СУ – ӨМІР КӨЗІ: СОЗАҚ АУДАНЫНДА ШУ ӨЗЕНІ СУЫНЫҢ КӨЛЕМІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕСІ КЕҢ ТАЛҚЫЛАНДЫ

Соның жарқын дәлелі – Түркістан облысына қарасты Созақ ауданында соңғы жылдары қолға алынған ауқымды су шаруашылығы жобалары. Осы бағытта биылғы көктемде Су ресурстары және ирригация министрі Нұржан Нұржігітовтің Созақ ауданына жасаған сапары – өңірдегі аграрлық әлеуетті жаңа белеске көтеруге бағытталған елеулі оқиға болды.

Шу өзені – Қазақстан мен Қырғызстан аумағы арқылы ағатын, мыңдаған жылдар бойы Жетісу өңірінің тіршілігіне арқау болған табиғи артериялардың бірі. Ежелгі жазбаларда Шу бойы Ұлы Жібек жолының маңызды тармағы ретінде аталған. Сырдария мен Талас өзендерімен қатар Шу өзені де сонау түркі қағанаттарының дәуірінде суармалы егіншіліктің діңгегі саналған. ХІХ ғасырда патша үкіметі кезеңінде суармалы жүйелер салынып, ХХ ғасырда кеңестік ирригациялық жобалармен кеңейтілді.

Су тапшылығының себептері және аймақтық ерекшеліктер

Созақ ауданы географиялық тұрғыдан еліміздің оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан, шөлейт және шөлді климаттық аймақта орналасқан ауыл шаруашылығына қолайлы, алайда су көздері жеткіліксіз өңірлердің бірі. Жыл сайын жаз мезгілінде судың жетіспеушілігі айқын байқалады. Жер асты сулары жеткіліксіз, ал үстіңгі сулардың негізгі көзі – Шу өзені мен Тасөткел су қоймасы.

Көптеген жылдар бойы аудандағы дихандар мен шаруалар егістік алқаптарын сумен қамтамасыз етуде түрлі қиындықтарға тап болып келді. Арналар мен каналдар тозған, су жоғалту көлемі жоғары, ал табиғи климаттық өзгерістер судың маусымдық деңгейіне тікелей әсер етіп отырды. Мұндай жағдайда мәселені жүйелі түрде шешу үшін кешенді жобалар қажет болатын.

Тасөткел су қоймасы – Шу өзеніндегі ең ірі гидротехникалық нысан. Қойманың қазіргі сыйымдылығы 620 млн м³ болса, бөгеттің биіктігі – 38 метр, ұзындығы – 1,2 шақырым. Су реттеуші шлюздер автоматты жүйемен басқарылады. Сонымен қатар, Фурманов каналы ұзындығы 120 км, кеңейтілген арна ені – 4 м, ағынды өткізу қуаты – секундына 90 м³. Жобаларда GPS-датчиктері, дренаждық сорғы жүйелері мен су деңгейін автоматты өлшейтін сенсорлар орнатылған.

Министрлік сапары – жаңа кезеңнің бастауы

Су ресурстары және ирригация министрлігінің жұмыс тобы құрамында министр Нұржан Нұржігітовпен қатар, Түркістан облысы әкімінің орынбасары Нұрбол Тұрашбеков, Созақ ауданының әкімі Мұхит Тұрысбеков, аудандық мәслихаттың төрағасы Ордабек Жәмиев, сондай-ақ су шаруашылығы саласының жетекші инженер-мамандары мен аграршылар қатысты.

Жиын барысында су ресурстарын тиімді пайдалану, егіншілікке қажетті судың тұрақты жеткізілуін қамтамасыз ету, Фурманов каналының жөндеу жұмыстары, сондай-ақ жаңартылған Тасөткел су қоймасынан қосымша су жіберу жоспарлары кеңінен талқыланды.

• 2022 жылы Шу өзені арқылы ауданға жеткізілген су – 1,080 млрд м³;

• 2023 жылы бұл көрсеткіш – 1,380 млрд м³;

• Өсім – 300 млн м³ немесе 27,7%;

• Тамшылатып суару енгізілген жер көлемі – 2022 ж. – 4 000 га, 2024 ж. – 7 200 га;

• Егін өнімділігі – 1 гектардан 28 центнерден 36 центнерге дейін артты;

• Жаңа арналармен қамтылған елді мекендер саны – 6 ауылдық округ.

Шу өзенінен келетін судың көлемі артты

2025 жылдың көктемінде ауданға жеткізілген су көлемі 1 млрд 380 млн текше метрді құрады. Бұл – соңғы бес жылдағы рекордтық көрсеткіш. Бұрынғы жылмен салыстырғанда 300 млн текше метрге артық су жеткізілді. Бұл дерек – тек ауыл шаруашылығы ғана емес, тұрғындардың өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған нақты қадам.

Судың келу мерзімі де маңызды. Биыл сумен қамтамасыз ету науқаны өткен жылмен салыстырғанда бір айға ерте басталды. Мұның нәтижесінде диқандар көктемгі егіс жұмыстарын ерте бастап, мол өнім алуға жол ашылды.

Шу өзенінің экожүйесіне су ағысының көбеюі оң әсер етуде. Аралды мекендейтін балық түрлері қайта көбейіп, су құстарының маусымдық миграциясы тұрақтала бастады. Бұдан бөлек, жерасты суларының деңгейі көтеріліп, суармалы алқаптардағы топырақтың тұздану қаупі азайды. Мамандар табиғи флора мен фаунаның қалпына келуін ерекше атап өтуде.

Тасөткел су қоймасының сыйымдылығы артты

Су көлемін арттырудағы негізгі факторлардың бірі – Тасөткел су қоймасының қайта жаңғыртылуы. Бұған дейін 450 млн текше метрге дейін ғана су жиналатын болса, биыл оның көлемі 620 млн текше метрге дейін кеңейтілді. Бұл көрсеткіш ауыл шаруашылығы үшін жаңа мүмкіндіктер ашты.

Министр Нұржан Нұржігітов бұл жобаның маңыздылығын атап өтіп:

«Тасөткел су қоймасының сыйымдылығын арттыру арқылы ауданымыздағы егіс алқаптарын толық қамтуға мүмкіндік туды. Енді шаруалар тұрақты су алып, егін көлемін арттыра алады. Су – бұл тек тіршілік емес, экономикалық өсудің де кілті», – деді.

Шу өзенін дамытуға 2024 жылы республикалық бюджеттен 4,2 млрд теңге бөлінді. Оның ішінде:

• Тасөткел су қоймасын қайта жаңғырту – 2,5 млрд тг;

• Фурманов каналына күрделі жөндеу – 1,1 млрд тг;

• Цифрлық басқару жүйесін енгізу – 600 млн тг;

Қаржының 85%-ы игерілді. 2025 жылы қосымша 3 млрд теңге бөлу жоспарланып отыр.

Медиа резонанс (Ақпараттық қамту және БАҚ жарияланымдары)

Бұл мәселеге аймақтық және республикалық бұқаралық ақпарат құралдары кеңінен назар аударды. Мысалы, «Хабар 24», «Qazaqstan», «Turkistan TV» арналары мен inform.kz, tengrinews.kz сайттарында арнайы репортаждар мен сараптамалық мақалалар жарияланды. Әлеуметтік желіде де тұрғындардың белсенділігі байқалды, судың келуі мен ауылдағы жағдайға қатысты оң пікірлер басым болды.

Фурманов каналы жаңғырады

Фурманов каналы – аймақтың басты су арнасы. Оның ұзындығы шамамен 120 шақырымға созылады. Соңғы жылдары каналдың тозығы жетіп, арна түбінде лай мен саз-құм шөгінділері жиналған. Бұл судың өткізу қабілетін төмендетіп, егістікке жету уақытын ұзартып келген.

Министрлік пен облыс әкімдігі біріге отырып, каналдың арнасын тазарту, бетондау, қоршаулар мен шлюздерді жөндеу сияқты жұмыстарды шілде айынан бастау туралы шешім қабылдады. Қазіргі таңда құжаттық рәсімдер соңғы сатыда.

Егін шаруашылығына әсері

2025 жылы егістік көлемі 20 мың гектарға жетеді деп күтілуде. Қазіргі таңда:

• Бидай, жүгері, арпа сияқты дақылдар егілуде;

• Тамшылатып суару әдісін қолданатын шаруашылықтар саны артты;

• Өнімділік 15-20%-ға артуда.

Шаруалардың айтуынша, өткен жылдармен салыстырғанда биылғы көктемгі егіске дайындық уақтылы әрі нәтижелі өтті. Су дер кезінде келгендіктен, әрбір гектар жер толық игерілуде.

Салыстырмалы талдау (Басқа өңірлермен салыстыру)

Мысалы, Жамбыл облысының Талас ауданымен салыстырғанда, Созақта 1 гектарға жұмсалатын су мөлшері 12%-ға төмен, бірақ өнімділік 9%-ға жоғары. Бұл – тиімді су бөлу мен заманауи технологиялар есебінен. Бұдан бөлек, Сырдария бойындағы кейбір аудандарда маусымдық тапшылық жиі тіркелсе, Созақта су жеткізу уақыты бір айға ерте басталды.

Су үнемдеу технологиялары енгізілуде

Жаңа технологиялар – суды үнемдеудің тиімді жолы. Тамшылатып суару, жаңбырлатып суару, дренаж жүйелерін жақсарту – суды ұтымды пайдалану жолындағы маңызды құралдар. Аудан әкімдігі шаруаларға осы технологияларды үйрету, тегін кеңес беру және арнайы бағдарламалар арқылы жабдық сатып алуға жеңілдіктер қарастыруда.

Экология мен инфрақұрылымға пайдасы

Судың молаюы аудан экологиясына да оң әсерін тигізуде:

• Жерасты сулары деңгейі көтерілуде;

• Тұздану деңгейі төмендеуде;

• Шөлейт жерлер қайта игеріле бастады.

Сонымен қатар, су тарту жүйелері, шлюздер, бөгеттер жөнделіп, жаңа су тарату станциялары іске қосылуда. Бұл ауыл инфрақұрылымын жақсартуға да мүмкіндік беріп отыр.

Тұрғындар пікірі мен үміті

Аудан тұрғындары судың молаюын үлкен қуанышпен қабылдауда. Дихандар, фермерлер, ауыл тұрғындары министрлікке, облыс және аудан әкімдіктеріне ризашылықтарын білдіруде. Әсіресе су тапшылығынан күйзелген шаруалар бұл жобаларды жаңа тыныс ретінде қабылдап отыр.

«Бұрын егістіктің жартысы бос қалатын. Қазір толық егіп отырмыз. Су бар жерде – тіршілік бар», – дейді жергілікті дихан Әсет Өтегенов.

Алдағы жоспарлар

Келесі кезеңде:

• Секундына 85 текше метр суды тұрақты түрде жеткізу;

• Каналдар мен бөгеттерді толық жаңарту;

• Қосымша 5000 гектар жерге су жеткізу;

• Су сақтау резервуарларын салу;

• Халыққа арналған су үнемдеу курстарын ұйымдастыру жоспарланған.

2025 жылы: Фурманов каналы бойында 3 жаңа бөлу торабы салынады;

• 2026 жылы: Тасөткел бөгетінің қауіпсіздік жүйесі халықаралық стандартқа сәйкестендіріледі;

• 2027 жылы: Шу өзенінің тармақтарында 5 экожүйелік қорық аймағы құрылады;

• 2028 жылы: Жерасты суы қорларын зерттеу және қайта пайдалану жүйесі енгізіледі;

Барлық жобалар ауыл шаруашылығымен қатар ауызсу сапасын арттыруға бағытталған.

Жергілікті халықпен өткізілген қоғамдық тыңдауларда 100-ге жуық ұсыныс түсті. Аграршылар мен экобелсенділер су көлемін арттырумен қатар:

• Су үнемдеу технологияларын қолжетімді ету;

• Ауылдық арналарды тазалауға волонтерлерді тарту;

• Су сапасының мониторингін ашық ету;

сияқты бастамаларды ұсынды. Бұл ұсыныстар жобалық кеңесте қаралып, кейбірі ендігі бекітілді.

Созақ ауданындағы су ресурстарын көбейту – бұл тек бір ауданның емес, бүкіл Түркістан облысының ауыл шаруашылығы дамуының кепілі. Шу өзенінен келетін су көлемінің артуы, Тасөткел су қоймасының жаңартылуы, Фурманов каналының жөнделуі – ел Президентінің ауылдарды қолдауға бағытталған саясатының нақты көрінісі.

Аудан халқы, диқандар мен аграршылар бұл қолдауды сезініп отыр. Су – тек егіс үшін емес, елдің азық-түлік қауіпсіздігі мен экономикалық тұрақтылық үшін де стратегиялық ресурс.

Сондықтан әрбір тамшы суды тиімді пайдалану – ел болашағына қосылған үлес. Қазіргі басталған жұмыстар жүйелі түрде жалғасса, Созақ ауданы жаңа биіктерге жетері сөзсіз.