ-қолдың ісінуі қатты ұлға- яды. Аяқ-қол солғын, көк дақтарымен, қан тамырларының соғысы жоқ, сезімталдық жоғалған. Зақымдалған теріде көпіршіктер, қан құйылулар байқалады. Жәбірленген адамның қан аздығы өседі, диу- рез тіпті анурияға дейін қатты төмендейді. Бұл кезеңдегі қазаға ұшы- рау қарқынды терапияға қарамастан 25 – 35% жетуі мүмкін.

Үшінші кезең – қалпына келтіретін – әдетте аурудың үшін- ші- төртінші аптасынан басталады. Бүйректің функциясы қалпына келеді, тыныс алу және қан айналымы функциялары қалпына ке- леді. Клиникалық суреттегі бірінші орынға инфекциялық асқынулар шығады. Көлемді жаралар, шірік жерлер сияқты зақымданған тін- дердегі ауыр өзгерістер қалады, буындардың, тамырлардың және т.б. іріңді қабынулары пайда болуы мүмкін. Іріңді асқынулар тіпті сепси- ске – қанның жалпы зақымдануына дейін дамуы мүмкін. Бұл кезең бірнеше ай жалғасуы мүмкін.

Жарадану ауырлығына байланысты ҰБС келесі клиникалық түр- лері айқындалады:

• жеңіл түрі – аяқ-қолдың жеке сегменттерін қысу, қысу уақыты 4 сағ аспайды, симптоматика айқын көрінбеген, болжам қолайлы;
• орташа түрі – 4 – 6 сағ бүкіл аяқ-қолды қысып қалу, бүйрек функциясы шекті бұзылған, тыныс алудың және гемодинамиканың айқын бұзылулары жоқ;
• ауыр түрі – 6 – 8 сағ бүкіл аяқ-қолды қысып қалу, ауыр бүйрек жетіспеушілігінің симптомдарыбайқалады, қазағаұшырау 30% және жоғары;
• аса ауыр түрі – аяқ-қолды қысып қалу 8 сағаттан артық, қазаға ұшырау алғашқы екі күн.

Қысылу ұзақтығымен қатар ҰБС ауырлық дәрежесін анықтаған кезде зақымдалу ауданы, қысылу күші, сондай-ақ ішкі мүшелердің, сүйектердің, қан тамырларының бірге жүретін зақымдалуларының болуы өте маңызды. ұзақтығы бойынша аяқ-қол қысылуының кез келген басқа жарамен тіпті аздау үйлесімі ҰБС барысын қатты ауыр- латады және болжамды нашарлатады.

Алғашқы медициналық көмек оқиға болған жерде жәбірленген адам өмірін құтқару үшін қажетті негізгі шара қысудан босатумен бір мезетте көрсетіледі. «Босату» жәбірленген адам ағзасында патологи- ялық процесс басталатын «іске қосу» механизмі болып табылатын- дығын есте сақтаған жөн. Босатуды бастан, денеден бастайды. Бір мезетте асфиксиямен күрес жүргізеді (ыңғайлы күй беру, жоғарғы тыныс алу жолдарын тазалау), сыртқы қан кетуді тоқтатады, ауы- ртпайтын дәрілер береді немесе егеді. Қысудан босаған аяқ-қол жіліншектен бастап, ісінудің жылдам дауының алдым алу мақсатта- рында тығыздап бинтпен таңылауы тиіс. бинтпен таңылған аяқ-қол- ды салқындатуға (мұзбен, қармен, салқын сумен) ұшырату қажет.

Аяқ-қол негізіндегі бұраудытектораптыққантамырлар зақымданған кезіндегі, аяқ-қолдың өмірге қабілетсіз-дігінің бұзылулары немесе айқын белгілері кездегі қан кетуді тоқтату үшін таңу қажет.

Зақымдалған аяқ-қол міндетті түрде қимылсыздандырылады, се- бебіжәбірленгенадамдардың75%дейінаяқ-қолдарысыңғанболады. Атап өтілген медициналық көмек шараларын көрсетумен бір мезетте жәбірленген адамға көптеп тамақ береді.

ҰБС жәбірленген адамдарды көшіруді ең алдымен ең аятын көлікпен – зембілмен жатқан күйінде эвакуациялау қажет.

• тарау

ДЕСМУРГИЯ НЕГІЗДЕРІ

Алғашқы медициналық көмек көрсеткен кезде жәбірленген адамдарға табиғи апат және техногенді апаттар кезінде дененің зақымданған жеріне таңғыш таңу көптеген жағдайларда жедел іс- шара.

Таңғыштар әртүрлі мақсаттарда қолданылуы ммүмкін. Көбінесе таңғыш жараға зақымданған тіндерді қосымша микробтар енгізуден қорғау және қан кетуді тоқтату (қысып байланған таңғыш) мақса- тында, күйген беттерді немесе үсіген жерлерді жабу үшін, сондай-ақ дененің зақымдалған бөлігінің қозғалғыштығын шектеу үшін таңылады.

Әрбір таңғыш екі бөлшектен құралған: зақымдалған тіндер ошағы жабылатын таңу матери¬алынан, және материалды жәбірлен- ген адамның терісінде бекіту үшін пайдаланылатын. Таңу материал- дарын бекіту тәсілі бойынша материалды жарағат маңындағы құрғақ теріге (желімдік, коллодийлі, лейкопластыр¬ь таңғыштар) әртүр- лі тәсілмен жабыстыратын таңғыштар, дененің әртүрлі бөліктерін бекіту үшін бинттер орнына қолданылатын, көбінесе жоғары қолдар- ды (қолды ілу) бекіту үшін үшкіл орамалды таңғыштар, сақпанша таңғыштар, оларың көмегімен беттің зақымданған бөліктері жабы- лады (мұрын, иек, жоғарғы ерін), негізінен бұт жараларын емдеген кезде пайдаланылатын Т-тәрізді таңғыштар, икемді торлы-түтікшелі бинттер («рэтэласт») және т.б. деп ажыратылады.

Атап өтілген таңғыштардың көпшілігі жәбірленгендер саны бір- ден көбейіп кетуімен төтенше жағдайларда алғашқы медициналық көмек көрсеткен кезде онша жарамды емес. Біреулері таңу матери- ал жара бөліндімен қапталған теріге бекіте алмағандығы, екіншілері таңу материа¬лының жеткілікті ұзақ уақыт ішінде тығыз жабысуды қамтамасыз етпегіндігі, үшіншілері таңғыштан ауаның булануына бөгет жасап, жараны кептіру қағидасына қанағаттандырмағандығы үшін жарамсыз. Сондықтан кеңінен тараған, шұғыл жағдайларда алғашқы медициналық көмек көрсеткен кезде пайдаланылатындары таңу құралдарын бекіту бинтпен жүзеге асырылатын бинт таңғышта- ры болып табылады. Олар жеткілікті берік, икемді, тінге қажетті қысым тудырады.

Таңғыштарда пайдаланылатын таңу материалдарына дәке және мақта жатады. Көбінесе мақта матасынан дайындалған, 1 см2 аудан- ды 10 х 12 жібі бар сирек тор тәрізді бинт қолданылады. Бинт икемді, гигроскопиялық болуы, зарарсыздандырған кезде өзінің қасиеттерін жоғалтпауы және тіндерді қоздырмауы тиіс. Дәкеден фабрикалық тәсілмен немесе тікелей емдеу мекемелерінде әртүрлі таңғыш бұйымдарды дайындайды: ұзындығы және ені әртүрлі дәкелер, өлшем- дері әртүрлі сулықтар, дәке түйіршіктер, білтелер және өзг. Дәкеден жасалған бұйымдарды не тікелей емдеу мекемелерінің зарарсыздан- дыру бөлімдерінде автоклавтаумен, не болмаса арнайы мекемелерде радиациялық зазарсыздандыру әдісімен зарарсыздандырады.

Өте құнды таңу материалы – көптеген жағдайда дәкеге ұқсас қасиеттерге ие мақтадан жасалған гигроско¬пиялық мақта. Қазіргі таңда мақта шығынын үнемдеу мақсаттарында мақтаға 10% вискоза- ны – сүректі цел¬люлозаның қайта өңдеу өнімін қосады. Мақта-ви- скозды мақта бүтін мақта қасиеттерін жоғалтпайды, ол толық құнды таңу құралы ретінде қолдануға жарамды.

Жаралар жиілігі бойынша ашық зақымдалулар жетекші орын ала- тын төтенше жағдайлар жағдайларында жаңа жараларға салынатын бинт таңғыштарының мәні әсіресе маңызды және алғашқы медици- налық көмектің маңызды іс-шарасы болып есептелуі тиіс.

Жаңа жараларға салынатын таңғыш алғашқылық деп аталады; ол келесі талаптарға жауап беруі тиіс:

зарарлы болуы, тек осындай жағдайда ға ол өзінің алғашқы міндеті – жараны екіншілік инфекцияданқорғауды орындайды;

дененің зақымданған бөлігінің қажетті тыныштығын қамтамасыз етіп, жараның тек өзін ғана емес, сондай-ақ зақымдалудың бүкіл ай- мағын немесе аяқ-қол сегментін жабады;

оның бетінде қан болмайтындай жеткілікті көлемді болуы. Қан сіңген таңғышта сырттан таңғыш арқылы зақымданған тіндерде олардыңкейінгідауымен микробтардыңеркін енуіүшін жағдай туды- рылады. Сондықтан таңғышты салған кезде дәкенің бірінші қабатта- рының үстіне қалыңдығы жарадан қан кету деңгейімен анықталатын мақтаныңқабаты, содан кейін дәкенің немесе дәке сулықтардыңтағы бірнеше қабаты қойылады, содан кейін салынған таңу материалы бинтпен мықтылап бекітіледі;

айтарлықтай қарапайым болуы, себебі жәбірленгендердің көптеген саны пайда болуымен шұғыл жағдайлар жағдайларында таңғыштарды олалды таңу техникасы бойынша минималды дайын- дығы бар адамдар таңады.

Алғашқы таңудың осы талаптарына таңу материалының кешенін қамтитын жеке таңу пакеті: бинт пен бинт ұшына бекітілген бір не- месе екі мақта-дәке жастықшалар жауап береді. Егер жекетаңу пакеті болса, дененің кез келген бөлігінің жарасын сенімді жабуға болады.

Таңғышты таңудын алдында жараны алғашқы бактериалдық ла- стануын азайту мақсатында ғана емес, сондай-ақ екінші микробтық ластанудың алдын алу мақсатында әрқашан өңдеу қажет. Ол үшін киім шеттерінен кемінде 10 – 12 см шегініп, жараның бүкіл аймағын киімнен босату қажет. Кесілген жаралар кезінде терінің 3 – 4 см йо- донатпен, жасыл гауһар ерітіндісімен, спиртпен немесе басқа қолда бар антисептиктермен, антисептик тікелей зақымданған тінге тимей- тіндей майлайды.

Зақымды жараларда беттерде бөгде денелер – жәбірленуші киім- дерінің қиындылары, жер түйіршіктері, ағаш кесектері және т.б. бо- луы мүмкін. Бұл бөтен заттарды жара бетінен зарарлы бинт немесе зарарлы сулық тілімімен жою, содан кейін тері шеттерді кесіп алған жаралардағыдай антисептик ерітіндісімен майлау қажет.

Жалаңаяқ адам шөпте жатқан сымды немесе қоқыста едірейіп тұрған шегені басып кеткенде пайда болған табан өкшесінің шан- шылған жаралары мұқият өңдеуді талап етеді. Сым немесе шеге жара арнасында былғаныш немесе тот басуды қалдырып, айтарлықтай те- рең енуі мүмкін. Тар жара арнасы және табан өкшесінің қалың, ішіна- ра қабыршықтанған терісі жара бөліндісінің сыртқа бөлінуіне бөгет болады. Мұндай жаралар табан флегмондының немесе сірспесінің себебі болуы мүмкін. Сондықтан жарылған жарасымен өкше терісін таза сумен мұқият жуу, кептіру, антисептик ерітіндісімен майлау және жараға зарарлы таңғышты таңу қажет.

Таңу материалын бекіту үшін пайдаланылатын барлық құралдар- дың ішінде ең сәйкес келетіні бин болғандықтан, алғашқы таңулар көптеген жағдайларда бинттік болып табылады.

Бинтпен таңудың бірнеше типі болады (15.1-сур), олардың үлестіріп күрделі түрлерін шығарады.

Қарапайым айналма таңғыш цилиндрлік пішінді дене учаскелерін- де (иық, мойын, жіліншік, білек және т.с.с.) жараларды бинтпен орауға ыңғайлы. Бинттің ұшын оралатын бөлікке қойып, сол қолмен ұстап тұрып, оң қолымен бинтті ашып, айналымдары бір бірінің үстіне жата- тындай орайды (15.1, а, б-сур). Шиыршықтық таңғышты екі-үш айна- лып бастайды, ал содан соң қиғашынан, шиыршық бойынша, алдынғы жүрісті шамамен үштен бір еніне жауып жүргізеді.

Майысқан жерлері бар таңғыш конус тәрізді пішіні бар дене учаскелеріне арналған (тізе, жіліншік). Ол бірнеше шиыршық жүрі- стен, әр қайсын бүктеп жасалады: бинтті жай шиыршық таңғышқа арағанда, одан сайын қиғаштап жүргізеді, бинттің астынғы шетін сол қолдың үлкен саусағымен ұстап тұрып, бинтті оның астынғы шеті үстінгі болатындай бүктейді (15.1, г-сур).

Бинттің келесі жүрісі «қарнымен» денеге ереже бойынша емес, «арқамен сыртқа қара» жасалады. Бірінші бүктелген жерінің деңгей- іне жеткен кезде, бинтті қайтадан бүктейді, енді бинтті денеге «арқа- сымен» орайды. Барлық бүктеулерді бір сызық бойынша жасаған жөн.

Сырғымалы таңғыш (15.1, д-сур) шина, гипс астына салынатын материалдыбекітуүшін, соныменқатартаңғыш материалдыаяқ-қол- дың елеулі бөлігінде алдын ала бекіту қажет болған кезде қолданыла- ды. Бинтті екі-үш айналма жүріспен перифериялық ұштың қасынан бекітіп қойып, бинттің келесі жүрістерін бинттың әр айналымы ал- дындағысымен жанаспайтындай жасайды.

Биинт таңғышы дененің кез келген бөлігінде айналма немесе шиыршыққана болаалмайды, ол міндетті түрдедененің бинтталатын бөлігіне тығыз жабысуы үшін 8-тәрізді жүріспен бекітілуі тиіс. Бинт- тің сегізтәрізді жүрістері буындарға, кеудеге салынатын таңғыштар- да қолданылады. Мұндай таңғыштың қарапайым түрі – желке мен мойынға крест тәрізді таңғыш.

Дененің бинтталатын бөлігін, әсіресе, аяқ-қолды ол таңғышты салғаннан кейін болатын күйдебекітукерекекенін естесақтаған жөн. Дұрыс салынған таңғыш ауыртпау және аяқ-қолдың перифериялық бөлігінде қан айналымын бұзбауы тиіс.