ЖАНУАРЛАРДЫҢ УЫМЕН УЛАНУ КЕЗІНДЕГІ ІС-ӘРЕКЕТ

Көптеген улы жануарлар түрлерінің дене температурасы тұрақты болмағандықтан, олардың өмір сүруіне барынша қолайлы ылғалды тропикалық аймақтар аталған жануарлар түрлеріне ерекше бай. Бұл жерде аса қауіпті токсиндер шығаратын улы жануарлармен түрлердің ең іріөкілдері кезедесі. Сондықтан да адамдардың улы жануарлардың токсиндерімен улануы тропикалық ауытқушылыққа жатады. Қоңыржай климаты бар аймақтарда улы жануарлардың аздаған түрлері ғана кездеседі, олар адамдарда ауыр уланулар туғызбайды, сирек кезде ғана өлім жағдайы орын алуы мүмкін.

Жәндіктер

Жәндіктер – заманауи фаунадағы ең ауқымды санат, олардың мил- лионға жақын түрлері бар. Олардың барлығы дерлік құрлықта өмір сүреді. Кей жәндіктер қандайда бір мөлшерде адам организімі үшін токсин-ді заттар бөліп шығарады. Барынша қауіпті улы жәндіктер жарғаққанат- тылар отрядының өкілдері (аралар, соналар, түкті аралар, бүгелектер). Аралар мен соналар ауқымды топты құрайды, олардың құрамына

20 мыңнан астам түрлер кіреді, олар Антарктидадан барлық материктарға таралған. Олардың көбі синантропты өмір сүреді, кейбір түрлері бал алу мақсатында және өсімдіктерді тозаңдау үшін адаммен ара- лас дамиды. Нәтижесінде басқа улы жәндіктерге қарағанда адамның аралармен және соналармен жиі қатынасы орын алады, сондықтан да олардың уларымен улану, улы жыландар шағуынан туындаған инток- сикациялар санынан біршама артық.

Аралар мен соналардың у өндіру, сақтау және енгізуге арналған жоғары мамандандырыған, аса жетілдірілген аппараты бар. Оның не- гізгі бөліктері улы бездер және құрсағының соңында орналасқан бізгегі. Аралар мен соналардың улары қиын химиялық құрамнан тұрады және басқа жануарлардың уларынан ерекшеленеді. Ферментативті белсенділікке ие компаненттері екінші роль атқарады. Басты әрекет етушілер биологиялық белсенді аминдер (гистамин, серотонин, аце- тилхолин) және полипептидтер, оларды арасында кининдер, апамин мен мелитин ерекше маңыздылыққа ие. Бұл заттардың адам организмінің маңызды жүйелеріне кең спекторлы әсер ететін қабілеті бар: жүйке жүйесі, жүректамыр, тыныстау, эндокринді жүйе.

Түкті аралардың шағуы аралар мен соналардың шағуынан еш айырмашылығы жоқ.

Бүгелектер аралар мен соналар сияқты синантропты, бірақ олардың шағуы басқа жарқанаттыларға қарағанда барынша жанға батады (қатты ауырсыну), олардың көптеген түрлері Азияның тропикалық аймақтарында өмір сүреді және де Ресей аймақтарында сирек кездеседі.

Клиникалық картинасы. Жарғаққанаттылардың уымен улану симптомдарының айырмашылығы мен айқындылығы басқа жануарлардың уымен зақымдалуға қарағанда зардап шекен адамның өзге текті ақуыздарға жеке сезімталдығына байланысты. Ара шағуы кезін- де тек жергілікті раекция байқалады. Жалпы симптомдары 120-150 араның шағуы барысында дамиды, 400-500 – ара шақса жедел көмекті талап ететін жіті улану туындайды. Бірақ бір немесе бірнеше араның шағуынан уланы барысында анафилактикалық реакция орын алады, ол анафитактикалық шоктан өлуге әкелуі мүмкін.

Уды енгізу барысында күйіп-жанған ауру білінеді, ол бірнеше сағаттарды басылмайды. Зақымдалған жердегипемия мен ісік пайда болады. Көптеген зақымдар барысында ісік терінің көптеген жеріне тарауы мүмкін. Тері жабынының бозаруы байқалады. Жүрек соғуы, бас айналу, демікпе пайда болады Пульс жиілігі минутына 130-140 соққыға жетеді. Кей кездері конвульсия көрініс табады.

Жедел көмек. Аралар мен соналардың уларына қарсы антитоксинді сарысулар жоқ.

Симптоматикалық терапия. Улану дамуының симптомдарына қа- рай ем жасалады. Егер жарада араның бізгегі қалса оны алып тастау қажет. Шағылған жерге суық (егер болса, мұздай) компрестер тартылады, кейіннен антигистаминді препараттары бар жақпамайлар (преднизолон жақпамайы және т.б.) қолданылады. Ауруды азайту үшін анальгетиктер (парентерлі 1 – 2мл 50% анальгин ерітіндісі тәулігіне 2 – 3 рет және т.б.) беріледі.

Жоғарыңқы қозу орын алса транквилизаторлары: седуксен (көкта- мырға 2мл 0,5% ерітінді), элениум (ішке 0,005 – 0,01г күніне 2 – 4 рет) немесе триоксазин (ішке 0,3г күніне 2 – 3 рет).

Жыландар

Жыландардың абсолютті көпшілігі – құрлықты мекендеушілер. Хайуанаттар әлемінде 2600 астам жылан түрлері есепке алынған, олардың ішінде 400 жуығы улы. Адамдардың жылан уымен көпшілік уланулары кең таралған жылан түрлерінің, аздаған санының ішіндегілердің шағуымен байланысты.

Улы жыландардың толық емес шағуынан жыл сайын 1,7млн кем емес адам зардап шегеді. Орташа алғанда өлім жағдайы 2,4% құрайды. Аса қауіпті улы жыландардың шағуынан, медицина көмегінсіз, орташа есеппен 20 – 40% зардап шегуші, кей жерлерде олардың 70% дейіні қайтыс болады.

Өлімнің көп бөлігі Үндістанға және басқа да Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне келеді. Оңтүстік Америкада жыл сай- ын улы жыландар шағуына 3-4 мың адам, Африкада 800 жуық адам көз жұмады. Европадағы өлім жағдайлары бірен-сараң, жыл сайын емес. Түгелдерлік, жерүсті улы жыландардың барлық түрлері үш түрге жатады: аспидті (кобралар), сұржылантектестер және ойысбастылар (сылдырмақты жыландар).

Жыландардың улар көз артындағы бас бүйірлеріндегі түрі өзгерген самай сілекей бездерімен өндіріледі, сондықтан да көптеген улы жыландардың бастары қатты жалпақтанады. Жыландардың у өткізгіш тістері үстіңгі жақтың алдыңғы шеттерін- де орналасқан. Бұл тістер басқаларына қарағанда аса ірі. У өткізгіш тістердің ішінде у жылыстауына арналған каналшалар өтеді. Сұржылан тектес жыландардың 58 түрі бар, барлық Европа, Азия және Африка елдерінде таралған.

Сұржылан тектес жыландардың бастары шеңбер-үшбұрыш пішінді, мұрын шеті жапырылған және самай ұштары бүйірге шығыңқы, ол жерде улы бездер орналасқан; ол денесінен ұзын, өткір мойнымен аластатылған. Денесі қысқа және жуан, артқы жағы бірден тарылып, қысқа доғал құйрыққа ауысады.

Сұржыландардың барлық түрлерінің, жасыл түсті ағаш сұржылан- дарын қоса алғанда, түстері жыландарды қоршаған ортада көрінбестей ететін қорғаушы түс нұсқаларында.

Көптеген сұржыландар, мысалы көптеген асипидтер сияқты демонстративті қалыптарға еніп жауларына өздерінің бары туралы ескертпейді, байқалмай қалу үшін жай ғана жорғалап кетеді немесе жасырын қалады. Егер қарсыласы шындап жақындаса, бірден шағады. Жылдың жылы уақытында сұржыландар кешкі мезгілде белсендірек. Күндізгі уақыта өздерінің мекендейтін орнында тығылады немесе күнге қыздырынады. Көптеген сұржыландардың улар аспидтердің уларына қарағанда адам өміріне аса қауіпті емес. Организмге токсинді әсерінің басты белгілері жергілікті реакцияда көрініс табады.

Ірі сұржыландардың шағулары ғана адам өміріне қауіп төндіруі мүмкін (гюрза, сонымен қатар Африка, Оңтүстік және ОңтүстікШығыс Азияны мекендейтіндер). Заманауи және дұрыс емдеу барысында бұл жағдайлардағы өлім сирек кездеседі.

Ресей мен жақын шетелдерді мекендейтін барынша қауіпті сұржылан түрлерін атап өтейік.

Кәдімгі сұржылан Британ аралдарынан бастап Сахалинге дейінгі Европа мен Азияның барлық орман аймақтарына таралған. Ұзындығы 75 см аспайды. Жоғарғы бөлігінің түсі қошқылкөгілдір мен қара аралығында. Артқы жағында бірден көзге көрінбейтін зигзаг сияқты жолағы бар.

Дала сұржыланы бұдан ұсақ, ақшыл боялған, оңтүстіке қарай, орманды далалы және далалы аймақтарда, сонымен қатар Қара және Ка- спий теңіздерінің жағаларында кездеседі; денесінің ұзындығы 50 см аспайды. Бұл сұржыландардың шағулары адам үшін қаупі аз. Өліммен аяқталу жағдайлары 0,5% аспайды, алғашқы жәрдем уақытылы және дұрыс көрсетілсе өлім жағдайы мүлдем болмайды.

Гюрза – өте ірі жылан, кейбір экземплярларының ұзындығы 1,6 м. жетеді. Таралуы аймағы аса кең.гюрза Кавказда және Орта Азияның оңтүстік аймақтарында кездеседі. Құрғақ тау бөктерлерінде, қамыстардың, сиретілген бұтақтасында арасында, жағажай жыраларында, өзен алқаптарында жиі мекендейді.гюрзаның шағуы жіті улану туғызады. Тиісті медициналық көмексіз зардап шеккендердің 10% көзжұмады.

Құмды эфа – ұзындығы 50-60 см жылан, ерекше «бүйірлеп» жүру арқылы құмда жылдам қозғалады, құмда «батып кетуге» қабілетті. Орта Азияның оңтүстік аймақтарын (Каспий теңізінің жағалауында, Арал теңізінен оңтүстікке қарай) мекендейді.

Клиникалық картинасы. Улы жыландар шағуы қатту ауру тығызбайды. Көп жағдайларда шағу моментін түйреуіштің түйреуімен салыстыруға болады. Сұржылан шаққан жерде у өткізгіш тістермен жасалған екі нүктелі жара көрінеді. Улы емес жыландар шаққан кезде теріден көптеген тістер қалдырған төрт қатар шағын белгілерді (мысалы, сарбас жылан шағуы кезіндегідей) көруге болады.

Аспидтердің (кобралар) шағуы кезіндегі клиникалық белгілеріне, салыстармалы түрде шағудың жергілікті көріністері нашар байқалуы, негізгі картина ретінде нейротрапты улардың әрекеті симптомдарының жедел өсуі (тыныстау орталығының параличі) дамиды, сұржыландардың уымен улану барысында алғы кезекте жергілікті зақымдаулар мен қайнайналымының бұзылуы шығады.

Сұржыландардың шағу барысында жүйке жүйесі қызметінің бұзылуы салыстырмалы түрде нашар айқындалады. Сұржылан шағуынан 10-15 мин. өткенен кейін ісіну дамиды, эрите- ма пайда болады. Бірнеше сағат ішінде ісік қол-аяқтың көптеген бөлігіне тарайды, тәулік ішінде бүкіл денеге даруы мүмкін.

Жедел көмек. Улы жыландардың уларымен улану барысында алғашқы көмек көрсету үшін барынша тиімді құрал зардап шегушіге бірден айырықша антитоксинді сарысу енгізу болып табылады. Антитоксинді (токсинге қарсы) сарысулар бір немесе бірнеше түрлі жылан уларымен жануарларды имунизациялау жолымен алынады. Бірінші жағдайда моновалентті, ал екіншісінде – поливалентті сарысулар алынады.

Сарысу нұсқаулығына сәйкес тері астына немесе бұлшықетке енгізіледі.

Симптоматикалық терапия. Жыландардың шағуы кезінде сарысу егуден басқа бейтәндік емдеулер барлық жағдайларда қолданылады және уланудың дамып келе жатқан белгілерін жойып, олардың көрінісін азайтады. Ықтимал ауырпалықтардың туындауына (анафилактикалық шок дамуының қаупі) байланысты сарысу енгізу мақсатты болмағандықтан бейтәндік емдеу түрлері ерекше маңыздылыққа ие болады, мы- салы сұржыландардың улымен жеңіл улану.

Бейтәндік емдеу ережелерінің мағынасы аса маңызды, себебі оны қолдану нәтижесінде жиі жағдайларда нақты удың өзіне қарағанда адам өліміне әкелуі мүмкін аса ауыртпалықтар тудырып, әдебиеттермен қате және зиянды емдеу әдістері ұзақ мерзім ұсынылып және практикада жүргізілген.

Жылан уынан зақым алғандарды емдеудің соңғы нәтижесі және олардың сауығуы көбіне алғашқы көмектің дұрыс және уақытылы көр- сетілуіне байланысты. Жылан улары адам оргнизіміне күшті әсер етеді, басынан бастап науқасты зақымдайтын және у әсерін ұлғайтатын шаралардан аулақ болу керек. Аялауыш терапия ғана жүргізу қажет.

Мидағы қан айналымының бұзылуын төмендету үшін зардап шегушінің басын дене деңгейінен төмен түсіру түсіру қажет. Кейіннен шағу орнын сору мүмкін болса, 10-15 мин. жарадан уды жігерлі түрде ауызбен сору немесе қансорғызу банкаларының көмегімен сорып тастау қажет. Егер шағудан кейін бірден у сору басталса, енгізілген удың 30 – 40% алып тастауға болады. 15 мин. кешіктірілсе жойылған у мөлшері 10 – 12% төмендейді.

Сору дұрыс жасалса зақымдалу ауыртпалығы төмендейді. Қолды шағу орын алса зардап шегушінің өзі сорып тастауы мүмкін. У зақымдалмаған шырышты қабаттан өтпесе де, сорған сұйықтықты түкіріп тастау қажет, себебі ауыз қуысының микрозақымдарына сенуге болмайды.

Ауыз қуысының шырышты қабатының зақымдануы несеме тістің тісжегілері бар адамдарға уды ауызбен соруға тиым салынған. Уды алғаннан кейін ауызды калий марганец қышқылының ерітіндісімен немесе таза сумен шаю қажет. Сорғызу барысында шағылған жерді бас және сұқ саусақпен жараға бағыттай отырып жеңіл уқалау жасау қажет. Ісінудің алғашқы белгілері пайда болса сору бірден тоқтатылады, шағу орны антисептикпен өңделіп, қатты стирильді таңғыш салынады. У организмге лимфа тамырлары бойынша тарап, бұлшықет қозғалысы барында күшейе түседі. Оның өмірлік маңызы бар орталықтарға түсуін төмендету және организмнің қорғаныс механизмдерінің іске қосуы үшін зақымдалған дене бөлігін оқшаулау қажет.

Оның жүзеге асырылу әдістемесі сынық кезіндегідей: қол бүктелген қалыпта ілінеді, аяқ шиналармен бекітіледі, болмаған жағдайда сау аяққа дәкемен таңылады.

Зақым алған адамға толық тыныштық қамтамасыз етіледі. Көп сұйықтық (қою ыстық шай) және жүрек жұмысын қолдауыш препаратар беріледі. Зардап шеккен адам жатқызылған қалыпта тасымалданады.

Көптеген адамдарда жылан шағуы психиканың бұзулыну туындатады. Қорқыныш организмнің көптеген маңызды қызметтерінің психогенді бұзылушылықтарына әкеледі және естен танғызады. Сондықтан да шағудан кейінгі алғашқы минуттарда зардап шегушіні жұбатып, емдеу уақытында тұрақты түрде психотерапиялық көңіл бөлу қажет.

Ерте кездерде ұсынылған көмек көрсету әдістері қолдану зардап шегушіге үлкен зиян келтіруі мүмкін.

Шағу орнына жоғарырақ жерге бұрау салу, «уды қанмен бірге шығару» мақсатында шағу орнындағы теріні кесу, қан шығару, шағу орын- дарындағы тіндерді кесіп алу, калий марганец қышқылын енгізу, шағу орнын қысу – бұл қауіпті ауыртпалыққа апаратын қате және зиянды «емдеу» әдістері, олар улануды емдеуден де ауыр өтеді.

Балықтар

Оңтүстік-шығыс теңіздерде инеқұрсақты балықтар мекендейді, оларды пассивтіулыларға жатқызады. Олар адам өмірі үшін үлкен қауіп тудырады. Көптеген жағдайларда ит балық тектестерді тамаққа пайдалану барысында жіті уланулар туындауы мүмкін. Көптеген итбалық түрлерінің бауырында, уызында, ішектері мен құрсағында аса ауыр жануарлар уы – тетродотоксин бар. Бұл улармен уланудың 60% өлімге әкеледі. Ол өзінің токсин қабілеттерін жоғалт- пастан, 4 сағат қайнауы мүмкін. 15-20 минуттан кейін өлу үшін адамға бұл балықтың (30г) бір түйір бауырын жеу жеткілікті. Дегенмен, кейбір шығыс елдерінде бұл балықты тамаққа пайдаланады.

Мысалы Жапонияда итбалық «фугу» атымен деликатес ас ретінде тамаққа пайдаланылады.

Екінші улы теңіз жануарларын тамаққа пайдалану барысында туындаған жәнегастроэнте¬роневрологиялық белгілерімен өтетін интоксикация сигуатера типті улану атауымен аталады, бұл 1787 жылыгаванада көптеген адамдар тобын улаған «sigua» моллюскісінің жергілікті аты.

Қазіргі кезде осы типті уланулар, өз организімінде у өндіруге қа- білеті жоқ, кәдімгі жеуге жарамды балықтардың 300 астам түрін тамаққа пайдалану барысында тіркелген. Олардың көпшілігі азық қатынасында аса құнды болып саналады және деликатесті балық тағамдары ретінде қызмет етеді.

Кариб теңіздерінде, Тынық мұхиттың орталық және оңтүстік бөлік- терінде, Оңтүстік-Шығыс Азия және Индонезия жағалауларында мекендейтін теңіз рифтерін және жағалау балықтарын (риф алабұғасы, барракуд және т.б.) тамаққа пайдалану барысында уланулар туындай- ды.

Бұл түрлерден туындайтын токсиндер түрлі балдырлар құрамында бар. Улар тамақ тізбектері бойынша балық организіміне түсіп, негізі- нен бауырда, жыныс мүшелерінде және ішек-қарындарында жиналады. Көп жағдайларда балық еттері токсинді емес. Улы балдырлардың көбе- юі табиғи себептерден туындаған (қатты жауын-шашын, су тасқыны, ірі теңіз сүтқоректілерінің өлуі және т.б.) экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы немесе адам қызметі (су асты жұмыстары, әсіресі жарылыс, мұхитқа қоқыс таста және т.т.).

Мұхит ластануының ұлғаюына байланысты жеуге жарамды балықтармен улану (кей аудандарда) жағдайлары өсуде.

Өндіріс қалдықтары құрамындағы токсинді қосындылар, сол жерде мекендейтін балықтарды тамаққа пайдаланатын адамдардың созылмалы улануының алғашқы себептері болуы мүмкін.

Клиникалық картинасы. Балықтар токсиндерімен уланудың бел- гілері әртүрлі. Көптеген кезде асқорыту және жүйке жүйесі органдары қызметінің бұзылуы көрініс алады.

Сигуатер түрлі улану ауыртпалықтары әр түрлі болуы мүмкін. Асқорыту органдары қызметінің бұзылуы басым, ауыр жағдайларда – жүйке жүйесі.

Улы балықты тамаққа қолдағаннан кейін бірден немесе бірнеше сағаттан кейін ерін, тіл, тамақ қасы қыши бастайды, кейіннен жансызданады. Жүрек айнуы, ауыздағы метал дәмі, құсу, іш ауруы, іш өтуі көрініс алады. Зардап шегушілер бас ауруына, жалпы әлсіздікке, терінің қатты қышуына, бұлшықет пен буындардың ауруына шағымданады.

Ауыр жағдайларда қатты бұлшықет әлсіздігі, қалшылдау дамиды, көру қасиеті бұзылады: заттардың бұлыңғырлануы, уақытша соқыр- лық, жарықтан қорқу, көз алдында қара дақтар көрінуі.

Тері сезімталдығы бұзылады: ыстық суық ретінде және суық ыстық ретінде қабылданады. Қозғалыс үйлесімділігінің бұзылуы, параличтер, буындардың тартылуы байқалады. Өлім орын алуы мүмкін.

Сауығу барысы өте баяу (кей уақытта бірнеше айлар). Жіті улану барысындағы өлім 7% шамасында.

Жедел көмек. Арнайы у қайтарғыштар жоқ.

Симптоматикалық терапия. Жылдам және жігерлі өткізілуі тиіс. Алдын ала асқазанды зонд арқылы немесе құсық келтіру арқылы жуып тазалау қажет. Асқазанды тазалау үшін калий перманганаты (1:5000) ерітіндісі, 0,5% танин ерітіндісі, белсендірілген көмір немесе магний тотығының (20 – 30г) су езбесі пайдаланылады.

Асқазан тазаланғаннан кейін тұзді іш өткізгіш беріледі. Адсорбиялайтын және нәрлендіретін құралдар: белсендірілген көмір (қайталап 10-5г., әр порциясы сумен жұтылады), тығыздалған жұмыртқа ақуызы, сүт

Ауыз бен мұрын қуысынан ағыл-тегіл шырыш бөлінсе сұйықтықты сорғызу немесе зардап шеккен адамның басын бір жағына қарату ке- рек. Ларингоспазм жағдайында интубация немесе тра-хеостомия жасалады. Тыныс бұзылуымен күресу үшін кислород белгіленеді, өкпені жа- санды желдету қолданылады, кофеин (тері астына 2 – 5мл 10% ертін- ді), кордиамин (тері астына 3мл), этимизол (тері астына 4 – 5мл 1,5% ерітінді), цититон (көктамырға 1мл) беріледі.

Дезинтоксикациялық терапия. Дәрумендермен ірге (көктамырға 20 – 50мл 40%глюкоза ерітіндісі 0,5г аскорби¬н қышқылымен), на- трийгипосульфиті (көктамырға 5 – 50мл 30% ерітінді). Ретинол (бұл- шықетке майдағы ретинол аце¬татты тәулігіне 25 – 100 мың. МЕ), кальцийглюконаты (көктамырға немесе бұлшықетке баяулап 5 – 10мл 10% ерітінді).