ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДА ХАЛЫҚТЫ ЕМДЕУ ЖӘНЕ ЭВАКУАЦИЯЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ-5

Жұмсақ тіндердің жабық зақымдалулары. Бұл жаралардың көп кездесетін түріне соғып алу, сіңірдің созылуы және үзілуі, буынды шығару жатады.

Соғып алулар – өтпейтін затпен соғып алғанда немесе өтпейтін затқа түсіп кеткенде пайда болатын жұмсақ тіндердің зақымдалу- лары. Тіндердің зақымдалу тереңдігі соққы күшіне және ауданына байланысты және тереңдігіне сүйек тысына дейін таралуы мүмкін. Соғып алудың сипатты белгілері – соғып алған жердің ісуі, қанта- лау және ауыру. Ірі тамырлар үзілген жағдайда тері астында қан- ның шектеулі жиналулары (гематомалар) түзілуі мүмкін. Соғып алу кезіндегі ісіну тіндер борпылдақ жасұнықтың көптеген мөлшерін қамтитын жерлерде (бет, тамырлар аймағы) аса қатты айқындалған. Тамырларды соғып алу біраз жағдайлар буын қуысына қан кетумен (ге¬мартроз) бірге жүреді, бұл ретте буын сұлбасы тегістеледі.

Соғып алу кезіндегі дәрігерге дейінгі көмек қысып байлайтын таңғышты салумен, мұзымен көпіршікті соғып алған жерге қою- мен, аяқ-қолға жоғары күйді берумен қысқартылады.

Созылулар мен үзілулер происходят дененің бекітілген күйі кезіндегі тіндердің қатты созылуы нәтижесінде жүзеге асады. Тін- нің созылуға қабілетінен асатын күш оның үзілуін шектейді. Егер сыртқы жағынан анатомиялық бүтіндікті сақтаса, созылу пайда болады. Көбінесе табағ буыны сіңірлердің созылуы жүзеге асады, бұл ретте қатты ауру, айқын ісік және буын маңы тіндерге неме- се буын қуысына қан кету пайда болады. Алғашқы медициналық көмек соғып алу кезіндегідей сияқты шараларды қамтиды. Со- нымен қатар, буынды бес-алты күнге міндетті қимылсыздандыру.

Буын шығулар – буын қапшығының үзілуімен, буын маңы жұм- сақ тіндерінің, сіңірлерінің және жүйкелерінің зақымдалуымен бірге жүретін, буын қуысында жанасып тұрған сүйектердің тұрақты жыл- жуы жүзеге асатын буындардың зақымдалуы.

Жаранық буын шығарулар соққы, құлау кезінде, сондай-ақ буын- дағы қозғалыстардың физиологиялық көлеміне сәйкес келмейтін қимылды орындау талпынысы кезінде жүзеге асады. Көбінесе буын шығарулар иық буынында, содан кейін жиілігі кему тәртібімен білек, жамбас, табан буындарында жүзеге асады.

Буын шығару симптомдары әртүрлі, ең сипатты осы күйді та- банды кедергімен өзгертуге келмейтін аяқ-қолдың мәжбүрлі күйі – серіппелі бекіту симптомы болып табылады. Буындағы кез келген қозғалыстар қатты аурудан мүмкін емес.

Жараданудың алғашқы сағаттарында буын аймағының пішін өз- гертуі, кейде тері астылық қан құйылу көзге көрінеді, аяқ-қолдың қысқаруы байқалады.

Дәрігерге дейінгі көмек аяқ-қолды қолда бар заттармен немесе стандартты шиналармен қимылсыздандырудан құралады. Жоғары аяқ-қол буындары шығып кеткен кезде жәбірленген адамның қолын үшкіл орамалмен немесе бинттен жасалған таңғышпен іліп қояды немесе буын шығуды салуға ешқандай әрекеттер жасамай, өзі алған күйде денеге бекітеді. Төменгі аяқтар буынын шығарып алған кезде жәбірленген адамды аяғының күйін өзгертпестен зембілге жатқыза- ды. Тізе және табан астына киімнен немесе басқа қолда бар матери- алдардан жасалған білікше салынады.

Жараны буын шығаруды салу мүмкіндігінше ерте жүзеге асуы тиіс, бірақ міндетті түрде рентгенологиялық бақылаудан кейін.

Қолды салғаннан кейін, егер әңгіме иықты шығарып алу жайлы болса, Дезо типті бинт таңғышпен немпесе гипс лонгетпен екі аптаға дейінгіжарамдылықмерзімгебекітеді. Екінші-үшіншікүннен бастап белсенді қозғалысқа рұқсат етіледі, бір мезетте масса, емдік гим-на- стика қолданылады.

Ұзақ қысылу синдромы. Жабық зақымдалуларға жататын ауыр жараның ерекше түрі жәбірленген адамдарда жұмсақ тіндерді ауыр ұзақ уақыт басқанда немесе торапты қан тамырын басқан кезде пай- да болатын ұзақ қысылу синдромы (ҰБС) болып табылады.

Әртүрлі уақыттарда ҰБС әртүрлі атаулармен сипатталған: «краш- синдром», «жара токсикозы», «қысылу ауруы», «босату» син¬дромы және т.б.

ҰБС табиғи апаттар кезінде (жер сілкінісі, су тасқыны, таулар- дағы құлаулар, дауындарда), сондай-ақ ғимараттар мен құрылыстар қалдықтарының астында көптеген адамдар көмулі қалып кеткен тех- ногендіапаттаркезінде(жерастыжұмыстарындағыапаттар,ғимарат- тардыңбұзылуы, темір жолдардағыапаттар), жәбірленген адамдарда 20 – 30% жағдайда пайда болады.

ҰБС кезіндегі ауыр бұзылулардың даму механизмі күрделі.

Синдромның негізгі клиникалық белгілері басылға дене бөлігінің, көбінесе төменгі аяқтар, қан айналымы қалпына келіп, қысылудан босағаннан кейін пайда болады.

Патологиялық процестің дамуының төрт факторы жетекші болып табылады.

1. Жүйке өзектері қысылу және жарадану нәтижесіндегі ұзақ уақыт аурудың қозуы, ауыр психикалық-эмоционалдық бұзылулар. Ауру және психикалық-эмоционалдық фактор тыныс алу, қай ай- налымы мүшелері функцияларының тез бұзылуына, несеп шығуды ауырлатуға және зақымданудан есеңгіреу үшін сипатты симптом ке- шенінің пайда болуына әрекеттеседі.
2. Күре тамыры іркілісімен үйлесімде артерия қан ағымының әлсіреуі немесе тоқтауы салдарынан қанмен қамтамасыз етудің қат- ты азаюы қансыраған тіндердің кейінгі некрозына алып келеді.
3. Тіндердің, негізінен бұлшықеттің, ауыр талқандалуына бай- ланысты ең ауыр бұзылулар қысылу аймағында. Жәбірленген адам- ды қысылудан босатқаннан кейін талқандалған бұлшықеттенн қанға уытты өнімден келіп түседі. Олардың ішінде бұлшықет пигментінің – миоглобиннің ерекше мәні бар, ол тұнбаға түсіп, бөлшектері бүй- ректің бүгілмелі арналарын бітейді және олардың эпителийінің некрозын тудырады, ол бүйректе несеп түзілу процесінің қатты бұ- зылуына және ауыр бүйрек жетіспеушілігінің дамуына – ҰБС кезін- дегіеңауыр асқынуға алып келеді, оның жиілігіжәбірленгендерде 20 – 40%-ға жетеді. Миоглобинмен қатар қанға тіндерді қысқанда басда да уытты өнімдер түседі, ол қатты уыттануға алып келеді.
4. Босатқаннан кейін жіберленген адамда қысуға ұшыраған аяқ-қолдың қатты ісінуі, көпіршіктер пайда болғанға дейін, тез дам- диды. Жара арқылы және тері астында Ч 2 – 3 л плазма жоғалады. Нәтижесінде алдымен қанның ұюы, содан кейін оның сұйылуы пай- да болады.

ҰБС өтуі шартты түрде келесі кезеңдерге бөлінеді.

Бірінші кезең қысылудан босағаннан кейін 24 – 48 сағ созыла- ды. Бұл кезеңде жүйке-ауру және психикалық-эмоционалдық реак- циялар, тыныс алу бұзылулары, босаған аяқ-қолдың ісінуі басым. Бұл белгілер көбінесе есеңгіреу ретінде түсіндіріледі. Алғашқы ме- дициналық көмек және алғашқы дәрігерлік көмектің емдік шарала- рын көрсеткеннен кейін уақытша жақсару – қысқа «жарқын аралық» басталады, содан кейін жәбірленген адамның жағдайы нашарлайды. Екінші кезең 3 – 4-тен 8 – 12-ге дейінгі тәул созылады және ауыр бүйрекжетіспеушілігінің дамуымен сипатталады. Сыртқы түріанаэ- робтық инфекцияға ұқсайтын босаған аяқ-қолдың ісінуі қатты ұлға- яды. Аяқ-қол солғын, көк дақтарымен, қан тамырларының соғысы жоқ, сезімталдық жоғалған. Зақымдалған теріде көпіршіктер, қан құйылулар байқалады. Жәбірленген адамның қан аздығы өседі, диу- рез тіпті анурияға дейін қатты төмендейді. Бұл кезеңдегі қазаға ұшы- рау қарқынды терапияға қарамастан 25 – 35% жетуі мүмкін.

Үшінші кезең – қалпына келтіретін – әдетте аурудың үшін- ші- төртінші аптасынан басталады. Бүйректің функциясы қалпына келеді, тыныс алу және қан айналымы функциялары қалпына ке- леді. Клиникалық суреттегі бірінші орынға инфекциялық асқынулар шығады. Көлемді жаралар, шірік жерлер сияқты зақымданған тін- дердегі ауыр өзгерістер қалады, буындардың, тамырлардың және т.б. іріңді қабынулары пайда болуы мүмкін. Іріңді асқынулар тіпті сепси- ске – қанның жалпы зақымдануына дейін дамуы мүмкін. Бұл кезең бірнеше ай жалғасуы мүмкін.

Жарадану ауырлығына байланысты ҰБС келесі клиникалық түр- лері айқындалады:

• жеңіл түрі – аяқ-қолдың жеке сегменттерін қысу, қысу уақыты 4 сағ аспайды, симптоматика айқын көрінбеген, болжам қолайлы;
• орташа түрі – 4 – 6 сағ бүкіл аяқ-қолды қысып қалу, бүйрек функциясы шекті бұзылған, тыныс алудың және гемодинамиканың айқын бұзылулары жоқ;
• ауыр түрі – 6 – 8 сағ бүкіл аяқ-қолды қысып қалу, ауыр бүйрек жетіспеушілігінің симптомдарыбайқалады, қазағаұшырау 30% және жоғары;
• аса ауыр түрі – аяқ-қолды қысып қалу 8 сағаттан артық, қазаға ұшырау алғашқы екі күн.

Қысылу ұзақтығымен қатар ҰБС ауырлық дәрежесін анықтаған кезде зақымдалу ауданы, қысылу күші, сондай-ақ ішкі мүшелердің, сүйектердің, қан тамырларының бірге жүретін зақымдалуларының болуы өте маңызды. ұзақтығы бойынша аяқ-қол қысылуының кез келген басқа жарамен тіпті аздау үйлесімі ҰБС барысын қатты ауыр- латады және болжамды нашарлатады.

Алғашқы медициналық көмек оқиға болған жерде жәбірленген адам өмірін құтқару үшін қажетті негізгі шара қысудан босатумен бір мезетте көрсетіледі. «Босату» жәбірленген адам ағзасында патологи- ялық процесс басталатын «іске қосу» механизмі болып табылатын- дығын есте сақтаған жөн. Босатуды бастан, денеден бастайды. Бір мезетте асфиксиямен күрес жүргізеді (ыңғайлы күй беру, жоғарғы тыныс алу жолдарын тазалау), сыртқы қан кетуді тоқтатады, ауы- ртпайтын дәрілер береді немесе егеді. Қысудан босаған аяқ-қол жіліншектен бастап, ісінудің жылдам дауының алдым алу мақсатта- рында тығыздап бинтпен таңылауы тиіс. бинтпен таңылған аяқ-қол- ды салқындатуға (мұзбен, қармен, салқын сумен) ұшырату қажет.