ҚАРЖЫ ПИРАМИДАЛАРЫНЫҢ ДЕСТРУКТИВТІ ҚАУЫМДАСТЫҚҚА АЙНАЛУЫ: ОРТАҚ ҚИЯЛ, ОРТАҚ ҚАСІРЕТ

Қаржы пирамидаларының ең қауіпті қыры – олардың тек экономикалық алаяқтық қана емес, сонымен қатар белгілі бір “қауымдастыққа” айналуында. Бұл ұйымдар адамдарға тек ақша табуды емес, өзін “ерекше топтың мүшесі” ретінде сезінуді уәде етеді. Түркістан өңірінде де кейбір пирамидалар өзін “қазақ жастарының жаңа қозғалысы” немесе “бірлік пен табыс одағы” ретінде таныстырған жағдайлар кездескен. Мұндай атаулар қарапайым азаматтардың сенімін арттырып, оларды ортақ арманның бір бөлігіне айналдырғандай әсер қалдырады. Алайда, бұл қиялдың артында тек ұйымдастырушылардың жеке пайдасы жасырынып жатады.

Бұл қауымдық иллюзия қатысушыларға тек қаржылық табысқа емес, сонымен қатар өзін “ерекше адамдар тобының мүшесі” ретінде сезінуге мүмкіндік береді. Мұндай әсер әсіресе жастарға күшті әсер етеді, олар өздерін қоғамнан ерекшеленгендей сезінеді, сол арқылы алаяқтар өз мақсаттарына тезірек жетеді.

Ортақ қиялдың күші және оның психологиялық ықпалы

Қаржы пирамидаларына қатысушылар арасында ерекше психологиялық ахуал қалыптасады. Олар өзін “сәттілікке жеткендер тобының” мүшесі ретінде қабылдайды. Түркістандағы жас қатысушылар жиі “Біз тек ақша таппаймыз, болашақты бірге құрамыз” деген ұрандарды қайталайды. Бұл сөздер олардың бойында сенім мен үміт ұялатады. Уақыт өте келе, бұл ортадан шығу қиын, тәуелділік сезімі қалыптасады. Әркім ортақ қиялға берілгендіктен, күмән туындаса да, оны ашық айтудан қорқады, өйткені қауымнан шеттеп қалу қорқынышы туындайды.

Психологтардың пікірінше, ортақ қиялға берілу адамдардың сыни ойлау қабілетін әлсіретеді. Түркістан облысында жасөспірімдер мен студенттер пірамиданың алғашқы кірісін көргенде ғана жүйеге толық сенеді, ал кейін жобаның құлағанын сезсе де, бұл сенім оңай сөнбейді.

Жалған достық пен жалған бауырмалдық

Қаржы пирамидалары қатысушыларға материалдық табыс қана емес, эмоционалды қолдау уәде етеді. Олар бір-біріне туған бауырдай қарауды насихаттап, “Біз бір-бірімізді сатпаймыз” деген принципті алға тартады. Түркістан облысында кейбір ұйымдар тіпті отбасылық отырыстар, тренингтер мен мерекелік шаралар ұйымдастырып, “нағыз бауырластық” сезімін оятқан. Алайда бұл бауырмалдық жалған болып шығады: жүйе құлаған сәтте адамдар бір-біріне кінә артады, сенім күйрейді. Ортақ қуаныштың орнына ортақ қасірет пайда болады.

Осындай жалған бауырмалдық адамдарды психологиялық тұрғыдан да байлап қояды. Олар қауымдастықтан шыққысы келмейді, өйткені өзінің “жоғары деңгейдегі табысқа жеткен тобының мүшесі” деген иллюзиясы бұзылмақ.

Қауымдастықтан сектаға ұласатын жол

Қаржы пирамидалары кейде өз мүшелерін тек инвестиция емес, өмірлік философияға үйреткендей көрінеді. Көшбасшылар қатысушыларға “ерекше ойлау жүйесін” сіңіреді. Түркістандағы кейбір мысалдарда олар “Ақша – энергия, оны дұрыс арнаға бұрсаң, байлық та, рухани күш те келеді” деген түсініктерді таратқан. Мұндай идеялар адамдардың ойлау жүйесін өзгертеді, оларды кез келген сын пікірді қабылдамайтын деңгейге жеткізеді. Бұл қауымдастықтың сектаға ұқсап кетуіне әкеледі.

Секциялық сипаты бар қауымдастықтар өз мүшелерін сыртқы әлемнен оқшаулайды. Жастар тек ішкі ақпаратқа сенеді, туыстары немесе достарының ескертулерін елемейді. Бұл Түркістанның ауылдық және қала маңы жерлерінде жиі байқалады, өйткені байланыс аз, ақпаратқа тәуелділік жоғары.

Ортақ қасірет: үміттің күйреуі мен сенімнің жоғалуы

Қаржы пирамидасының басты трагедиясы – ортақ армандардың ортақ қасіретке айналуы. Түркістан облысында кейбір ауылдарда бүтін отбасылар бір жүйеге қаржы салған. Бастапқыда қуанышпен басталған жол соңында үміттің күйреуімен аяқталды. Тек ақшадан ғана емес, сенімнен айырылған адамдар айналасына күмәнмен қарап, жақындарын да кінәлай бастайды. Бұл тек жеке тұлғалардың емес, тұтас қоғамның сенім дағдарысына алып келеді.

Көптеген жастар үшін бұл тәжірибе өмір бойы сабақ болады. Алайда моральдық сабақ қымбатқа түседі: психологиялық жарақат, қаржылық шығын және әлеуметтік мәртебенің төмендеуі – ортақ қасіреттің негізгі салдары.

Шығу жолы: сын тұрғысынан ойлау мен әлеуметтік жауапкершілік

Қаржы пирамидаларының қауымдастыққа айналу қаупіне қарсы тұру үшін ең алдымен сын тұрғысынан ойлау мәдениетін қалыптастыру қажет. Түркістандағы жастарға қаржылық сауаттылықпен қатар, ақпараттық гигиенаны да үйрету маңызды. Әрбір азамат “ортақ қиялдың” артында кімнің мүддесі жатқанын сұрай білуі керек. Сонымен бірге жергілікті билік пен үкіметтік емес ұйымдар ортақ қасіретке ұрынған адамдарға психологиялық және құқықтық көмек көрсетуге көңіл бөлгені жөн.

Қоғам болып бұл мәселеге назар аудару арқылы қаржы пирамидаларының деструктивті қауымдастыққа айналуын тоқтатуға болады. Адамдар тек ресми ақпаратқа сүйеніп, кез келген жылдам табысқа шақыратын қауымдастыққа кірмей, өз тәжірибесін қорғай алады.