Цифрлы дәуірдің басты парадоксы – мәліметтердің молаюы, бірақ шынайы білімнің азаюы. Бұрын ақпаратқа жету қиын еді, енді оны сүзгіден өткізу қиын. WhatsApp-та тараған қауесет, Instagram-дағы кеңестер, TikTok-тағы “пайдалы лайфхактар” – бәрі шындық сияқты көрінеді. Бірақ олардың көбі ғылыми негізсіз, тек сенгісі келгендерге арналған. Қоғам эмоцияға құрылған ақпаратты шындықтан артық қабылдайды. Бұл тенденция әсіресе әлеуметтік желіде, әсіресе қазақтілді кеңістікте қауіпті деңгейге жетті.
Сенім мен білімнің арасы алыстап кетті
Адамдар шындыққа емес, сенгісі келген нәрсеге илануға бейім. Себебі шындық жиі ауыр, күрделі және жайсыз. Ал “жайлы өтірік” – қауіпсіз әрі эмоционалды түрде рақат. Мысалы, біреу “мына шөп қатерлі ісікті емдейді” десе, ол ғылыми дәлелденбесе де, сенім табады. Себебі адам үмітке сенгісі келеді, дәлелге емес. Бұл жерде рационал ойлау емес, психологиялық қорғаныс алдыңғы орынға шығады.
WhatsApp университеті: сенгіштік мәдениеті қалай қалыптасты?
Бүгінгі қоғамда WhatsApp – ақпарат таратудың ең жылдам, бірақ ең қауіпті құралына айналды. Туыстар, көршілер, әріптестер бір-біріне расталмаған, жалған, кейде зиянды ақпаратты еш шімірікпестен жібереді. “Мен де көрдім, бәрі айтып жатыр” деген аргумент логикалық дәлелдің орнына жүр. Бұл – сенгіштік мәдениетінің қалыптасуы. Мәселе хабарламада емес, оны сүзбесіз қабылдайтын санада.
Сенім үшін күрес: фейк жаңалықтар неге басым?
Фейк жаңалықтар нақты шындықтан жылдамырақ тарайды. Себебі олар сезімге әсер етеді: үрей, үміт, ашу, өкініш. Ал шынайы ақпарат көбінесе бейтарап, есепке, фактіге негізделеді. Сондықтан эмоцияға құрылған фейк тез тарайды. Әсіресе вакцина, медицина, білім, ұлттық қауіпсіздік тақырыбындағы жалған ақпараттар халықты нақты әрекеттен алыстатады. Бұл әлеуметтік қауіп тудырады.
Фейкпен күресу – біліммен басталады
Жалған ақпаратпен күрестің жалғыз жолы – медиасауат. Бірақ бұл тек мектепте бір-екі сағаттық сабақпен шектелмеуі тиіс. Ересектер де, шенеуніктер де, журналистер де жалған ақпаратты ажырата білуі керек. Қазақстанда медиасауатқа арналған қозғалыстар бар, бірақ олар шектеулі аудиторияға ғана жетеді. Фактчекерлер, тәуелсіз журналистер қоғамның ақпаратқа деген көзқарасын өзгертуі қажет.
Кім кінәлі? Жауапкершілік кімде?
Көп жағдайда фейк тарату – қасақана жасалмайды. Бірақ “мен жай бөлістім” деген немқұрайдылық та зиян. Әр қолданушының – медиадағы моральдық жауапкершілігі бар. Ақпаратты тексермей тарату – шындықты бұрмалау ғана емес, қоғамға зиян тигізу. Сондықтан біз тек “фейк жасаушыларды” ғана емес, оны бөлісушілерді де жауапқа тартуымыз керек – ең болмаса сана тұрғысынан.
Эмоция емес – дәлел таңдауға үйрену керек
Кез келген ақпаратты тексерудің 3-4 қарапайым әдісі (ресми дереккөз, сайт адресі, авторы, логикасы, тілі, т.б.) көрсетіледі. Себебі фейкпен күрес біреудің міндеті емес, бәріміздің ортақ сауаттылығымызға байланысты.
