ТАСЫМАЛ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТҰРАҚТЫ ӨСУІ ЭКОНОМИКАНЫ НЫҒАЙТАДЫ

Көлік потенциалын ашу және жүзеге асыру көлік аясын және логистиканы, инфрақұрылымды модернизациялау және дамыту жобаларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

М.А. Тарасов тасымалдау қатынастарының өзіне тән белгісін анықтап, тасымалдаудың құқықтық мәселелерін зерттеуді аяқтай отырып, олардың бір- бірінен бөлінбейтіндігін атап көрсетті. М.А.Тарасов пікірінше: «Бұл процесте, ол атап өткендей, тасымалдау алдын ала белгіленген әрекеттердің үздіксіздігі мен дәйектілігі үшін маңызды, олар бір-бірімен тығыз байланысты, кем дегенде бір буынның жоғалуы бүкіл тізбекті үзіп, тасымалдаудың орындалуын тоқтатады. Міндеттеме субъектісінің бөлінбейтіндігі түсінігі процестің органикалық бірлігінен туындайды» – деп тұжырымдайды.

Тасымалдау процесінің технологиялық және ұйымдық бірлігі экономикалық критерий болып табылады. Сонымен қатар, жүктерді тасымалдау құрылымдық күрделі міндеттеме екедігін көрсетеді. Міндеттемелік қатынастардың құрамы, жүйесі, экономикалық қатынастардың сәйкес түрлерінің құрамымен, жүйесімен анықталады. Кез келген жағдайда нақты құқық тудыратын фактілердің және арнайы санкциялардың болуы, осы тұрғыдан алғ Күн сайын әртүрлі көлік түрлерімен (теміржол, автомобиль, әуе, су және құбыр) көптеген тауарлық өнімдер мен шикізат ресурстары тасымалданады. Өндіру сәтінен бастап өңдеу немесе тұтыну сәтіне дейін тауар өнімі мынадай технологиялық сатылардан өтеді: шикізат, жүк, тауар. Соның ішінде жүктің ұғымына, түрлеріне тоқталатын боламыз. «Жүк» – бұл жөнелтілген сәттен бастап қажетті адамға немесе қажетті жерге жеткізілгенге дейінгі кез келген тауар болып саналады.

Жүктерді тасымалдау өте терең тарихи тамырларға ие және адамзат өркениетінің бүкіл тарихында үнемі жетілдіріліп отырды. Алайда, жүк тасымалдаудың негізгі ерекшеліктері ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін сақталды. Жүктерді тасымалдау өнімдерді олардың шыққан жері мен тұтыну пункті арасында жылжытуды қамтиды. Барлық уақытта жүктерді тасымалдау өркениеттің, мемлекеттер мен аймақтардың экономикасының дамуы үшін өте маңызды болды. Жүк тасымалдау тарихы – бұл жүктерді жеткізу әдістері мен технологияларын жетілдірудің тұрақты процесі. Адамның ақыл-ойы тасымалдаудың барлық әдістерін, сақтау әдістерін, тауарларды орау нұсқаларын және жүк тасымалын ақпараттық қамтамасыз етуді дамытты.

Жүк тасымалдаудың әлемдік тарихы әлемдік экономиканың дамуымен және әртүрлі мемлекеттер мен халықтар арасындағы сауда қатынастарымен тығыз байланысты. Алғашқы құжатталған сауда жолдары Жерорта теңізі жағалауындағы маршруттар болды. Сауда тасымалы Шығыс Жерорта теңізі – Финикияда басталды. Сонымен бірге құрлық пен теңіз тасымалы қолданылды. Рим империясының билігі бұрыннан бар хаотикалық маршруттарды ұйымдастырды. Жүк тасымалының мақсаты қаржылық және уақытша шығындарды азайту болды. Жүк тасымалдаудың әлемдік тарихы белгілі бір адамға және бүкіл адамзатқа тауарларды жеткізудің қол жетімділігін дамыту жолымен жүрді.

Жүктер – қозғалыс үшін көлікке берілген сәттен бастап өнім жаңа сапаға ие болады, яғни тасымалдау объектісіне айналады. Жүктерді, жолаушыларды және багажды тасымалдау тасымалдау шарттары негізінде жүзеге асырылады; жалпы талаптар көлік туралы заңнамада, сондай-ақ тиісті түрде қабылданған басқа да заңнамалық актілерде және қағидаларда айқындалады. Қазақстанның Азаматтық кодексінде немесе көлікті реттейтін заңнамада (көлік туралы заңнамалық актілер, тиісті түрде шығарылған ережелер) өзгеше көзделген жағдайларды қоспағанда, тауарларды, жолаушыларды және багажды көліктің әртүрлі түрлерімен тасымалдау шарттары екі тараптың келісімі бойынша айқындалады. Жүк тасымалдау қатынастарының субьектілері ретінде жүк жөнелтуші мен жүк қабылдаушыны айтамыз. Шарт бойынша жүк жөнелтуші өзінің көлік құжатында сипатталғандай және осы құжатта шарт бойынша жүк жөнелтуші ретінде көрсетілген тасымалдау шартына сәйкес өзінің немесе жүк иесінің атынан әрекет ететін кез келген жеке немесе заңды тұлғаны білдіреді. Сонымен қатар, жүк алушы жүкті жеткізуді қабылдауға уәкілетті және осы көлік құжатында жүк алушы ретінде қабылданған кез келген жеке немесе заңды тұлға танылады.

Жүк – бұл көлікпен тасымалданатын заттардың (тауарлардың, еңбек құралдарының, т.б.) жалпылама атауы. Дәстүрлі қазақ қоғамында көші-қон кезінде көлікке артылатын үй мүліктерін де «жүк» деп атаған. Көлік қатынастары дәстүрлі түрде көлік құқығы аясында қарастырылды және сипатталды. Көлік – бұл кеңірек ұғым. Көліктің, сауданың дамуымен, өйткені тауарларды елдің кез келген жеріне және одан тыс жерлерге жеткізудің жаңа мүмкіндіктері пайда болады. Қазақстандағы көлік теміржол, автомобиль, теңіз, ішкі су көлігін (мысалы, жағалау ағысы және әуе көлігі), қалалық электр көлігі жүйелерін, сондай-ақ магистральдық құбыр көлігін қамтиды. Көліктің бұл әртүрлі түрлері Қазақстан Республикасы көлік желісі жүйесін құрайды. Объективті себептермен бөлуді қажет ететін көліктер, әдетте, олардың сипаттамалары мен қолдану аясына байланысты өзгереді; олардың пайдалану сипаттамалары олардың кез келгенін тасымалдау үшін қандай шарттар тағайындалуы мүмкін екеніне үлкен әсер етеді.

Жүк тасымалы бұл жүктерді тасымалдаумен байланысты болғандықтан, жүктердің анықтамасын беруіміз қажет. Заң актілерінде жүктерге байланысты анықтамалар, азаматтық құқықтық қатынастардың объектісі ретінде емес, тасымал кезіндегі жүк жөнелтушіге тиесілі зат ретінде қарастырады. Көлік заңнамалары жүктерге анықтамалар бередң. Заңнамаларда жүктер мен теңбе жүктер ретінде қарастырылады. Дегенмен көлік туралы заңнан басқа заңнамаларда теңбе жүк багаж терминімен берілген. Мысалы, Жолаушыларды, багажды және жүктерді әуе көлігімен тасымалдау қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі №540 бұйрығына сәйкес, багаж – әуе кемесiнiң бортында тасымалданатын жолаушылардың немесе экипаждың жеке заттары. Жүк – почтаны, борттық қорларды және багажды қоспағанда, әуе кемесiнiң бортында тасымалданатын кез келген мүлiк. Жалпы жүктерді тасымалдау шартын жасау тек көлік жүкқұжатын жасаумен расталады. Демек, қолданыстағы азаматтық заңнама жүкқұжатты жүктерді тасымалдау шартының нысаны ретінде қарауға мүмкіндік берсе де, бұл шартты дәстүрлі жазбаша түрде (яғни стандартталған бланкіде емес) жасауға тыйым салмайды. Соңғы жағдайда көлік жүкқұжаты шарттың нысаны болып табылмайды. Сонымен қатар, көптеген ғалымдар бұл барлық жағдайларда келісімшарт нысаны емес деп санайды.

Ғалым С.П. Мороз тасымалдау қатынастарындағы халықаралық нормалар мен ұлттық нормалардың арақатынасына байланысты көлік заңнамасы халықаралық шарт нормаларының ұлттық заңнама нормаларынан басымдығы қағидаттарына негізделгендігін атап өтеді [32, 39 б.].

Тасымалдау қатынастарын реттеудің құқықтық негіздерін талдай отырып, 2001 жылдың 8 желтоқсанындағы «Теміржол көлігі туралы» заң теміржол арқылы жүк тасымалдауды реттеуге арналғанғын атап өтеміз. Және осы заңнамаға сәйкес, жүк жөнелтуші мен жүкті алушы арасындағы келісім шартқа және қолданыстағы заңнамаға сәйкес өздерінің өкілдерінің (жүргізушілердің) тікелей сүйемелдеуімен бағалы заттардың (тауарлардың) жекелеген түрлерін үздіксіз тасымалдауды қамтамасыз етуге міндетті.

Негізінен темір жол көлігімен тасымалдау тасымалдаудың ең көне түрлерінің бірі және өзінің даму тарихын Ерте Египет, Рим, Греция мемлекеттерінен алады. Қазіргі таңда басқа көлік және басқа тасымал түрлеріне қарағанда теміржол көлігімен жүктерді тасымалдау басымдылыққа ие. Тасымалдау жылдамдығы бойынша әуе тасымалына жете алмаса да көлемі жағынан және алыс жерлерге жүктерді тасымалдаудың тиімді тасымалы осы темір жол кқлігімен тасымалдау. Сонымен қатар Қазақстаневропа мен Азия құрлықтарын біріктеіретін транзиттік аймақ ретінде тасымалдауды басқа мемлекеттермен көлік байланысын жүзеге асырушы мемлекет. Теміржол көлігінде қоғамдық тәртіпті қорғауды және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету осы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының тиісті ішкі істер органдарымен қорғалады. Тасымал келісімшарты қол жетімді тасымалдау құжаттарының негізгі түріне тікелей жататын арнайы құжат (жүкқұжат) арқылы жасалады. Жүқұжат (жүк жөнелтушi құжат) жол бойындағы материалдық құндылықтарды сүйемелдеудi қамтамасыз етуге арналған және белгіленген орында жүкпен бірге жүкті қабылдап алушыға беріледі, одан әрi құжаттың басқа түрi «жүк тасымалдау құжаты» жүреді.

Құқықтық шығу тегі бойынша «жүк құжатының» ерекше заңды мәні бар:

• «жүкқұжат» келісімшарттың ажырамас бөлігі болып табылады.
• «жүкқұжат» келісімшартты жасасудың және қызмет көрсету фактісінің негізі ретінде.
• тасымалдау операцияларының келісімшартының қағидаларын бұзатын ықтимал заңсыз әрекеттердің нәтижесінде көліктік ұйымға қатысты шағымдар мен наразылықтар беру үшін «тұлғаға» рұқсат беріледі.

Жүк жөнелтуші «Жүкқұжатты» жасайды және барлық бұзықтықтар, көлік қызметтерін көрсету кезінде туындауы мүмкін қателіктердің толық еместігі үшін жауап береді. «Келісімшартты» растайтын құжат «тұлға», «ұйым» теміржолмен тасымалдау құжатына сәйкес тауарларды алу туралы «жөнелтушіге» түбіртекті берген сәтінен бастап жасалған деп есептеледі. «Қызмет көрсетуші» «жүкқұжатта» арнайы таңбаны белгілейді және жүктің түсуін куәландыратын құжатта жүк жөнелтушіге жүкқұжат түбіртегін береді. «Келісімшарт» бойынша келісімшарт жасасу және міндеттемелерді нақты орындау туралы түбіртек расталады және егер «тасымалдаушы» тауарлық-материалдық бағалы заттарды жоғалтса, нақты талаптарды тікелей ұсынуға болады.

Сонымен қатар басқа тасымалдау құжаттары:

• Теміржол / жол тізімдемесі;
• Вагон парағы;
• Тікелей және аралас хабарламалар қағидаттарына сәйкес тасымалдау операциялары жағдайында тапсыру тізімдемесі шарттың құрамдас бөліктері ретінде болады.

Құжаттардың бұл түрлері бастапқы және түпкілікті есепке алу құжаттары болып табылады және операциялар фактісінің басталу сипатына ие. Барлық өзгертулер, соның ішінде нақты жеткізу мекенжайындағы өзгерістер «Тасымалдау келісімшартына» немесе жеке Келісімдерге енгізіледі. Кеден органдарының құзыретіне жататын жүктерді жеткізу мекен-жайы мен орнын өзгерту кеден органымен келісу рәсімінен кейін жүзеге асырылады. Әртүрлі жағдайларда, егер жолдағы «тасымалдау операциясы» қозғалыстың қауіпсіздігіне және/немесе тауарларды (жүктерді) дұрыс сақтауға қауіп төндіретін болса, тасымалдау, жеткізуді жүзеге асыратын ұйым жүкті тиеуді жүктеуге құқылы, бірақ жүк жөнелтушіні, жүк алушыны міндетті түрде хабардар етуі қажет.

Негізінен, халықаралық көлік құқығы ұлттық көлік құқығының дамуына әсер етеді және халықаралық конвенциялардың ықпалы ұлттық нормалардың жүйесіне әсер етті. Материалдық жүктерді (тауарларды) тасымалдауды ұйымдастыру туралы Келісімшартқа сәйкес «тасымалдаушы ұйым» өз еркімен уақтылы қабылдауға міндеттенеді, ал «жүк алушы, жөнелтуші» келісімшартқа сәйкес жүктің көлемін қамтамасыз етеді. Тағайындалған пунктке тауарлардың келуінен кейін және тиісті хабарландыру жіберілгеннен кейін, тасымалдау келісімшартына сәйкес барлық негізгі құқықтар мен міндеттемелер толығымен жүкті алушыға беріледі. Құқық бұзушылық анықталған жағдайларда «ұйым», адам, Келісімшарттың ережелерін тікелей бұзатын дұрыс емес іс-әрекеттер немесе іс-әрекеттердің салдарынан күтпеген шығындар болып жатса, толық көлемде өтелуін талап етуге құқылы.

Тасымалдау қызметтерін болжалды қабылдап алушылары жалпы және жеке пайдалануға арналған орындарда өздерінің тауарлық құнды заттарын (жүктерін) беріп жіберуге құқылы. Бұл жағдайда тауарлық-материалдық құндылықтарды жеткізу жүзеге асады:

• шағын тоннаж;
• топ;
• бағыт;
• шағын;
• жүк вагоны;
• жіберу.

Мәселен, тез бұзылатын тауарлар мен материалдарды тасымалдау кезінде тауарларды тасымалдау ережелерінің талаптарына, осы немесе басқа өнім үшін техникалық шарттар мен стандарттарға сай болуы керек. Сондай-ақ, жүк тасымалдаудың барлық кезеңінде сертификатталған сапа сақталуы тиіс.

Темір жолмен тасымалданатын материалдық құндылықтар, сәйкес өнім сапасына, буып-түюге және қаптамаға қойылатын талаптар өнімдерге арналған стандарттар мен техникалық шарттарда ұсынылуы және Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес болуы тиіс. Материалдық құндылықтарды жеткізгеннен кейін және тиісті хабарламаны алғаннан кейін белгілі бір станцияның ауысым бастығы вагондарды екі сағат ішінде, әрі қарай тасымалдау үшін жібергенге дейін материалдық құндылықтарды жөнелту туралы хабарлайды. Сондай-ақ, тапсырыс берушіні хабардар ету әдістері қарастырылады:

• телеграфтық хабарлама.
• пошталық хабарлама.

Бұл жағдай келісімшартта талқыланады немесе бұл әдістердің қайсысы болмасын темір жол станциясы бастығының ауызша хабарландыруы арқылы жүзеге асырылады.

Белгіленген станцияға түсіргеннен кейін, жүк жеткізілген деп саналады. Ал «Келісімшарттың» басқа тарабы 20 сағаттан кешіктірілмей хабарлама алуы тиіс. Материалдық құндылықтар (тауарлар) тағайындалған станцияда «жүк алушыға»          немесе           жүкқұжат                    бойынша    оның       өкіліне          беріледі.            Тауарды қабылдайтын    тұлға    тасымал    тізімдемесінде    тауарларды  алғаны        туралы (тауардың материалдық құндылығы, егер бар болса, сенімхаттың нөмірі мен күні, сондай-ақ есептік шоттың нөмірі және банк бөлімінің атауы көрсетіле отырып) өзінің қолын қояды. Логикалық аяқталуы – тараптармен нақты жағдайларын тексеру үшін арналған тауарды қабылдау-жіберу актісін жасаудан тұрады:

• Тауар құндылықтарының аталмыш талаптарға сәйкестігі, жүктің жалпы массасы мен санының толық көлемде сәйкестігі.
• Жүктің бүлінуіне немесе зақымдануын тексеру.

Актіде жүкті орналастыру және бекітілуінің дұрыстығын, сондай-ақ ашық жылжымалы құрамда тасымалдау кезінде қорғаныс белгілерінің болуын көрсету керек. Егер сәйкессіздік табылып жатса, бұзушылық тіркеледі. Қабылдау-жіберу актісіне станция бастығының немесе оның орынбасарының, станцияның тауарлық ауданының басшысы мен жүкті тапсырушының, сондай-ақ алушының қолы қойылады.

Теңіз және өзен көлігімен тасымалдау операциялары. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің деректері бойынша Қазақстанда өзен кеме қатынасы ұйымдарымен өткен жылмен салыстырғанда материалдық тауарлар (жүктер) 2,3 %-ға артық тасымалданған, бұл кәсіпорындардың тауарлық айналымы 30,6 %-ға өсті. Қазақстан мемлекетінің ішкі кеме қатынасы жолдары жеті облыстың аумағы арқылы өтеді. Ұзындығы ең үлкені Шығыс Қазақстанға тиесілі — 1084 км (немесе жалпы ұзындықтың 26,8 %-ы), Қарағанды — 978 км (24,1 %), Солтүстік Қазақстан — 634 км (15,6 %), Батыс Қазақстан — 623 км (15,4 %). Ішкі су жолдарының жалпы ұзындығы (4052 км) — 3449 км — кеме жүзетін өзендер мен көлдер, 603 км — жасанды жолдар, ал 3842 км жол кепілдік тереңдікке ие.

Қазақстан Республикасында ұзындығы 2541 метр болатын 16 жүк және жүк- жолаушылар айлақтары бар, оның ішінде 14 айлақ (2341 шаршы метр) — механикаландырылған.

Көлік кәсіпорындарының жылжымалы құрамында 116 кеме, соның ішінде 109 жүк тасымалдау кемелері (39,8 мың тонна жүк көтеретін 53 баржа, жүк көтергіштігі 12 мың тонна өздігінен жүретін 10 кеме, 46 дөңгелекті тартқыштар), 1,2 мың орындық 7 жолаушылар және жүк-жолаушылар кемелері. 109 жүк кемелерінің ішінде (сүйреуіштер мен итергіштерді қоса алғанда) қызмет көрсетуде 1990 жылдан кейін тек 14-і (12,8 %) салынған, қалғандары 17 жылдан аса қызмет етті.  1288,8 мың тонна өзен көлігімен тасымалданды, оның 1268,5 мың тоннасы республикалық жүк тасымалын құраса (жалпы өзен көлігімен тасымалдаудың 98,4 %), республикадан тыс 20,3 мың тонна тасымалданды. Тасымалданған жүктердің ішінде айтарлықтай бөлігін минералды құрылыс заттары — 973,3 мың тонна (75,5%) құрайды. Өзен көлігі ұйымдарымен 53 мың адам тасымалданды, бұл 2006 жылдың сәйкес көрсеткішімен салыстырғанда 24,4 %-ға көп. Жол сапарларының артуына байланысты жолаушылар айналымы 2006 жылмен салыстырғанда 36,1 % -ға өсті [35].

Өзен көлігімен тасымалдау операцияларын жүзеге асыру кезінде бірнеше тасымал түрлері қолданылады:

• өздігінен жүретін флот негізінде;
• өздігінен жүрмейтін флоттың негізінде;
• «теңіз — өзен» аралас жүзу кемелерінің негізінде. Бұлардың ішінен ерекше бөліп алуға болады:
• жергілікті;
• тікелей (порт флотилиясы операциялары деп аталатын).

Жергілікті тасымалды жүзеге асырған кезде Порт негізгі оператор болып келеді, ал қалған жағдайларда – Кеме қатынасы компаниясы.

Тауар айналымы құжатының тізбесі мен жүйесі, сондай-ақ ішкі су көлігі бойынша жүк тасымалдау операциялары туралы келісімшартты жасасудың құқықтық мәні теміржол көлігінде болатын жұмысқа ұқсас. Келісімшарт бойынша сұрақтар бірдей, алайда белгілі бір айырмашылықтар бар. Мысалы, тауарлар тасымалданатын болса, тауарларды қабылдайтын уақыт анық белгіленеді. Егер жүк жөнелтуші компанияда құндылықтарды сақтау үшін қолайлы жәшіктер мен үй-жайлар жоқ болса, сондай-ақ егер жөнелтілген жүк тиісті орынға келген кезде «жүк алушы» пайда болмаса, онда жүк тараптардың қалауы бойынша «жүк алушының» шығындары есебінен қорап пен қойма нұсқалары орналасқан басқа жерге жіберілуі мүмкін.

Алайда, егер мәселені осылай шешу мүмкін болмаса, онда жүк тасымалдау компаниясы «жүк жөнелтушіге» «жүк алушының» келмеуі туралы хабардар етеді және жіберушіден материалдық құндылықтармен немесе жүктермен бұл жағдайда не істеу керектігі жөнінде қосымша нұсқаулар сұрайды.

Тұрып қалу уақыт жүкті түсіру және қабылдау «операторының» кінәсінен туындамайды, Келісімшарттың басқа тарапынан «жөнелтушінің» тиісті бұйрығын күту кезінде айыппұлдық санкциялар алынады.

Сонымен қатар Қазақстанда ең ірі «Ақтау» теңіз порты (Қазақстан мемлекетінiң теңізі мен мұнайының астанасы Маңғыстау облысы, Ақтау қаласында орналасқан) өз қызметін жүзеге асыруда.

Каспий теңізінің шығыс жағалауында бірнеше халықаралық көлік дәліздерінің қиылысында орналасқан, бұл құрғақ жүктерді, шикі мұнай өнімдерін және басқа да мұнай өнімдерін шығыстан батысқа қарай, солтүстіктен оңтүстікке қарай және кері бағытта Иран Ислам Республикасына, Түркия Республикасына, Ресей Федерациясына, Әзірбайжан Республикасына және Түрікменстан Республикасы,на қарай жылына 12 ай және тәулігіне 24 сағат бойы тасымалдауға мүмкіндік береді. Теңіз арқылы жеткізілетін жүк одан әрі теміржолмен және автокөліктер арқылы бүкіл Қазақстанға, Сібір және Шығыс елдеріне жіберіледі. Қазақ мемлекетінен шикізат, негізінен мұнай экспортталады, түрлі жабдықтар мен тауарлар импортталады. Порттың қуаттылығын жылына 3,2 млн тонна құрғақ жүк және 12,5 млн тонна шикі мұнай құрайды. Каспий теңізі арқылы өтетін «Алят-Ақтау-порт» паромдық өткелі

«Жібек жолы» (Украина-Грузия-Әзірбайжан-Қазақстан-ҚХР) жобасының бір бөлшегі болып табылады.

Бүгін «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясының компаниялар тобына кіретін Ақтау қазақстандық порты «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасының тізіліміне енгізілді, DP World компаниясымен серіктестікте жұмыс істейді. Бұл «Жаңа Жібек жолы» ұлттық жобасының негізгі желісі.

Экономикалық қызметтің әртүрлі салаларында қазақстандық экономиканың бағыттарын әртараптандырады, транзиттік тасымалдауды, оның ішінде контейнерлік өнімдерді дамытады. Транскаспийлік Халықаралық Көліктік Бағыттың (TХКБ) қатысушысы ретінде белсенді қатысады. Халықаралық Теңіз порты және айлақтар ассоциациясының (ХТПАА) ресми мүшесі болып табылады.

Теңіз көлігімен тасымалдау операциялары келесідей жіктеледі:

• бір теңіз шегінде (кіші каботаж) ұлттық мемлекеттердің теңіз порттары немесе мемлекет ішіндегі порттар арасындағы тасымалдау;
• әртүрлі теңіздердің теңіз порттары (ірі каботаж) арасындағы ішкі және сыртқы тасымалдау операциялары;
• алыс шетелдік сапарда тауарларды жеткізу бойынша қызметтер;
• бір портта және бір су айдынында тауарларды тасымалдау және жеткізу. Теңіз көлігіндегі тасымалдау операциялары диспозициялық нормалармен реттеледі, сондықтан Келісімшарт ерекше  маңызға  ие болады. Осындай жағдайларда оператор «Кеме шаруашылығы кәсіпорыны» немесе «Ұлттық порт» болып табылады. Тараптардың құқықтары мен міндеттері теңіз тасымалы

Келісімшартымен белгіленеді. Келісімшартта келесі шарттар сөз етіледі:

• теңіз кемелерін немесе олардың бір бөлігін, сондай-ақ кеменің барлық бөлігін беру шарттары бойынша;
• жоғарыда айтылғандардан кейін «жалдау туралы шарт» жалғасады. Коносамент негізінде Келісімшартты рәсімдеу. Коносамент, егер «тасымалдаушы» жүктеу құжаттарының негізінде заңды нысандылықтар рәсімделгеннен кейін теңіз кеме капитанының қолы қойылып, «Жіберушіге» берілсе, тараптармен әзірленеді.

Коносаменттің көліктік жүкқұжаттан айтарлықтай ерекшеленеді, себебі мұнда қарапайым жүк жөнелту туралы емес, сондай-ақ жүк тасымалдау құжаты туралы айтылады.

Мұнда коносамент тек келісімшарт ғана емес, сонымен бірге арнайы өте маңызды құқықтық құжаттама.

Келісімшарттың міндетті бөлімдерінің ішіне келесі сәттерді жатқызамыз:

• тауарларды тасымалдауға қабылдаған кезде теңіз кемесінің атауы;
• тасымаладу операторының атауы;
• тауарды жөнелтушінің деректері;
• тауарлық құндылықтардың соңғы жеткізілу орны;
• тауарларды алушының деректері;
• келісімшарттың сомасы;
• кеме капитанының  міндетті  түрде қол  қойылған коносаменттің көшірмелерінің қажетті саны.

Егер жоғарыда аталған шарттардың біреуі заңды құжатта болмаса, онда мұндай құжат бұдан былай коносамент келісімшарты болып табылмайды.