ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ҚАУПІ: ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ ҚАНДАЙ?

XXI ғасыр – технологиялық жаңғырудың, цифрлық революцияның дәуірі. Әлем экономикасы мен қоғамы адамзат баласы бұрын-соңды бастан кешпеген өзгерістерге куә болып отыр. Мұндай өзгерістердің басты қозғаушы күші – жасанды интеллект (ЖИ). Бұл ұғым бұрын тек фантастика әлемінде кездессе, бүгінде өмірдің барлық саласына еніп үлгерді: өндірісте, білім беруде, денсаулық сақтау мен мемлекеттік басқаруда ЖИ кеңінен қолданыла бастады.

Алайда жасанды интеллекттің дамуы тек игілік әкеліп қана қоймайды. Оның әлеуметтік-экономикалық салдары, әсіресе жұмыссыздық қаупі, бүгінде жаһандық деңгейдегі маңызды мәселеге айналды. ЖИ-дің адам еңбегін алмастыру мүмкіндігі енді тек теория емес — ол нақты тәжірибеде жүзеге асуда. Бұл үрдіс Қазақстан үшін де өзекті.

Қай мамандықтарға қауіп төніп тұр?

ЖИ ең алдымен қайталанатын, алгоритмделген, стандартты операцияларға негізделген жұмыс түрлерін алмастыруда. Қазақстанда да осы сипаттағы салалар бар:

• Бухгалтерия және қаржы саласы – автоматтандырылған есеп жүйелері адам еңбегін азайтып келеді.

• Құжат айналымы, кеңсе жұмыстары – цифрлық платформалар хатшы, іс жүргізуші сынды мамандықтарды ығыстыруда.

• Транспорт және логистика – автономды көліктер мен GPS жүйелері жүргізушілердің рөлін шектей түсті.

• Сауда және қызмет көрсету – онлайн дүкендер мен өз-өзіне қызмет көрсету терминалдары дәстүрлі сауда саласына қысым жасауда.

Болашақта мұндай өзгерістер қоғамдағы әлеуметтік тепе-теңдікке әсер етуі мүмкін. Әсіресе, білім деңгейі төмен немесе орта буын мамандардың нарықтан шеттетілу қаупі жоғары.

Қазақстанның қазіргі жағдайы

Қазақстанда ЖИ-дің толыққанды енуі енді басталып келеді. Бірақ соңғы 5–7 жылда мемлекет бірқатар стратегиялық бағыттарды қабылдады:

• «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы – мемлекеттік қызметтерді автоматтандыру, деректерді орталықтандыру және open data мәдениетін қалыптастыруға бағытталды.

• eGov жүйесі, Kaspi.kz, Halyk Homebank, SmartCity, E-Salyk, E-Sapa сияқты цифрлы құралдар — қоғамды жаңа еңбек моделіне бейімдеп келеді.

• Қалаларда қызмет көрсету, логистика, қаржы салаларында ЖИ шешімдері белсенді енгізілуде.

Бірақ ауылдық аймақтар мен шағын қалаларда бұл процесс баяу жүріп жатыр. Цифрлық теңсіздік – негізгі түйткілдердің бірі.

Жұмыссыздық пен қайта даярлау қажеттілігі

ЖИ еңбек нарығын түбегейлі өзгертпек. Бұл жағдайда басты шешім – қайта даярлау мен бейімделу саясатын күшейту. Яғни мемлекет пен қоғам мына бағыттарға көңіл бөлуі тиіс:

1. Қайта даярлау бағдарламаларын жедел іске қосу

ЖИ-ге ығыстырылатын салаларда жұмыс істейтін азаматтар үшін тегін немесе жеңілдетілген курстар ұйымдастырылуы тиіс. IT-сауаттылық, деректерді өңдеу, программалау негіздері, аналитика, цифрлы маркетинг сияқты бағыттар алдыңғы қатарда болуы қажет.

2. Білім беру жүйесін қайта қарау

Орта және жоғары білім жүйесі еңбек нарығының өзгерісіне сай келмей отыр. Көп оқу орындары нарықта сұранысы жоқ мамандықтарды оқытып жатыр. Жаңа мамандықтар (мысалы, деректер ғылымы, ЖИ этикасы, цифрлы дизайн, робототехника) оқу бағдарламасына шұғыл енгізілуі керек.

3. Жасанды интеллектпен жұмыс істей алатын мамандар даярлау

Мәселе тек ЖИ саласын меңгеруде емес, оны басқара білуде, этикалық және құқықтық шектеулерді түсінуде жатыр. Бұл салада Қазақстанда әлі тәжірибе аз, сондықтан халықаралық серіктестік пен кадр алмасу маңызды болмақ.

Этикалық және заңнамалық мәселелер

ЖИ енгізу кезінде тек техникалық емес, этикалық және құқықтық тұрғыда да күрделі сұрақтар туындайды. Мысалы:

• ЖИ шешім қабылдауда қателессе, жауапкершілік кімде?

• Жұмысынан айырылған азаматтар әлеуметтік қорғауға ие бола ма?

• ЖИ адам құқығы мен құпия деректерді бұзбай ма?

Қазақстанда бұл мәселелер әлі де нақты заңнамамен толық қамтылмаған. Осы бағытта:

• ЖИ-дің этикалық кодексін қабылдау;

• ЖИ қолданылатын салада адамның шешуші рөлін сақтау;

• Жұмысынан босатылған азаматтар үшін жаңа әлеуметтік пакет жасау ұсынылады.

Бұл – тек қауіп емес, мүмкіндік те

Жасанды интеллектпен байланысты жұмыссыздық қаупі – жалғыз сценарий емес. Керісінше, ЖИ — жаңа мүмкіндіктер көзі. Мысалы:

• Бүгінде жоқ жаңа кәсіптер пайда болады: ЖИ-мен кеңес беру, алгоритм этикасы, цифрлы өнер, робот-инженерия, бейнежасау редакторлары.

• Ауыл шаруашылығы, медицина, білім саласы ЖИ көмегімен өнімділікті еселеп арттыра алады.

• Креатив индустриясы мен контент өндірісі – автоматтандырудан гөрі жасампаздыққа бағытталған жаңа сала.

Қазақстан жастарды осы жаңа мүмкіндіктерге бағыттай алса – ЖИ қауіп емес, мүмкіндік тетігіне айналады.

Адами капитал – басты инвестиция

ЖИ дәуірінде ең бағалы ресурс – адами капитал болмақ. Машиналар есептей алады, сараптай алады, бірақ қиялдай алмайды, жүрекпен сезіне алмайды, ар-ождан мен мораль шекарасын анықтай алмайды. Бұл – тек адамның еншісіндегі қабілет.

Сондықтан, Қазақстан қоғамы, әсіресе жастары:

• Тек диплом алуға емес, үнемі жаңарып отыратын білімге үйренуі тиіс;

• Мамандық таңдағанда тұрақтылық емес, бейімделу қабілетін басшылыққа алуы қажет;

• Өзінің креативті ойлауын, бірегейлігін дамытып, жасанды интеллекті құрал ретінде меңгеруі шарт.

Жасанды интеллект – адамзат тарихындағы кезекті серпіліс. Ол адамды алмастыру үшін емес, толықтыру үшін жасалды. Ал егер қоғам соған дайын болмаса – бұл мүмкіндік қауіпке айналады. Қазақстанның болашағы технологиялық емес, сол технологияға бейімделген тұлғаларға байланысты.