ГИДРОТЕХНИКАЛЫҚ САЛЫНЫМДАРДАҒЫ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ

Қазақстанда ГТС қауіпсіздігінің мониторингі бірнеше ведомстволармен жүргізіледі. Негізгі құқықтық база ҚР Су кодексімен реттеледі. Осы Кодекстің 50 бабына сәйкес, су қорын күзету және пайдалану саласына мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады:

• су қорын пайдалану және күзету бойынша бас мемлекеттік инспектор, оның орынбасары, сондай-ақ тиісті ведомствоның аға мемлекеттік инспекторлары мен мемлекеттік инспекторлары;
• тиісті бассейндердің су қорларын пайдалану және күзету бойынша бас мемлекеттік инспектор, оның орынбасары, тиісті бассейндердің су қорларын пайдалану және күзету бойынша басқармаларының аға мемлекеттік инспекторы мен мемлекеттік инспекторлары;

ҚР Су Кодексінің 32 бабына сәйкес, су шаруашылығының иелері Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес олардың техникалық жағдайының қауіпсіздігіне жауапкершілікте болады. Су шаруашылығының иелері техникалық жағдайының қауіпсіздігін қамтамсыз етуіне бақылауды су қорын пайдалану және күзету, төтенше жағдайлар мен өндірістік қауіпсіздік бойынша салалардағы өкілетті органдар жүзеге асырады.

Жеке меншік иелерімен пайдаланатын ГТС қауіпсіздігіне бақылау жүргізу қызметі, осылайша ҚР ауыл шаруашылық министрлігінің су ресурсы бойынша Комитетімен және төтенше жағдайларғ мембақылау бойынша Комитетімен және ҚР төтенше жағдайлар бойынша Министрлігінің өндірістік қауіпсіздігімен жүзеге асырылады. Су ресурстарымен және олардың су бассейндік шаруашылық инспекциясы бойынша Комитетінің қызметіне су объектілерін пайдалану режимін, сондай-ақ су объектілерінде тикелей орналасқан су шаруашылығы салынымдарын пайдалану ережесін бекіту жатады. Төтенше жағдайлар мен өндірістк қауіпсіздікке мембақылау бойынша Комитеті, өз кезегінде ГТС объектілерінде төтенше жағдайларды ескерту және жою, апаттылықтың алдын алынуын және жоюын ұйымдастыру бойынша мемлекеттік бақылау жүзеге асырылады. Осылайша, ГТС қауіпсіздігіне мониторингдің біріңғай жүйесі, сондай-ақ Қазақстанда гидротехникалық салынымдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша арнайы заңнама жоқ. Бүгінгі күні Су Кодексі осы саладағы негізгі құқықтық база болып табылады. Сонымен қатар, плотина қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жатанын жекелеген ережелер, табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар бойынша жалпы заңнамаға, азаматтық қорғанысқа, өндірістік қауіпсіздікке енгізілген. Бұл гидротехникалық салынымдардың қызмет көрсету қауіпсіздігін толық көлемде пайдалануына кедергі жасайды.

ГТС өте қауіпті, техникалық жағынан қиындатылған жне капиталды құрылыстың әйгілі объектісіне жататыны анық. Сонымен, Қазақстан Републикасының гидротехникалық салынмдары негізгі бөлігі өткен ғасырдың 50-80 жылдары салынса, ал кейбіреулері 30-40 жылдары салынған, олардың көбінің техникалық жағдайы, ескіруіне, негізгі конструкциялардың уақытша бұзылуына және күрделі жөндеу жұмыстарының жүргізілмеуіне орай тиісті пайдалану талаптарына сәйкес келмейді. Нәтижесінде еліміздегі су шаруашылығы объектісінің көбі нақты ескіруі шамамен 60% құрайды, осының нәтижесінде гидротехникалық салынымдардың сенімділігі мен қауіпсіздігі төмендеген. 30-35 жастағы салынымдардың жасыа қарағанда платина апаты тез өседі. Осы жоспарда 1975 жылы салынған ірі су тораптары потенциалды қауіпсіздікті ұсынады.

Гидротехникалық салынымдардың пайдалану қауіпсіздігін жүзеге асыру мен ұйымдастырудың негізгі мәселесі болып табылады: гидротехникалық салынымдардың меншік иесінде және пайдаланатын ұйымда гидротехникалық салынымдардың пайдалану ережесімен және су шаруашылығы салынмдарының қауіпсіздігі саласындағы басқа да нормативтік құжаттармен қарастырылған салынымның техникалық жағдайына ұдайы мониторинг жүргізетін, ағымдағы, жоспарлы-алдын алу, қайта жөндеу және күрделі жұмыстарын, тасқын өту жағдайында салынымдарды жұмысқа дайындау, қысқы мерзім кезіндегі жұмыстарды және басқа іс шараларды жүргізетін пайдаланудың білікті қызметтердің жоқтығы; меншік иелерінде (пайдаланатын ұйымда) гидротехникалық салынымдардың қауіпсіз пайдалануды жүзеге асыру үшін жеткілікті қаражат ресурсының жоқтығы; жергілікті орындашы органдардың иесіз жылжымайтын мүлік ретінде иесі жоқ гидротехникалық салынымдарды мемлекеттік тіркеу органдарына есепке қою, меншік иесін және пайдаланушы ұйымды анықтау, сондай-ақ иесіз гидротехникалық салынымдардың қауіпсіз пайдалану жұмысының тиімсіздігі; тасқын қауіпті аумақта, ірі тірек гидротехникалық салынымдардағы гидродинамикалық апат кезіндегі толқынды жарылу аумағын бақылаусыз салынуы; гидротехникалық салынымдардың үлкен бөлігі қанағаттанарлықсыз техникалық жағдайда, ымдағы, күрделі жөндеу, қайта құру жұмыстарын жргізу қажет; нормативтік базаның жетілмегендігі және гидротехникалық салынымдарының қауіпсіздігі бойынша тиісті заңнаманың жоқтығы.

Қазақстан Республиксы Су Кодексіне    сәйкес, су шарашылығының қауіпсіз техникалық жағдайына оладың меншік иелері жауапкершілікте болады. Су қорының пайдалануы мен күзетілу саласындағы өндірістік бақылау арнайы сумен қолдану құқығын жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалармен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының су кодексімен меншік иелері су жағдайына ықпал ететін су шаруашылық салынымдарының жұмыс істеу және техникалық нығайтылу жағдайында ұстауға, олардың пайдалану сапасын жақсартуға, су ресурстарын пайдалану есебін жүргізуге, өлшеу құралдарымен және суды өлшеу құрылғыларымен, су қақпаларымен, су шығаратын су шаруашылығының салынымдарымен және ағымды және коллекторды су салынымдарымен жабдықталуға және барлық апаттылық жағдайлары және сумен пайдалану техникалық режимін бұзылуы туралы жергілікті орындаушы органдарына және төтенше жағдайлар саласындағы өкілетті органдарға (республикалық мақсаттағы қалалар, астаналар) хабарлауға, сондай-ақ су объектісімен зиянның алдын алу бойынша шараларды қабылдауға және су объектлерімен зиянды салынымдардың алдын алу бойынша шаралар қабылдансын. Мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар, судың келесі зиянды ықпал етуін ескерту және жою бойынша іс шаралар өткізуге міндетті:

• су басу, су толу;
• жағлаударды, дамбаларды және басқа салынымдарды сақтау.

Қазақстан Республикасының Су кодексімен су шарашылық ұйымдары, сумен пайдаланатындар, жеке және заңды тұлғалар тұрғын мекемелерді, өндірістік объектілерді, ауыл шараушылық құралдарын қорғау, судың зиянды әсерінен аумақты күзету бойынша ескерту және ағымдағы іс шараларды жоспарлауға және өткізуге міндетті. Судың зиянды әрекетін ескерту және жою бойынша ескерту және ағымдағы іс шараларды қаржыландыру, сумен пайдаланытындардың және бюджеттік қаражат арқылы жүргізіледі. Судың зиянды әрекетін ескерту және жою бойынша су шаруашылығының іс шараларын өткізу кезінде жеке және заңды тұлғалар міндетті:

• су шаруашылығы және салынымдарын салу кезінде, пайдалану, қайта құру, консервациялауға шығарған, оларды пайдалану және жою кезінде қауіпсіздік ержелері мен нормаларын сақтауға;
• су шаруашылығы мен салынымдардың қауіпсіздігін ұдайы төмендетуге;
• су шаруашылығы мен салынымдарды үнемі зерттеу жүргізуге;
• су шаруашылық жүйесінің және салынымдарының апаттылығын жоюға бағытталған қаржылық және материалық резевртерді құрастыруға;
• су шаруашылығы мен салынымдардың төтенше жағдайлары туралы локальды хабарландыру жүйесінің ұдайы дайындығын қолдауға.