УЛЫ ӨСІМДІКТЕРМЕН ЖӘНЕ САҢЫРАУҚҰЛАҚТАРМЕН УЛАНҒАН КЕЗДЕГІ КӨМЕК

Психотропты (есірткі), нейротоксинді (көз тамырларының дистро- фиясы), нефротоксинді әсер етеді. Өлім дозасы 100мл (этанолды ал- дын ала қабылдамай). Қандағы токсиндер концентрациясы 200мг/л., өлімге әкелетін доза – 800мг/л. Асқазан мен ішектерде тез сіңіріледі. Формальдегид пен құмырысқа қышқылы – токсинді метобилиттерді құрай отырып тез тотығады. Бір бөлігі өзгертілмеген қалыпта 48 сағат- та (75% дейін) өкпеден шығарылады, қалған бөлігі несеппен шығады. Метанолдың тотығу жылдамдығы мен сыртқа шығуы этанолмен салы- стырғанда 5-7 есе аз.

Клиникалық картинасы. Масаңдық әлсіз көрініс алады, бірақ жүрек айнуы мен құсу, көз алдында «шыбындардың» көрінуі байқалады. Екінші-үшінші тәуліктерде көру бұлыңғырланып, соқырлық туын- дайды. Ерекшеліктері аяқ ауырсынуы, бас ауруы, шөлдеудің ұлғаюы. Тері мен шырышты қабық көк түске енеді, тіл сұр түспен қабыршықтанады, көз қарашығы үлкейеді, жарыққа әсер етуі төмендейді. Тахикардия байқалады, кейіннен жүрек қарқыны ақырындайды және бұзылады. Артерияльді қысым басында көтерілгенімен артынан түседі. Сана шатасуы, психомоторлы қозу, сіңір тартылуы, кома, аяқ- қол бұлшықеттерінің гипертонусы, желке бұлшықетінің ебедейсіздігі, токсинді шок, тыныстау параличі.

Жедел көмек. Асқазан жуылып тазаланады, тұзді іш өткізгіш құрал беріледі. Қанды сілтілеу арқылы форсирленген диурез, ертегемодиализ жасалады.

Белсенді детоксикация әдістері. Ішке 30% – 100мл этил спирті, кейіннен 2 сағ. 50мл 4 – 5 рет; в коматозды жағдайда көктамырға тамшылап 5% ерітінді түріндегі этил спирті тәулігіне 1г/кг есебімен беріледі.

Симптоматикалық терапия. Көктамырға 25 – 30мг преднизолон, Вх дәрумені – 5мл 5% ертіндісі және көктамырға 20мл 5% аскорбин қышқылы ерітіндісі, 300мл 5%глюкоза ерітіндісі және 30мл 2% новокаин ерітіндісі көктамырға тамшымен, АТФ – 2 – 3мл 1% ерітіндісі қайталап бұлшықетке беріледі. Ми ісінуі барысында токсинді шокты емдеу үшін люмбальді пункция жасалады.

Этил спирті (этанол, шарап спирті, алкогольді ішімдіктер

Этанол халық шуаруашылығының түрлі салаларында, медицинада өтең кең таралған. Организмге әсер етуі бойнша майлы қатардағы есірткілерге жатады. Этанол әсерінің нәтижесінде бас миының қабатында алкогольді қозу сипатындағы масаңдық туындайды. Көп мөлшерде есірткі әсерін туғызады.

Психотропты (есірткілік) әсер береді. Өлім дозасы – 300мл (95%) шамасында, алкогольге еті үйренгендер үшін – біршама жоғары. Ба- лалар үшін спирттің өлім дозасы 6 – 30мл 96%. Қандағы токсинді концентарциясы 1,5г/л, өлім қаупі 3,5г/л. Асқазанға жылдам (40-90 мин.) сіңеді (20%), ашішекте (80%). Ацетальдегид, сіркесу қышқылы құрылуы арқылы тотығады. Өкпе және несеп арқылы 7-12 сағ. ішінде шығарылады.

Клиникалық картинасы. Токсинді дозаны ішке қабылдау барысында жалпыға белгілі масаңдық нышандарынан кейін кома дамиды. Сонымен қатар, терінің салқын және жабысқақ болуы, беттіңгиперми- ясы, дене температурасының төмендеуі, құсу, еріктен тыс несеп пен нәжістің бөлінуі байқалады. Көз қарашығы тарылып, тыныс алу бұзылуының күшеюіне байланыстыгоризонтальді нистагм анықталады. Тыныс алу ақырындайды, пульс сиреп, нашарлайды. Кей уақытта сіңір тартылуы, құсық массаларының аспирациясы, ларингоспазм орын ала- ды. Механикалық тұншығу нәтижесінде тыныс алу тоқтауы, кейіннен жүрек-тамыр қызметі түсуі мүмкін. Жедел көмек. Зонд арқылы асқазан жуылып тазаланады, тұзды іш өткізгіштер беріледі, форсирленен диурез тудырылады.

Симптоматикалық терапия. Тілді ұстау құралын қолдана оты- рып өңеш жолындағы өңезді сорықтыра отырып ауыз қуысын шаю. Бұзылған тыныстауды қалпына келтіреді: тері астына немесе көктамырға 1мл 0,1% атропин, кордиамин – 2мл беріледі. Жұту рефлексі болмаған жағдайда жасанды аппараттық тыныстау және интубация жүргізіледі. Көктамырға 15 ЕД инсулині бар 40мл 40%глюкоза ерітіндісі, бұлшықет- ке В6 дәрумені – 2мл 5% ерітіндісі, Вх дәрумені – 5мл 5% ерітіндісі беріледі. Қанның сілтіленуі жасалады: көктамырға тамшымен 1000мл 2% дейін – натрийгидрокарбонаты ерітіндісі, тері астына 1мл 3% нико- тин қышқылы ертіндісі енгізіледі.

Алкогольдің суррогаттары

Гидролизді және сульфитті спирттер – гидролиз жолымен ағаштан алынатын этилдің түрлері; этил спиртіне қарағанда аса токсинді;

денатураттар – метил спирті мен басқа да заттардың қоспасынан тұратын техникалық спирт, этил спиртіне қарағанда аса токсинді;

одеколондар мен лосьондар – кең тараған косметикалық құралдар, 60% этил спиртінен, метил спирті мен эфир майларынан және т.б. тұра- ды;

БФ желім – оның негізін этил спиртінде ерітілген фенолформальде- гидті шайыр мен поливинилацетель құрайды;

политура – құрамында көп мөлшерде ацетон, бутил және амил спирті бар этил спирті; политуралардың кейбір түрлерінің құрамында анилин бояғыштар бар.

Гидролизді және сульфитті спиртті, денатураттарды, одеко¬лондар мен лосьондарды ішке қабылдау барысында жедел көмек көрсету және симптоматикалық терапия этил спиртімен уланған жағдайдағыдай көр- сетіледі; БФ желімі мен политураны ішке қабылдау барысында – аце- тонмен улану жағдайындағыдай көмек көрсетіледі (бұдан әрі қараңыз).

Ацетон (диметилкетон, пропанол)

Ацетон – түссіз, ұшатын, жалындап жанатын сұйықтық. Тазартылмаған ацетон құрамында органикалық қышқылдардың, альдегидтер мен басқа заттардың қосындылары бар. Еріткіш ретінде кеңінен пай- даланылады. Психотропты (есірткелік), нефротоксинді, желгілікті тітіркендіргіш әрекет етеді. Өлтіретін дозасы 100мл. астам. Қандағы токсинді концентрациясы 200 – 300мг/л, өлімге әкелетіні – 550мг/л. Шырышты қабықта тез тұтылады, өкпе арқылы және несеп арқылы шығарылады. Клиникалық картинасы. Ішке түсу барысында және парларды жұту кезінде мастану, бас айналуы, әлсіздік, тәлтіректеп жүру, жүрек айнуы, құсу, іш ауруы, коллапс, коматозды жағдай көрініс табады.

Диурездің төмендеуі, несепте ақуыздар мен эритроциттердің пайда болуы мүмкін. Коматозды жағдайдан шыққаннан кейін пневмония дамиды.

Жедел көмек. Ішке қабылдау барысында асқазанды жуып тазалау, ингаляциялық улану кезінде – көзді сумен жуу, кислород ингаляциясы жасалады. Қанды сілтілеу арқылы форсирленген диурез өткізеді (ішке натрийгидрокарбонатын 10 – 15г қабылдау).

Симптоматикалық терапия. Жедел жүрек-тамыр жетіспеушілігін (токсинді шок), пневмонияны емдеу жүзеге асырылады. Іш ауруы кезінде тері астына – 2мл 2% папаверин ерітіндісі, 1мл 0,2% платифиллин ерітіндісі, 1мл 0,1% атропин ерітіндісі енгізіледі.

Бензин

Бензин психотропты (есірткілік),гепатотоксинді, нефротоксин- ді, пневмотоксинді әрекет етеді. Әсіресе құрамында тетраэтилқорғасын бар этилді бензин аса қауіпті. Өкпе мен ішек-қарын жолында тез сіңіріледі. Өкпе арқылы шығарылады.

Клиникалық картинасы. Парлармен тыныстаудан кейін – бас ай- налуы, бас ауруы, масаң болуы сезімі, қозу, жүрек ауруы, құсу байқала- ды. Ауыр жағдайларда тыныстаудың бұзылуы, естен тану, сіңір тарту, ауыздан бензин иісі шығуы орын алады. Жұтыну кезінде – іш ауруы, құсу, бауырдың үлкеюі мен ауруы, сарыауру, токсиндігепатопатия, невропатия.

Аспирация кезінде – кеуде ауруы, қанды қақырық, цианоз, демікпе, қалтырау, күрт әлсіздік (бензиннен болған токсинді пневмония). Балалардың улануы аса ауыр өтеді. Созылмалы ингаляциялық ин- токсикациялар болуы мүмкін.

Жедел көмек. Зардап шеккен адамды бензин парлары толы жайдан шығарады. Бензин ішке түскен жағдайда 200мл вазелин майын немесе белсендірілген көмірді қолдана отырып зонд арқылы асқазанды жуады. Парларды жұту немесе аспирация барысында – кислород ингаляциясы, антибиотиктер (бұлшықетке 10млн ЕД пе-нициллин және 1г стрептоми- цин), банкілер, қыша қағазы қойылады. Тері астына 2мл 20% камфора ерітіндісі, корди¬амин 2мл, кофеин 2мл 10% ерітінділері. Көктамырға 30 – 50мл 40% коргликонглюкоза ерітіндісі (1мл 0,06% ерітінді) немесе строфантином (0,5мл 0,05% ерітінді); ауырсыну жағдайында тері асты- на – 1мл 1% промедол ерітіндісі, 1мл 0,1% атропин ерітіндісі. Коматоз- ды жағдай тыныстау бұзулы кезінде интубация мен қолдан демалдыру жасалады және кислород беріледі.

Көгерткіш қышқыл және басқа да цианидтер

Металдары бар көгерткіш қышқыл тұздар – цианидтерді құрайды. Көгерткіш қышқыл мен цианидтер халықшаруашылығының көптеген салаларында пайдаланылады. Цианидтер аса токсинділік қасиетіне ие. Олар ішке түсу немесе ин- галяциялық әсер ету барысында улану туғызады. Интоксикация белгілерінің жедел дамуы тән.

Балалардың улануы кейбір жемістердің түйіршіктеерін көп мөлшерді пайдалану нәтижесінен болуы мүмкін. Тұқымдарда цианогендігликозиды кездеседі, олар асқазанға түсу барысында цианидтерді босатып шығарады. Бұндай сүйекшелердің 5-25 данасы цианид дозасын құрауы мүмкін, бұл кішкентай бала үшін өлім қауіпті.

Амигдалиннің өлім дозасы ащы миндальда (1г) 40г немесе тазар- тылған абрикос сүйекшелерінде 100г құрайды.

Негізінен көгерткіш қышқылдар мен цианидтердің токсинді әрекет етуінің механизмі негізінде олардың цитохромоксидті тежеу қабілеті жатыр, нәтижесінде тін жасушаларының кислородты пайдалануы бұ- зылады, тінгипоксиясы дамиды. Көгерткіш қышқылдың өлім дозасы — 50 – 100мг, натрий цианиді – 150мг, калий цианиді – 200мг; қандағы өлі қаупіне әкелетін концентрациясы – 5мг/л.

Клиникалық картинасы. Бұған тән қатты бас ауруы, жүрек айнуы, құсу, іштің ауруы, жалпы әлсіздіктің өсуі, айқындалған демікпе, сіңір тартылуы, жүрек соғуы, психимоторлы қозу, естен тану. Тері жабыны ашық түсті – алқызыл, шырышты қабықты цианидті болуы. Ішке өлім дозалары түскен кезде клоникотондық тартылуылар, өткір цианоз, өткір жүрек-тамыр жетіспеушілігі, тыныстың тоқтауы көрініс табады. Бірнеше минут ішінде (кенеттен немесе «апоплексикалық», улану түрі) өлім жағдайы орын алуы мүмкін.